historia

historia (głównie dzieje osadnictwa i zmiany granic państwowych).

Okres pradziejowy (do r. 1000).

W czasach pradziejowych osadnictwo posuwało się ku pustemu jeszcze Podtatrzu i ku Tatrom przede wszystkim dolinami rzek: Dunajca, Popradu, Wagu i Orawy, ale także przez niskie przełęcze otaczających pasm górskich i poprzez niskie wododziały, np. z dorzecza Hornadu do dorzecza Popradu.

Z doliny Wisły osadnictwo posuwało się w głąb gór doliną Dunajca. Liczne znaleziska archeol. w tej dolinie wskazują, że w młodszej poł. okresu halsztackiego (800-500 p.n.e.) stałe osadnictwo ciągnęło się w górę wzdłuż Dunajca aż do Jarmuty k. Szczawnicy. Czy dotarło poza Przełom Pieniński, do niedawna nie było wiadomo. Przypuszczano, że w owych czasach osadnictwo mogło też dotrzeć na Podhale z doliny Raby lub Skawy, poprzez łatwo dostępne przełęcze Sieniawskiej Bramy, albo z Orawy dnem Orawsko-Nowotarskiej Kotliny, na to wszystko jednak do niedawna nie było żadnych dowodów. Stanowisko archeol. w Sromowcach Wyżnich okazało się bowiem późnośredniowieczne, bliższe badania obaliły również twierdzenie o znalezieniu śladów kultury człowieka paleolitycznego w Magurskiej Jaskini w Tatrach Pol., pojedynczy okaz kamienny (paleolityczny?) z Miętusiej Doliny jest tylko hipotetycznie wytworem rąk ludzkich, a monety z okresu rzymskiego, które znaleziono we wsi Czarny Dunajec, mogły być tam przeniesione później.

Najstarsze pośrednie ślady pobytu człowieka na Podhalu i Orawie Pol. dała najpierw analiza pyłkowa torfowisk podh., przeprowadzona ok. 1958, która wykazała, że na Molkówce ok. r. 500 p.n.e., a w Ludźmierzu nawet z początku neolitu (tj. młodszej epoki kamiennej) zaszły w szacie roślinnej zmiany spowodowane przez obecność ludzi w tych okolicach. Podobne wyniki dały nieco późniejsze badania torfowisk na Orawie Polskiej.

Pierwsze niewątpliwe okazy archeol. zostały znalezione na Skalnym Podhalu dopiero w 1965 w Zakopanem (siekierka kamienna, prawdopodobnie neolityczna, oraz rozcieracz kamienny o bliżej nieokreślonym wieku). W niższych okolicach znaleziono już nieco wcześniej jeden okaz koło Frydmana (buławka kamienna z neolitu lub pocz. epoki brązu) i podobno też siekierkę kamienną (neolityczną?) w Nowym Targu, ale okaz ten zaginął.

Podtatrze Pol. (Orawa Pol., Podhale i Spisz Pol.) było więc do niedawna uważane za obszar, na którym nie istniało żadne osadnictwo prahistoryczne, jednakże najnowsze badania archeol. na tym terenie (w latach 1970. i 1980. wykazały, że osadnictwo istniało tu już zarówno w paleolicie jak i w neolicie oraz na pograniczu neolitu i epoki brązu. Prace wykopaliskowe archeologów pol. wykryły na tym obszarze liczne stanowiska z epoki kamiennej, zwł. na Orawie Pol. (w Lipnicy Wielkiej, Piekielniku itd.), ale także na Podhalu (w Białym Dunajcu, Szaflarach, Bańskiej, Koniówce i Podczerwonem), w Pieninach powyżej Przełomu Dunajca (w Sromowcach Niżnich i Wyżnich) i na Spiszu Pol. (Frydman, Obłazowa w Nowej Białej). Początki osadnictwa na Podhalu, i w ogóle na Podtatrzu Pol., sięgają więc co najmniej do 10 000 lat p.n.e.

Najstarsze na całym Podtatrzu ślady pobytu człowieka odkryto po pd. stronie Tatr, na Spiszu Słow. w Ganowcach k. Popradu. Znaleziono tam pozostałości nie tylko łowców mamutów, ale nawet człowieka neandertalskiego sprzed ok. 120 000 lat (z ostatniego okresu międzylodowcowego), a więc z paleolitu (tj. starszej epoki kamiennej). Ponadto w różnych punktach Liptowsko-Popradzkiej Kotliny znaleziono liczne ślady człowieka prahistorycznego i wczesnohistorycznego z rozmaitych epok, poczynając od neolitu (od ok. 3000 p.n.e.); z neolitu np. w Beszeniowej, Prosieku, Wielkiej (k. Popradu), Wielkim Sławkowie i Nowej Leśnej, a nawet w samych Tatrach, gdyż znaleziono u wejścia do Bielskiej Jaskini gładzony klin kamienny, prawdopodobnie neolityczny.

Na Orawie Słow. najstarsze ślady pobytu człowieka (z Półgóry, Rabczyc, Trzciany, Lasku, Podzamcza Orawskiego itd.) pochodzą z późnego paleolitu, a ówcześni osadnicy zapewne przywędrowali z pn. Natomiast z młodszej epoki kamiennej, tj. z neolitu (5000-3000 p.n.e.) trafiają się znaleziska archeol. na Dolnej Orawie.

Stanowiska archeol. z epoki brązu i żelaza są liczne na Dolnej Orawie i sięgają ku pn.-wsch. aż do Krasnej Horki k. Twardoszyna. Ówczesne osadnictwo Orawy zapewne doszło do niej z Liptowa poprzez Choczańskie Wierchy, po czym posuwało się w górę rzeki Orawy.

Nie ma natomiast dotąd żadnych pewnych dowodów na penetrację człowieka pradziejowego (do epoki brązu włącznie) z którejkolwiek strony do samego wnętrza Tatr. W jaskiniach tatrz. znaleziono dość liczne szczątki paleozoologiczne, ale żadnych śladów człowieka paleolitycznego czy neolitycznego, z wyjątkiem wspomnianego, niezupełnie pewnego klina z Bielskiej Jaskini. Najstarszy dowód na wkroczenie człowieka w Tatry pochodzi sprzed ok. 2000 lat; są to ślady drogi wiodącej od prymitywnej huty żelaza k. Nowego Smokowca w górę w kierunku Wielickiej Doliny (» górnictwo).

W II wieku p.n.e. kupcy greccy i italscy prawdopodobnie wędrowali przez Liptowsko-Popradzką Kotlinę (i dalej przez Bramę Sądecką) i z pewnością nie były to okolice bezludne; również w okresie wędrówek ludów (IV i V wiek n.e.) był ten szlak uczęszczany, a Liptowsko-Popradzka Kotlina zamieszkana. W IX w. całe Podtatrze wraz z Tatrami wchodziło w skład państwa wielkomorawskiego, a po jego upadku (ok. 907) losy tego obszaru są niepewne: może należał do czes. Przemyślidów, może do Węgrów.

Okres lat 1000-1768.

Nie jest wiadome, czy prahistoryczne i wczesnohistoryczne osadnictwo Podhala, Spisza, Liptowa i Orawy, znane tylko z wykopalisk archeol., przetrwało bez przerw aż do osadnictwa, którego dzieje znamy już z pisanych dokumentów.

Ok. 1003 r. król Bolesław Chrobry przesunął granice Polski ku pd. aż po Dunaj (na odcinku od Bratysławy po Ostrzyhom), wcielając do Polski m.in. prawie cały obszar dzisiejszej Słowacji (bez skrawka na wsch. od Topli) i nawet kawałek pn. Węgier, a więc także całe Podtatrze z Tatrami. Tereny zakarpackie odpadły jednak wkrótce od Polski; stało się to może już w 1017 (jeszcze za Bolesława Chrobrego), a najprawdopodobniej w 1031 za Mieszka II, z tym że okręg lubowelsko-podoliniecki (wchodzący w skład Ziemi Sądeckiej) pozostał przy Polsce dłużej i został utracony dopiero gdzieś w 1301-11. Zamagurze Spiskie, należące pierwotnie do Nowotarszczyzny, zostało utracone prawdopodobnie stopniowo w pocz. XIV w., w miarę wkraczania na ten teren kolonizacji węg. ze Spisza. Wszystkie te tereny przeszły do Węgier i granica pol.-węg. po jakimś czasie ustaliła się mn.w. tak, jak dotrwała do 1769: Podhale pozostało przy Polsce, a Orawa, Liptów i Spisz dostały się Węgrom. Granica przez długi czas nie była jednak dokładnie wytyczona (ani w Tatrach, ani na Podtatrzu), a potem ustaliła się zapewne mn.w. tak, jak późniejsza granica galicyjsko-węgierska.

Pisemne wiadomości o wkraczaniu osadników na Podhale mamy dopiero z XII czy nawet XIII w. Jest to dla Podhala początek stałego osadnictwa, które rozwijało się przez nast. wieki i dotrwało do naszych czasów. Pierwsze znane szlaki osadnicze biegły na Podhale (i częściowo na Górną Orawę) z doliny Raby i Skawy przez Sieniawską Bramę i przez Obidową, a nadto ze Szczyrzyca przez Mszanę Dolną i wspomnianą już Obidową. Osadnictwo stałe na Podhalu postępowało zasadniczo od pn. ku pd., ku Tatrom. W końcu XV w. sięgało po Rogoźnik i Szaflary, w pocz. XVII w. już po Chochołów, Ciche, Ratułów, Biały Dunajec i Leśnicę, a ok. poł. XVIII w. doszło do stóp Tatr.

Mieszkańcy Podhala dotarli jednak do Tatr i wkroczyli w te góry wcześniej, przede wszystkim w czasie sezonowych wędrówek pasterskich. Najdawniejsza zachowana wiadomość o takich wędrówkach ze wsi podh. w Tatry dotyczy XVI w., w rzeczywistości jednak wędrówki takie zaczęły się znacznie wcześniej, co najmniej już w XIV w. Pasterze (i myśliwi) wędrowali więc każdego lata poza pd. granicę osadnictwa stałego (» pasterstwo). W XV w. rozpoczęła się też penetracja Tatr Pol. przez górników (» górnictwo). Wędrówki pasterzy wołoskich są omówione osobno (» Wołosi).

O większości wsi i miasteczek północnego Spisza, tj. Górnego Spisza (w dolinie Popradu i na Zamagurzu Spiskim) pierwsze wiadomości pochodzą z XIII i XIV w., ale dla niektórych są też i z XI i XII w. W tych czasach gł. ruchy osadnicze prawdopodobnie kierowały się na Górny Spisz zarówno od pd.-wsch. (ludność słow. z Dolnego Spisza), jak i od wsch. i pn.-wsch.: ludność ruska z Rusi Zakarpackiej i ludność pol. z Ziemi Sądeckiej; Zamagurze Spiskie zostało zasiedlone zapewne od strony Podhala i Ziemi Sądeckiej (ludność pol.) oraz od wsch. (ludność ruska), ale kolonizatorami były możne rody węg. ze Spisza. Ponadto po napadach tatarskich w XIII w. (a także może i wcześniej) przybyło na Spisz dużo osadników niem. (tzw. Sasi, choć nie wszyscy pochodzili z Saksonii); sprowadzeni byli przez królów węgierskich. Najdawniejsze wiadomości o użytkowaniu pastwisk w Tatrach przez ludność Spisza pochodzą z pocz. XIV w.; wiadomości o » górnictwie w Tatrach od strony Spisza są późniejsze.

Liptów za czasów węg. (od XII w.) był zasiedlany ludnością słow., która przybywała z pd.-zach. i zach. oraz, być może, ludnością ruską ("wołoską") od wsch. W II poł. XIII w. zaczęli też przybywać koloniści niem., ale nie tak licznie jak na Spisz. W XIV w. istniały już prawie wszystkie wsie i miasta Liptowa. Wyspy ludności pol. na Liptowie powstały później. Najdawniejsze dane o pasterstwie w Tatrach Lipt. pochodzą dopiero z XVII w., ale musiało pasterstwo tam istnieć już dawniej. Najwcześniejsze wiadomości o » górnictwie w Tatrach od strony Liptowa dotyczą XV w.

Osadnictwo na Orawie za czasów węg. objęło najpierw jej dolną i środk. część. Już w pocz. XIII w. istniał Orawski Zamek, w II poł. XIII w. Wieliczna, a do pocz. XV w. blisko 40 osad. Ludność słow. tych osad przybyła od pd. i pd.-zach. (z Liptowa, Turczańskiego, Trenczyńskiego itd.). Dużo osad na środk. Orawie zasiedliła ludność "wołoska" (zapewne przynajmniej częściowo ruska). Kolonistów niem., przybyłych z różnych stron, było stosunkowo niewielu. Zasiedlanie Górnej Orawy zaczęło się w poł. XVI w., i to ludnością, która przynajmniej częściowo przybyła z Polski, m.in. z Żywiecczyzny. Najwcześniejsze pisemne wiadomości o użytkowaniu pastwisk w Tatrach przez ludność Orawy pochodzą z XVII w., ale pasterstwo istniało tam na pewno już dawniej. Konkretne dane o » górnictwie w Tatrach Orawskich dotyczą dopiero I poł. XIX w.

Zastaw części Spisza. W 1412 król węg. (i późniejszy cesarz rzymski) Zygmunt Luksemburski przekazał królowi pol. Władysławowi Jagielle jako zastaw za pożyczkę (wynoszącą 37 000 kóp groszy praskich) 16 miast spiskich: Lubowla, Gniazda, Podoliniec, Biała Spiska, Lubica, Ruskinowce, Twarożna, Wierzbów, Maciejowce (czyli Matiaszowce), Wielka, Sobota Spiska, Straże, Poprad, Nowa Wieś Spiska, Podegrodzie Spiskie i Włochy Spiskie. Trzeba tu wyjaśnić, że Lubowlę, Podoliniec i Gniazda traktowano jako teren odrębny i zwano go różnie: dystrykt podoliniecki, okręg lubowelsko-podoliniecki, starostwo lubowelskie itd., natomiast pozostałe zastawione miejscowości zwano "13 miastami spiskimi" (XIII civitates scepusienses oppignoratae ), gdyż z 24 miast spiskich (saskich), tworzących wówczas związek (Universitas XXIV Regalium civitatum = Universitas Saxonum Terrae Scepusiensis ) - do którego okręg lubowelsko-podoliniecki nie należał - zastawiono Polsce tylko 13 miast, a przy Węgrzech zostało 11 miast spiskich (XI oppida ad arcem Scepusiensem pertinentia ). Strona pol. uważała, że okręg lubowelsko-podoliniecki, niegdyś utracony, został w 1412 odzyskany, ale wg aktu zastawu okręg ten (tak samo jak "13 miast spiskich") był tylko zastawiony.

Cały zastawiony obszar nazywano w Polsce Ziemią Spiską lub starostwem spiskim, ale obejmował on tylko część Spisza (tj. węg. komitatu spiskiego), i to w formie siedmiu odrębnych terytoriów, z których okręg lubowelsko-podoliniecki przytykał bezpośrednio do właściwego terytorium pol. (do Ziemi Sądeckiej). Okręg lubowelsko-podoliniecki obejmował trzy miasta: Lubowla lub Stara Lubowla (z Zamkiem Lubowelskim), Gniazda i Podoliniec, a ponadto wsie podległe Zamkowi Lubowelskiemu: Obgart (Hobgart), Nowa Lubowla, Jakubiany, Forbasy, Drużbaki Wyżnie i Niżnie, Lackowa, Kamionka i Jarzębina (Jarabina), a później również i dalsze wsie założone w obrębie okręgu lubowelsko-podolinieckiego. Tzw. "13 miast spiskich" leżało częściowo na Górnym Spiszu (w dorzeczu Popradu), a częściowo na Dolnym Spiszu (w dorzeczu Hornadu). Z wszystkich miast zastawionych tylko Biała Spiska sięgała swym terenem w głąb Tatr. Siedzibą starosty spiskiego (wyznaczonego przez króla pol.) była Lubowla.

Okres rozbiorów Polski (1769-1918).

W 1769 Austria zajęła zbrojnie całą pol. część Spisza (starostwo spiskie wraz z okręgiem lubowelsko-podolinieckim), a w 1770 również starostwo nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie.W 1772, po I rozbiorze Polski, te ostatnie trzy zagarnięte starostwa (nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie) Austria wcieliła do Galicji (» austriacki zabór). Natomiast polską część Spisza (która nigdy nie była wykupiona z zastawu) Austria przekazała królestwu węg., ale w dwóch częściach i dwóch terminach. Mianowicie zajęte przez Austrię w 1769 "13 miast spiskich" (bez okręgu lubowelsko-podolinieckiego) wcielono do królestwa węg. w dniu 5 XI 1772, natomiast okręg lubowelsko-podoliniecki (tj. miasta Lubowla, Podoliniec i Gniazda z przynależnymi wsiami) dopiero w dniu 20 II 1775 przyłączono do owych "13 miast spiskich" ("die XIII. Zipserstädte"), tworząc wspólną jednostkę administracyjną, nazwaną teraz "16 miastami spiskimi" ("die XVI. Zipserstädte"); otrzymały one nową pieczęć (z napisem: Sigillum sedecim Oppidorum Scepusiensium 1774 ), na której w sposób symboliczny pokazano też spiskie Karpaty (a więc Tatry) oraz rzeki Hornad i Poprad.

Tak ustalona granica austr.-węg. w Tatrach i na Podtatrzu przetrwała do 1918. W tym okresie toczył się wprawdzie długoletni » spór graniczny o Morskie Oko z otoczeniem, nie doprowadził jednak do żadnej zmiany granicy, gdyż Polacy obronili ten obszar przed niesłusznymi roszczeniami węgierskimi.

Okres międzywojenny (1918-1939).

Po rozpadzie Austro-Węgier w 1918 powstał spór między Polską a Czechosłowacją o przebieg granicy, m.in. w Tatrach i na Podtatrzu. Czechosłowacja chciała na tym obszarze przejąć wszystkie tereny należące do 1918 do Węgier, a Polska pragnęła przejąć te przygraniczne części dawnych ziem węg. (tj. Górną Orawę i Zamagurze Spiskie), które są zamieszkane przez zwartą ludność polską. Spór trwał dwa lata (1918-20) i miał być uregulowany przez państwa alianckie. Do projektowanego plebiscytu na spornym terytorium nie doszło, natomiast Konferencja Ambasadorów państw alianckich w 1920 wyznaczyła granicę w Tatrach i na Podtatrzu zgodną z jej obecnym przebiegiem, z tą tylko różnicą, że część Lipnicy Wielkiej przydzielono Czechosłowacji, a wsie Głodówka i Sucha Góra Polsce. Dalsze, już bezpośrednie rokowania pol.-czechosł. doprowadziły w 1924 do zamiany Głodówki i Suchej Góry za resztę Lipnicy Wielkiej, natomiast trwające do 1924 rokowania o wymianę Jaworzyny Spiskiej (z odpowiednią częścią Tatr) za Kacwin i Niedzicę nie dały rezultatu. Od 1924 do 1938 granica pol.-czechosł. w Tatrach i na Podtatrzu przebiegała tak jak obecnie granica polsko-słowacka.Pod koniec 1938 - po układzie monachijskim i zagarnięciu Sudetów przez Niemcy - Czechosłowacja odstąpiła Polsce Suchą Górę i Głodówkę oraz skrawki terenu koło Lipnicy Wielkiej na Orawie, a w Tatrach granicę poprowadzono teraz z Rysów gł. granią Tatr Wys. ku wsch. aż do Przełęczy pod Kopą, z niej granią Tatr Biel. na Płaczliwą Skałę, z niej ku pn. przez Głośną Skałę, Żlebińskie Turnie, Mały Regiel i Ptasiowskie Turnie na siodło Średnica (1023 m), nieco na wsch. od Zdziarskiej Przełęczy, a ze Średnicy ku pn.-zach. przez Wierch Średnicę (1130 m), Przysłop Zdziarski (1216 m), po czym tuż na wsch. od wierzchołka wzgórza Rzepisko (1267 m) w Magurze Spiskiej do poprzedniej granicy opodal Wierchu Bryja (942 m). W ten sposób Polska uzyskała resztę pn. stoków Tatr Wys. i część pn. stoków Tatr Biel., wraz z Jaworzyną Spiską. Ta nowa granica pol.-czechosł. w Tatrach i na Podtatrzu stała się w marcu 1939 granicą pol.-słow., gdyż wtedy Niemcy spowodowały oddzielenie się Słowacji (tzw. "slovenský štát") od Czech.

Okres II wojny światowej (1939-1945).

W pierwszy dzień wojny, 1 IX 1939, całe Podtatrze Pol. (Orawa Pol., Podhale, Spisz Pol.) zostało bez walk zajęte przez wojska niem., które wkroczyły z terenu Słowacji. Gł. siły niem. szły tu z Orawy Słow. przez Orawę Pol. i Spytkowicką Przełęcz, za którą dopiero doszło do walk z oddziałami pol., m.in. na Wysokiej k. Jordanowa. Ze Spisza Słow. przez Zdziarską Przełęcz i Jaworzynę Spiską patrole niem. dotarły zaraz rano do Zakopanego, a za nimi wkroczył tam oddział wojska słow., który zresztą wkrótce zastąpiło wojsko niemieckie. W samych Tatrach i w całym pow. nowotarskim nie było żadnych starć zbrojnych, gdyż pol. straż graniczna, policja i nawet celnicy, a także władze miejskie i powiatowe wycofały się z całego pow. nowotarskiego przed nadejściem wojsk niem. i słowackich.

Nastąpiła okupacja niemiecka ziem pol. pod Tatrami aż do pocz. 1945, przy czym Podhale i Tatry Pol. weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa. Wszystkie nabytki terenowe Polski z 1938, a ponadto całą Orawę Pol. i Spisz Pol. "podarowali" Niemcy republice słow., rządzonej z ich woli przez księdza Tiso. Okupant niem. ustalił granicę między Słowacją a Generalnym Gubernatorstwem tak, jak do 1918 biegła granica austr.-węg. Ten stan trwał do końca wojny w 1945. Dzieje Podhala i Tatr Pol. w 1939-45 zob.: Goralenvolk, Konfederacja Tatrzańska, kurierzy, martyrologia wojenna, okupacja, partyzanci.Podtatrze i Tatry, podobnie jak cała Polska i Czechosłowacja, zostały wyswobodzone spod okupacji niem. przez idące od wsch. wojska radz., przy których boku szła armia pol. i armia czechosł., obie utworzone w ZSRR. Na Podhalu gł. siły radz. uderzyły od wsch. w kierunku na Nowy Targ, który po walkach został wyswobodzony 29 I 1945 (ok. godz. 4 nad ranem) i wkrótce potem całe Podhale, ale na pn. Orawie walki z Niemcami trwały jeszcze dość długo. Do Zakopanego w dniu 29 I 1945, opuszczonego już rano przez ostatnich Niemców, dotarły oddziały regularnego wojska radz. koło południa, a wieczorem przybył też z Kościeliskiej Doliny radz. oddział partyzancki Potiomkina. Żadnych walk w Zakopanem ani w okolicy nie było.

Po pd. stronie Tatr szły od wschodu wojska radz. i oddziały armii czechosł., wypierając kolejno Niemców z Kiezmarku (28 I 1945), Popradu (28 I 1945) i po ciężkich walkach z Mikułasza Lipt. (4 IV 1945) i Rużomberku (5 IV 1945). Do 5 IV 1945 również i Orawa była oswobodzona.

Po II wojnie świat. Orawa Pol. i Zamagurze Spiskie (bez Jaworzyny Spiskiej) wróciły do Polski, a nową granicę pol.-czechosł., poprowadzono zgodnie z granicą z 1924-38. Od 1 I 1993 jest to granica polsko-słowacka.

Zob. też: spory graniczne, własnościowe sprawy.

---