gwary ludowe

gwary ludowe . Ludność od wieków zamieszkująca Podtatrze była w znacznej części wiejska i w mowie używała gwar (dialektów) lud., a zwł. na Spiszu posiłkowano się dość powszechnie gwarami ludowymi również i w miastach.

Ludność nie tylko wsi i miast leżących u samego podnóża Tatr, ale też bardziej odległych, miała różne powiązania z Tatrami: wędrówki past. na pastwiska tatrz., myślistwo, roboty w tatrz. lasach i dawnych kopalniach, usługi związane z turystyką (przewodnictwo, transport, prowadzenie schronisk) itd. Toteż niegdyś w Tatrach rozbrzmiewały różne gwary lud.: głównie pol., słow. i niem., ale także inne, np. pasterzy ruskich (łemkowskich).

Dawne nazewnictwo geogr. w Tatrach wywodzi się z wszystkich tych gwar, zwykle bezpośrednio, czasem i pośrednio. Z biegiem czasu następowały na Podtatrzu różnego rodzaju przemieszczenia ludności, celowe akcje wynaradawiające, naturalne procesy zanikania czy niwelizacji gwar, a rozwijające się ilościowo tatrz. nazewnictwo geogr. już od XIX w. coraz bardziej odrywało się od swych korzeni lud., najmniej w nazewnictwie polskim. Jednakże nawet i we współczesnym różnojęzycznym nazewnictwie tatrz. podstawowy trzon nazw lud. przetrwał.

Ponadto, zwł. w Polsce, sporo wyrażeń z gwar podtatrz. przeniknęło do literatury, stało się cząstką języka ogólnonarodowego i figuruje w jego słownikach, a dużo tatrz. terminów topogr. przeszło z gwary podh. do terminologii taternickiej. Wynikło to z żywego i szerokiego zainteresowania społeczeństwa polskiego Tatrami i podh. kulturą ludową. Jeżeli chodzi o rozmieszczenie gwar lud. na Podtatrzu i wpływ jaki one wywarły na nazewnictwo poszczególnych części Tatr, to istotny jest stan, jaki istniał w ubiegłych stuleciach, ale częściowo również i w XX w. Nie wchodząc na razie w sprawę zróżnicowania wewnętrznego zarówno w obrębie gwar pol., jak i słow. i niem. na Podtatrzu, ogólne rozmieszczenie było od dawna takie, że zwarta masa ludności mówiącej pol. gwarami zamieszkiwała pn. Podtatrze (Podhale i sąsiednie części Orawy i Spisza) i wnikała od pn. w Tatry na prawie całej ich długości, a więc w Tatry Biel., Wys. i Zach. oprócz ich zach. odcinka, penetrowanego przez ludność słowacką. Ludność pol., napływająca z pn., zasiedliła więc na pn. Podtatrzu nie tylko obszar państwowo polski, ale poprzez początkowo nieustaloną tu granicę również obszar, który aż do I wojny świat. był państwowo węgierski (m.in. Zamagurze Spiskie i pn. Orawę).

Od zachodu i południa stosunki były bardziej złożone. Zwarta masa ludności słow. zasiedliła środkową i dolną Orawę oraz cały Liptów, i głównie ludność słow. wnikała w Tatry Orawskie i Liptowskie. Wsch. część pd. Podtatrza, tj. podtatrz. część Spisza (oprócz Zamagurza Spiskiego), została zasiedlona przez ludność słow., niem. i pol., a także przez napływającą od wschodu ludność ruską. Pasterstwem owczym w pd. i wsch. części Tatr Spiskich zajmowali się jako bacowie i juhasi głównie Słowacy, ale także Polacy i Rusini.

W ogóle, na obszarze całych Tatr wypasem owiec, krów i wołów zajmowali się chyba wyłącznie Polacy, Słowacy i w mniejszej mierze Rusini, także na tatrz. terenach past. należących do miast o przewadze w dawnych czasach ludności niem. (Biała Spiska, Kiezmark). Niemcy spiscy, jeżeli sami zajmowali się pasterstwem, to chyba tylko krowim i to na terenach podtatrz., a rzadziej w samych Tatrach. Warto też zaznaczyć, że na obszarach past. należących do Słowaków bacami i juhasami bywali czasem pol. górale. Dawne nazewnictwo geogr. w Tatrach tworzyli w znacznej części pasterze, wywodzi się ono więc gł. z gwar pol. i słow. z pewną domieszką nazw pochodzenia ruskiego, ale także i niemieckiego, gdyż Niemcy spiscy w różnych celach również penetrowali Tatry (jako myśliwi, poszukiwacze skarbów, górnicy, przewodnicy, naukowcy). Sprawa tzw. pasterzy wołoskich jest omówiona osobno (» Wołosi).Gwary podtatrz., z których wywodzi się dawne nazewnictwo w Tatrach, były (jak już wspomniano) wewnętrznie zróżnicowane. Pol. gwary podtatrz. dzielą się zasadniczo na polską gwarę orawską, gwarę podhalańską i polską gwarę spiską, ale każda z nich dzieli się dalej na gwary ograniczone do węższych obszarów, mówi się więc o nich również w liczbie mnogiej: pol. gwary orawskie, gwary podhalańskie i pol. gwary spiskie. Podobnie przedstawia się sprawa z gwarami słow.: słow. gwary orawskie, liptowskie i spiskie, a także z gwarami Niemców spiskich. Nie wszystkie zaznaczyły się w nazewnictwie tatrz.

Turyści, taternicy i naukowcy spotykali się dawniej w Tatrach z pasterzami, myśliwymi, robotnikami leśnymi, przewodnikami, kierownikami schronisk, mówiącymi różnymi gwarami lud. trzech języków: pol., słow. i niem.; obecnie w Tatrach panują języki ogólnonarodowe (literackie) polski i słowacki, a z ludźmi mówiącymi gwarami podtatrz. (pol. i słow.) można się zetknąć coraz rzadziej, najczęściej w Tatrach Pol.Zob. też: językowe sprawy i narodowościowe sprawy.

Lit. - Samo Czambel: Slovenská reč... Turč. Sv. Ma. 1906. - Kazimierz Nitsch: Gwara podhalańska. "Ziemia" 1912, nr 24-25. - Mieczysław Małecki i K. Nitsch: Atlas językowy polskiego Podkarpacia. I-II. Kr. 1934. - Václav Vážný: Nářečí slovenská. W: "Československá Vlastivěda" III, Pr. 1934. - M. Małecki: Język polski na południe od Karpat. Kr. 1938. - Anton Habovštiak: Oravské nárecia. Br. 1965. - Mieczysław Karaś: Polskie dialekty Orawy. Kr. 1965. - Atlas slovenského jazyka. I-III. Br. 1968, 1981. - Zdzisław Stieber: Świat językowy Słowian. Wa. 1974. - Józef Bubak: Polskie gwary spiskie. "Zeszyty Nauk. UJ" nr 81 (Polski Spisz), Kr. 1987.

---