film

film .

Okres przed I wojną światową.

Pierwsze zdjęcia film. w Tatrach (sceny narc.) wykonali Neumann i Ungerleiden w 1902, nie był to jednak właściwy f. W 1907 właściciel krak. kina "Cyrk Edisona" zapowiedział, że będzie filmować Tatry, nie wiadomo jednak, czy to zrealizował. W 1912 franc. towarzystwo Pathé Fr_res nakręciło sceny wspinaczkowe (z udziałem Mariusza Zaruskiego) na Orlej Perci. W tymże roku reż. Uher tegoż towarzystwa sfilmował panoramę Tatr od pd. z okien kolei elektr.; prapremiera tego f. odbyła się w Budapeszcie.

Pionierem pol. filmu tatrz. był Wiktor Biegański. W 1913 zrealizował krótkometrażowy f. dokumentalny o Tatrach (w okolicy Morskiego Oka i w Mięguszowieckiej Dolinie); operatorem był Rajmund Czerny z wiedeńskiej wytwórni "Sascha". Jednakże przy wykańczaniu tego f. w laboratorium uległ on zniszczeniu. Biegański kontynuował swą działalność film. w Tatrach w nast. okresie (zob. niżej).

Okres międzywojenny.

Wiktor Biegański w 1922 wyprodukował pierwszy tatrz. f. fabularny: Otchłań pokuty, gł. w okolicy Morskiego Oka, z efektownym pokazem 30-metrowego zjazdu na linie z Zadniego Mnicha. W tym samym roku (1922) zrealizował on swój nast. film: Bożyszcze, na Kościelcu i w jego otoczeniu, a w 1927 trzeci f. fabularny: Orlę, z filmowaniem Tatr z samolotów.

W 1924 PTK wyświetlało krótkometrażówkę Wycieczka w Tatry. W 1927 przy poparciu Oddz. Warszawskiego PTT powstały krótkometrażowe f. tatrz. Stefana Osieckiego, m.in. Piękno Tatr, częściowo o tematyce taternickiej. Następnie (w 1928?) Osiecki zrealizował film narc. w Tatrach. Przed 1928 dobry f. narc. stworzyli też Adam Wisłocki i Zawisławski pt. Tatry w zimie. W owych latach fragmenty tatrz. pojawiały się również w kronikach filmowych. Ponadto w 1925 zrealizowano w Zakopanem i w Tatrach film Bajka Sabały, osnuty na podaniu o skarbie zbójnickim (reż. Leszczyc, operator Henryk Schabenbeck), nie wiadomo jednak, czy f. ten był wyświetlany w kinach.

Najlepszym polskim f. fabularnym z okresu międzywoj. o tematyce tatrz. był Biały ślad (1932) Adama Krzeptowskiego wg scenariusza Rafała Malczewskiego; gł. zaletą tego f. były dobre zdjęcia przyrody tatrz. i efektowne epizody narciarskie. Inne tatrz. f. fabularne z tych lat były pod każdym względem słabsze, np. niem. produkcji Burza nad Zakopanem czyli Bergführer von Zakopane (1930), Adama Krzeptowskiego Zamarłe echo (zrealizowany w 1933, wyświetlany od 1934) oraz nieco lepszy Dzień wielkiej przygody (1935) reż. Józefa Lejtesa wg scenariusza Ferdynanda Goetla. W owych czasach nakręcano też dzięki staraniom Związku Podhalan f. propagandowy Tatry i Podhale, kraj i ludzie. Były również liczne in. krótkometrażówki i średniometrażówki o treści krajozn., etnogr., narc., m.in. Adama Krzeptowskiego Tatry w lecie, Tatry w zimie (1931) i tegoż Wiosna narciarzy (1935).

Po pd. stronie Tatr jeszcze podczas I wojny świat., w zimie 1915-16 i 1916-17, sfilmowano wojsk. kursy narciarskie. Po wojnie, w 1922 zrealizowano f. o ćwiczeniach wojsk. w Słowackim Raju i w Tatrach (w rejonie Łomnicy). Pochodzący z tego samego okresu f. krótkometrażowy Javorina (propagujący stanowisko czechosł. w sporze granicznym o Jaworzynę Spiską) nie był publicznie wyświetlany.

Pierwszy czechosł. f. fabularny o tematyce tatrz. zrealizowano w 1927: Venuša z mamutej kosti; w filmie tym, kręconym w Tatrach Zach., role górali dano przewodnikom tatrz. Dalsze tatrz. f. fabularne zrealizowały w Czechosłowacji wytwórnie niem. i czes.: Lákajúce svetlo (1932, wg lud. opowieści o karbunkule na Jastrzębiej Turni), Šenkýřka u divoké krásy (1932), Bouře nad Tatrami (1932, reż. Tomáš Trnka, podkład muzycz.: V Tatrách V. Nováka), Tatranská romanca (1934, w wersji czes. i niem.).

Tatrz. krótkometrażówki o tematyce narc. w tych latach ukazały się w Czechosłowacji następujące: Biele umenie (1927, Alexander Niedermeyer), Kúzlo lyží a h_r (1934), potem f. o zawodach FIS przy Szczyrbskim Jeziorze (1935) oraz film narciarski Karpathenvereinu.

Czechosł. filmy o tematyce tur. i tatern. były w owych latach następujące: Vysoké Tatry (1931, ze wspinaczką na Igłę w Osterwie), SOS, horské volanie (ok. 1931, film tatrz., ale nakręcony poza Tatrami), Výstup na Rysy a Vysokú (1935). Sfilmowano też wycieczkę narc. na Krywań w 1940.

Z dziedziny krajozn. i etnogr. w okresie międzywoj. nakręcono w Czechosłowacji: Na tatranskom salaši (1930), Zem spieva (1933, Karol Plicka), Vysoké Tatry (1933, film Karpathenvereinu).

W 1931 Vich i T. Trnka nakręcili film o tatrz. kozicach, koziorożcach i jeleniach, a w 1936 Zik zrealizował dwa dalsze f. o zwierzynie tatrz.: Karpatský medved oraz Tatranský kamzík. W tych latach filmował kozice również Josef Bethlenfalvy. W Tatrz. Polance 29 III 1936 odbyła się premiera filmu Polovačka na kamzíkov vo Vysokých Tatrách (reż. dr Šiman, filmowano m.in. na Osterwie i w Dolinie Złomisk). W 1936 pokazywano też film Javorina w Tatrách.

Okres po II wojnie światowej.

Zarówno w Polsce, jak i w Czechosłowacji produkcja filmów tatrz. tak się rozwinęła, że wymienić tu można tylko niektóre. W Polsce powstał szereg tatrz. krótkometrażówek i średniometrażówek propagandowych, reportażowych, pop.-naukowych itd., o różnorodnej tematyce. Z pierwszych lat po wojnie na wyróżnienie zasługują: Tatry w zimie i Podhale w zimie (oba w 1948 w reżyserii Jerzego Salapskiego wg scenariusza Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego), Wielki redyk (1948, scenariusz i reżyseria Stanisław Możdżeński, kierownictwo nauk. Józef Kolowca), Flora Tatr (1949, nakręcony w 1948, scenariusz, reżyseria i zdjęcia Włodzimierz Puchalski, kierownictwo nauk. Zofia Radwańska-Paryska), trzy f. z 1953 wg scenariusza prof. Edwarda Passendorfera: W Tatrach, Jak powstały Tatry, Z dziejów Tatr, oraz Zbigniewa Bochenka Opowieść pasterska (1961).

Sergiusz Sprudin zrealizował trzy krótkometrażowe f. taternickie: Taternicy (1959), Wariant R (1961, na pn.-wsch. ścianie Mnicha), Zamarła Turnia (1962), a Roman Petrycki nakręcił pierwszy tatern. f. instruktażowy: Technika asekuracji (1955). Wariant R uchodzi wciąż (1992) za najlepszy film wspinaczkowy zrealizowany w Polsce.

Były też liczne inne pol. filmy tatrz. o krótkim i średnim metrażu z tematyką narc., tatern., ratowniczą, speleol., etnogr., krajozn. itd., np. Narty, gips, Zakopane (1957) Edwarda Pałczyńskiego (reż.) i Janusza Czecza (operator) oraz tychże Wyścig ze śmiercią (1959, o pracy GOPRu), Z plecakiem na nartach (1963), Zima (1976). Reż. Barbara Bartman-Czecz i operator Janusz Czecz zrealizowali wspólnie szereg filmów tatrz., m.in. W turniach (1966), W Tatrzańskim Parku Narodowym (1971), Podhale (1975). Były też filmy wyprodukowane przez Amatorski Klub Filmowy "Zakopane", zorganizowany w 1962 przez Wiesława Białasa, m.in. tegoż Architektura i budownictwo pasterskie w Tatrach Polskich (1968) i W reglach (ok. 1970).

Z filmów biograficznych różnej długości, związane z Tatrami były m.in.: Śladami Byrcynowych wspominków (1962, reż. Jan Riesser, operator Janusz Czecz, film oparty na wspomnieniach przewodnika tatrz. Stanisława Gąsienicy-Byrcyna), następnie film Paryscy (1977, reż. Barbara Bartman-Czecz, operator Janusz Czecz), film o Stanisławie Witkiewiczu (reż. Mieczysław Sroka), Mariusz Zaruski, żeglarz i taternik (1984, reż. Edward Pałczyński), Wawrzyniec Żuławski (1988, reż. Zofia Halota). Były też filmy o Kazimierzu Tetmajerze i Witkacym. Radz.-pol. film Lenin w Polsce (1961) był realizowany częściowo na Podhalu i w Tatrach.

Odrębny typ filmów pop.-nauk. stanowi telewizyjny serial Encyklopedia Tatrzańska (12 odcinków pierwszego cyklu w 1972-74 i drugi cykl 11 odcinków w 1987, w obu reż. Czesław Kruszelnicki, operator Wiesław Tomaszkiewicz, współpraca i udział Zofia i Witold Paryscy).

Z pol. f. fabularnych o tematyce tatrz. był w tym okresie najpierw Czarci Żleb (1949, reż. Tadeusz Kański, scenariusz tenże, fabuła przemytnicza), potem Błękitny krzyż (1955, reż. Andrzej Munk, operator S. Sprudin, scenariusz Adam Liberak, fabuła oparta na akcji TOPRu, przeprowadzonej w lutym 1945 w celu ratowania rannych partyzantów radz. i słow. w Zuberskiej Dolinie). Następnie był film Leonarda Buczkowskiego wg scenariusza Stefanii Grodzieńskiej Deszczowy lipiec (1958), Jerzego Zarzyckiego film Biały niedźwiedź (1959, akcja w okupowanym Zakopanem), Stanisława Możdżeńskiego Zuzanna i chłopcy (1961), rozgrywający się częściowo w jaskiniach tatrz. (scenariusz: Janusz Chudzyński), wreszcie Ściana czarownic (1966, reż. Paweł Komorowski, tematyka zawodniczo-narc., "wzbogacona" naiwnymi wypadami przeciw ochronie przyrody).

Wśród licznych nast. filmów były seriale Janosik (1972, reż. Jerzy Passendorfer, scenariusz Tadeusz Kwiatkowski) i Ród Gąsieniców (1981, reż. Konrad Nałęcki, wg powieści Józefa Kapeniaka), tatrz. filmy Krzysztofa Zanussiego (Spirala, Constans), Jerzego Surdela (Odwrót, Dwóch, Akcja) i in.

W Czechosłowacji po II wojnie świat. pokazano Tatry najpierw w f. fabularnym Ondriša Jariabka Čertova stena (wyświetlanym w Polsce pt. Diabelska Grań), z naiwną fabułą opartą o ciągle powtarzające się motywy krajobrazu zim. z okolic Łomnicy. Natomiast fragmenty tatrz. w słow. filmie Rodná zem (1953), wg scenariusza Ivana Bukovčana, były zupełnie dobre. Sceny tatrz. zawierały też filmy: Anděl na horách (1955), V prúdoch (1957), Pieseň o sivom holubovi (1961, scenariusz I. Bukovčana), Biela tma i in.

W tychże latach wyprodukowano w Czechosłowacji liczne tatrz. f. niefabularne o różnym metrażu i tematyce. Z filmów pop.-nauk. był np. film V.J. Staněka Za karpatským medvědem (ok. 1953, wyświetlany w Polsce pt. Niedźwiedzie w Tatrach) i kolorowy f. długometrażowy Karola Skřipskýego Kvety Tatier (1953), który wbrew tytułowi uwzględnia szeroko również krajobraz i epizody z życia kozic, świstaków i ptaków tatrz. Skřipský zrealizował również dalsze f. obrazujące pejzaż i przyrodę Tatr: Tatranský národný park (1958), Osudy Vysokých Tatier (1960) i szerokoekranowy f. Obrázky z Tatranského národného parku (1961).

Z filmów tatern. z tego okresu są dwa filmy Skřipskýego: Severnou stenou na Kriváň oraz Cesta k slnku (1948, z pd. ściany Lodowej Kopy), film Dalimíla eháka Cesta 626 (1957, z wejścia wsch. filarem Ganku), a także in. filmy letnie i zim. o tematyce tatern., narc. i in., np. film Posádka na štíte (1956), obrazujący pracę naukowców w obserwatorium na Łomnicy, i film tatrz. dla dzieci Zvedavý lístoček (1961). W 1962 ukazał się długometrażowy barwny film Skřipskýego Expedícia TANAP, o tematyce przyr. i tatern. (wejście zach. ścianą Łomnicy).

W Tatrach po 1955 zrealizowano też filmy pol., czechosł., franc. i niem. o tematyce zupełnie nie związanej z tymi górami, ale wymagające krajobrazu górskiego czy zimowego. Krajobraz Tatr i Podtatrza znalazł się więc w filmach indiańskich, polarnych, przygodowych, historycznych i alpejskich. Filmowano pseudo-Indian na Szczyrbskim Jeziorze i w Kondratowej Dolinie, sceny z Potopu w Strążyskiej Dolinie, akcję odbywającą się niby w Alpach zdejmowano w grupie Łomnicy (stawiając na wierzchołku Wideł wysoki drewniany krzyż, który stał jeszcze długo po odjeździe filmowców). W celach film. stawiano specjalne budynki drewniane (niektóre przetrwały do dziś), aby uzyskać efekty film. wysadzano w powietrze środkami wybuchowymi szałasy past. i gospodę turystyczną. We wszystkich tych przypadkach za odpowiednią zapłatą pozwolono łamać przepisy obowiązujące w Tatrz. Parkach Narodowych.

W 1980 Komisja Turystyki Górskiej ZG PTTK zorganizowała w Krakowie sympozjum "Tematyka górska w twórczości filmowej".

Lit. - Aleksander Kwiatkowski: Polski film górski. "Wierchy" 32, 1963.

---