Jánošík Juraj, w pol. literaturze Janosik Jerzy (25
I 1688 Terchowa = Terchová, okres Žilina, w dawnym komitacie trenczyńskim, na
pn.-zach. od Małej Fatry, u wylotu Wratnej Doliny - ok. 18 III 1713 Mikułasz
Lipt.).
Słow. zbójnik (syn chłopski), działający na Słowacji. Ok. 1706-08 był w
oddziałach kuruckich i uczestniczył wtedy w powstaniu pod wodzą Franciszka
Rakoczego II, potem wrócił do rodzinnej wsi. Następnie służył w wojsku cesarskim
(austr.), na zamku w Bytczy, gdzie jako strażnik dozorował więzionego zbójnika,
Tomasza Uhorczyka (także Uhrik, Uhorčík i Uherčík). Rodzice J. wykupili go ze
służby wojsk. i wrócił znowu do Terchowej. Uhorczyk, zbiegłszy z więzienia, we
wrześniu 1711 zwerbował do swej drużyny zbójnickiej Janosika, który wnet
(wskutek odejścia Uhorczyka) stał się jej przywódcą. Uhorczyk porzucił
zbójnictwo i osiadł w Klenowcu (Klenovec, między Breznem a Sobotą Rymawską).
Członkowie bandy J. pochodzili z pn.-zach. Słowacji, z
Moraw, Śląska Cieszyńskiego i z Żywieckiego; byli to Słowacy, Morawianie i
Polacy. J. zbójował z nimi napadając na podróżnych (kupców i szlachciców),
plebanów i in. osoby (ale nigdy na obronne kasztele czy dwory), gł. na Liptowie i Dolnej Orawie, w Turczańskiem i
Trenczyńskiem, np. koło Streczna. Odwiedzali też szałasy past., m.in. w lipt.
części Tatr Zach . i w Choczańskich Wierchach
.
W jesieni 1712, gdy przebywał u Uhorczyka w Klenowcu, J.
został schwytany i odstawiony do kasztelu w pobliskim Hrachowie (Hrachovo),
wkrótce go jednak zwolniono z braku dowodów winy, czy też z powodu przekupstwa.
Następnie zbójował ponownie na Liptowie, po czym ukrywał się w różnych
miejscach. W styczniu lub lutym 1713 hajducy przyłapali go znowu w Klenowcu,
gdzie się ukrywał u Uhorczyka; obu odstawiono do sądu w Mikułaszu Lipt
. Tu 16 i 17 III 1713 odbył
się proces J., który został skazany na męki i następnie na śmierć przez
powieszenie na haku wbitym w lewy bok. Wyrok szybko wykonano, prawdopodobnie 18
III 1713. J. zginął mając lat 25, po zaledwie półtorarocznym zbójowaniu, za
panowania ces. Karola VI.
Z biegiem czasu J. stał się bohaterem licznych podań,
pieśni i piosenek lud. na Słowacji, a także na Podkarpaciu Polskim, gł. na Podhalu
. Przedstawiano go na
lud. obrazach na szkle i w rzeźbie (np. na czerpakach past.). Wiele legend o nim
związano z różnymi miejscami, którym nadano nieraz nazwy upamiętniające J.,
chociaż nigdy tam nie był, np. Jánošíkov stôl,
Jánošíkova skala, Janosikowy Skok.
Podania i pieśni lud. o Janosiku zostały
rozpowszechnione w druku najpierw przez literatów (»Bohuslav Tablic już w 1809), a potem przez
etnografów. Stał się też J. bohaterem utworów czysto literackich, prozą i
wierszem, takich pisarzy słow. jak »Pavel J.
Šafárik (1814), Janko Král (1844-47),
Samo Chalupka (1845), Ján Botto (1846) i wielu nast., a z polskich Kazimierz Tetmajer
i in. Z
postacią J. spotykamy się też w słow. i pol. kompozycjach muzycz., w malarstwie,
grafice, rzeźbie, filmie, operze itd.
Zarówno w twórczości lud. jak i nieludowej życiorys J. i różne wydarzenia z
jego życia są przedstawiane zupełnie dowolnie, nieraz całkiem inaczej niż było w
rzeczywistości. W lud. legendzie oraz w fikcji lit. i artystycznej Janosik
walczył z uciskiem feudalnym i zdobyte łupy rozdawał biednym, a w istocie
uprawiał po prostu rozbój. Trzeba odróżniać prawdziwego Janosika, zbója i
rabusia, od Janosika legendarnego, dobrodzieja biedoty i bojownika o wolność.
Hist. prawda o J. jest dokładnie znana od lat międzywoj., a wciąż zapomina się,
że dnia 25 I 1688 w Terchowej urodził się nie bohater lecz pospolity zbój.
Tablica pamiątkowa w Terchowej traktująca rzeczywistego zbója i fikcyjnego
bohatera jako jedną osobę, a także uroczyste obchody z okazji rocznicy urodzin
lub śmierci tego opryszka, są nieporozumieniem, objawem ignorancji lub
zakłamania. Warto jednak zaznaczyć, że w rozmowie potocznej górali podh. i w
pol. prasie codziennej lat powojennych mianem Janosika określa się często
zwykłych łobuzów, chuliganów, złodziei i bandytów, choć z drugiej strony
tradycja Janosika-bohatera jest wciąż żywa w folklorze podh., w pol.
literaturze, filmie itp.
Zob. też zbójnictwo
.
