Łemkowie

Łemkowie. Zachodnia z trzech gł. grup górali ruskich w Karpatach, w Beskidzie Niskim od Dukielskiej Przełęczy po rzekę Poprad. Od wschodu Ł. graniczyli z Bojkami, a jeszcze dalej ku wsch. mieszkają Huculi.

Osadnictwo łemkowskie (ruskie) po pd. stronie Karpat sięgnęło ku zachodowi klinem niemal do podnóża Tatr, aż po wieś Osturnię, a po pn. stronie doszło do Pienin odosobnioną grupą wsi: Biała Woda, Czarna Woda, Jaworki i Szlachtowa. W XVII w. zapewne istniała też większa grupa ludności ruskiej dalej na zach., na Zamagurzu Spiskim, w Wyżnich Łapszach, gdzie wówczas znajdowała się cerkiew ruska. W in. wsiach Zamagurza Spiskiego (po stronie pol. i słow.), na Podhalu i Orawie również istnieją ślady dotarcia ludności ruskiej, ale chyba tylko niewielkimi grupami (pasterze?). Zwarte osadnictwo łemkowskie po pn. stronie Karpat sąsiadowało więc z ludnością pol., a po pd. stronie ze słowacką.

Z badań historyków, językoznawców i antropologów wynika, że na pol. ziemiach Ł. wyodrębnili się w XIV-XV w. w wyniku skrzyżowania starszego pol. osadnictwa rolnego z idącą od wschodu falą pasterskiego osadnictwa rusko-wołoskiego, które w Beskidzie Niskim wchłonęło znaczną część słabszej tu liczebnie ludności polskiej. Wpływy pol. są wyraźne w gwarze Ł. i ich nazewnictwie geogr., ale ich gwara jest odmianą języka ruskiego.

Ł. docierali też w same Tatry. Pasterze ruscy z Frankowej (gdzie była również ludność pol.) już w XVI w. zajęli jakieś pastwiska należące do Białej Spiskiej, a potem je dzierżawili. Jeszcze w XX w. pasterze z Frankowej (ruscy czy polscy?) byli pasterzami Białej Spiskiej na jej pastwiskach w Tatrach Bielskich.Pasterze ruscy z Osturni w XIX w. mieli zajmować się pasterstwem w Jaworowej Dolinie, a w XX w. w Tatrach Bielskich. Jest więc możliwe, że jakieś ślady po pasterzach ruskich (łemkowskich) przetrwały w nazewnictwie tatrz. (np. » Hawryłówka, Iwanówka), nie zostało to jednak bliżej zbadane. W tatrz. terminologii topogr. wpływy ruskie są bardziej widoczne, ale mogą być pośrednie poprzez pol. gwary podtatrz.

Ł. sami siebie nazywali pierwotnie Rusinami lub Rusnakami, ale nazwy te dotyczyły też in. górali ruskich w Karpatach; całą ludność ukr. w Galicji i na Rusi Zakarpackiej nazywano Rusinami. Nazwę Łemki (od używanego przez nich słowa łem = tylko) wprowadził do literatury językoznawca Osyp Lewicki w 1834; nazwa ta spopularyzowała się w literaturze, a potem także wśród samych Ł.

Po II wojnie świat. większość Ł. na pol. obszarze Karpat musiała opuścić swe ziemie. Część Ł. została przesiedlona do ZSRR, a część w 1947 na zach. i pn. ziemie Polski. Począwszy od 1956 wielu Ł. w Polsce powróciło na dawny obszar swego zamieszkania.

Lit. - Roman Reinfuss: Łemkowie. "Wierchy" 14, 1936. - Krystyna Pieradzka: Na szlakach Łemkowszczyzny. Kr. 1939. - Andrzej Kwilecki: Łemkowie. Wa. 1974. - Zbiór referatów: Łemkowie. Kultura, sztuka, język. Wa., Kr. 1987. - Tadeusz A. Olszański: Geneza Łemków, teorie i wątpliwości. "Magury" 1988. - Antoni Kroh: Łemkowie. Nowy Sącz 1990. - Janina Repeta: Przegląd badań nad etnogenezą Łemków. "Wierchy" 57, 1988-91 (druk 1993).

---