czasopiśmiennictwo

czasopiśmiennictwo . Od dawna Tatrami i Podtatrzem zajmują się wyłącznie lub w szerszej mierze zarówno liczne czasopisma właściwe (tygodniki, miesięczniki, kwartalniki itp.) jak i publikacje pokrewne: wszelkie periodyki od dzienników do roczników i dwuroczników, biuletyny, samoistne periodyczne sprawozdania, periodyczne informatory, jednodniówki. Poniżej ogólnie omówione są tylko najważniejsze dla Tatr periodyki; dokładniejsze dane o wielu z nich znajdują się pod ich własnymi hasłami.

Okres lat 1700-1800.

Już w XVIII w. o Tatrach i Podtatrzu pojawiło się wiele artykułów i rozpraw w czasopismach, przeważnie w niemieckojęzycznych wydawanych na ziemiach wówczas niem., austr. i węg. Czasopisma takie były liczne, ale pozycje tatrz. i podtatrz. ukazywały się w nich zwykle pojedynczo lub rzadko. Były jednak już wtedy trzy czasopisma, które można nazwać w pewnym sensie "tatrzańskimi", gdyż wydrukowały one wiele artykułów i rozpraw na różne tematy dotyczące Tatr i Podtatrza.

Pierwszym takim "tatrzańskim" czasopismem był wydawany w 1717-27 we Wrocławiu kwartalnik nauk. "Sammlung von Natur- und Medicin- wie auch hierzu gehörigen Kunst- und Literatur-Geschichten". Drugim z kolei był tygodnik "Allergnädigst-privilegirte Anzeigen aus sämmtlich-kaiserlich-königlichen Erbländern", ukazujący się w Wiedniu w 1772-75 pod redakcją Daniela Tersztyánszkyego, który pochodził ze Spisza. Trzecim był kwartalnik "Ungrisches Magazin", wychodzący w Bratysławie w 1781-87 (red.: Karl Gottlieb Windisch, poprzednio współpracownik Tersztyánszkyego). Suma treści tatrz. zawartych w owych trzech czasopismach stanowi trzon ówczesnej wiedzy o Tatrach; autorami byli m.in.: Samuel Augustini ab Hortis jun., Franz Ernst Bruckmann, bracia Georg jun. i Jakob Buchholtzowie, Andreas Jonas Czirbesz, Daniel Fischer oraz wymienieni redaktorzy, a więc przeważnie Spiszacy.

Okres lat 1800-1870.

W okresie tym niepomiernie wzrosła zarówno liczba pozycji tatrz. drukowanych w czasopismach jak i liczba czasopism, które je ogłaszały. Wśród tych czasopism pojawiają się już liczne polskie (na ziemiach wszystkich trzech zaborów), słowackie (na ówczesnych Węgrzech) i węgierskie, a przybywa też czasopism niemieckojęzycznych na ziemiach niem., węg. i austr., także w Galicji. Wśród słow. czasopism niektóre miały nawet tatrz. tytuły ("Tatranka" od 1832, "Orol Tatránski" od 1845), ale owe tytuły miały jedynie symboliczne znaczenie (» symbolizm tatrzański), natomiast w swych tekstach ani te, ani inne czasopisma drukowane w jakimkolwiek języku nie objawiały w owym okresie bardziej stałego zainteresowania Tatrami. W sumie jednak były to już setki artykułów pop. i rozpraw nauk., nieraz o zasadniczym znaczeniu dla wiedzy o Tatrach i Podtatrzu.Pod sam koniec okresu 1800-70 zaczęły jednak wychodzić dwa czasopisma, które odróżniają się bardziej stałym zainteresowaniem Tatrami i Podtatrzem. Oba te czasopisma należą już właściwie do nast. okresu, ale ukazywały się od 1863 i 1867. Pierwsze to spiskoniem. tygodnik "Zipser Anzeiger", wydawany w 1863-74 w Lewoczy. Rozpoczął on długą serię spiskoniem. czasopism regionalnych i był w ogóle pierwszym czasopismem regionalnym na szeroko pojętym Podtatrzu. Oprócz przeważającej tematyki spiskiej uwzględniał też tematykę tatrz. Drugim czasopismem był rocznik nauk. "Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej", wydawany w 1867-1939 w Krakowie, w 1867-72 przez. Tow. Nauk. Krak., potem przez Akademię Umiejętności. Zwł. w 1867-71 ów rocznik zajmował się stale tematyką tatrz., a potem aż do 1939 prawie co roku zawierał od jednej do kilku rozpraw o treści tatrz.

Okres lat 1870-1918.

Dopiero w tym okresie powstało właściwe czasopiśmiennictwo górskie związane z Tatrami i w ogóle z Karpatami, a także nastąpił wybitny rozwój prasy regionalnej na Podtatrzu. Najważniejsze dla Tatr czasopisma górskie (karpackie) tego okresu to roczniki dwóch towarzystw utworzonych w 1873: Węgierskie Tow. Karpackie (Magyarországi Kárpátegyesület, MKE, lub Ungarischer Karpathenverein, UKV) oraz Tow. Tatrzańskie (TT).

Pierwszy zaczął się ukazywać węg.-niem. rocznik MKE (UKV): "Magyarországi Kárpátegyesület Évkönyve" i jego wersja niem.: "Jahrbuch des Ungarischen Karpathenvereins", wydawany w 1874-1917 (44 tomy), do 1883 w Kiezmarku, potem w Nowej Wsi Spiskiej. Rocznik zajmował się całymi Karpatami, najszerzej jednak Tatrami i Podtatrzem. Tematyka była różnorodna. Czasopismo to zajmuje trwałą i ważną pozycję wśród podstawowych źródeł wiedzy o Tatrach.

Tow. Tatrzańskie, nie mogąc od razu wydawać własnego czasopisma, przyjęło chwilowo in. rozwiązanie: w 1874 oficjalnym organem TT stał się wychodzący w Krakowie od 1872 tygodnik "Zdrojowiska", który jednak słabo spełniał tę rolę i po 10 numerach w ogóle zamarł. TT rozpoczęło w 1876 wydawanie w Krakowie własnego rocznika: "Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego", który dotrwał z przerwami do 1920 (38 tomów). Również i ten rocznik zajmował się całymi Karpatami, ale zawsze przeważała w nim wielostronna tematyka tatrz. i podtatrz. W latach kiedy "Pam. TT" nie ukazywał się, zastępowało go znacznie uboższe w treść "Sprawozdanie Towarzystwa Tatrzańskiego" (4 tomy w 1885-90). Podobnie jak rocznik MKE, "Pam. TT" jest jednym z podstawowych źródeł wiedzy o Tatrach (i w ogóle o Karpatach) o trwałej wartości.

W 1883 wychodziło w Kołomyi czasopismo "Turysta", organ Oddz. Czarnohorskiego TT. Pisano w nim również sporo o działalności całego TT, o Tatrach i Podtatrzu.

Bardzo tatrzański w treści był węg. dwutygodnik (okresowo tygodnik) ukazujący się w 1883-85 w Nowym Smokowcu: "Tátra-Vidék" (wydawca i red.: dr Miklós Szontagh). Pismo to przynosiło wprawdzie dużo artykułów z Tatr i tytułem podkreślało swój tatrz. charakter, ale było to w znacznej mierze czasopismo balneologiczne, drukujące dużo wiadomości o zdrojowiskach całych ówczesnych Węgier (łącznie z Podtatrzem) i nawet krajów Europy zach.; interesowało się też sporo węg. jaskiniami, m.in. Bielską Jaskinią.

Do roczników MKE i TT dołączyło w 1889 trzecie czasopismo tur.-krajozn. o zasięgu ogólnokarpackim, ale - do I wojny świat. - z szerokim zakresem tematyki tatrz.: wychodzący w Budapeszcie miesięcznik "Turisták Lapja". W 1889-91 był to organ sekcji budapeszt. MKE, w 1892-1944 organ MTE (Magyar Turista Egyesület).

W 1907 powstało istniejące do dziś czasopismo "Taternik", wówczas organ Sekcji Tur. TT, od 1935 organ Klubu Wys., a od 1974 Pol. Związku Alpinizmu. Taternictwem zajmowały się poprzednio w pewnym stopniu omówione już roczniki MKE i TT oraz dwutygodnik "Tátra-Vidék" i miesięcznik "Turisták Lapja", jednakże "Tat." był pierwszym czasopismem tatern., tj. zajmującym się zasadniczo specjalnie taternictwem (wraz z alpinizmem). W całym tym okresie (do 1918, i nawet aż do 1933) "Tat." był też jedynym czasopismem taternickim. Wprawdzie wkrótce po powstaniu "Tat.", bo już w 1910, taternicy węg., zrzeszeni w BETE, założyli miesięcznik "Turistaság és Alpinizmus", wychodzący w Budapeszcie aż do 1935, był on jednak zasadniczo czasopismem tur.-krajozn., choć uwzględniającym (zwł. w swych początkach) także dość szeroko sprawy węg. taternictwa i węg. alpinizmu. Ponadto "Tat." był również przez wiele lat czasopismem w swej treści najbardziej tatrzańskim.

W 1910 zaczął wychodzić w Warszawie miesięcznik krajozn. "Ziemia", organ Pol. Tow. Krajoznawczego, i z przerwami wojennymi dotrwał aż do 1950. Nie było to czasopismo górskie, pisało jednak dużo o Tatrach i Podtatrzu, a w 1912 wydrukowało specjalny "Zeszyt monograficzny tatrzański".

Odrębną kategorię stanowią liczne czasopisma regionalne, ukazujące się w 1870-1918 zarówno na Podhalu (gł. w Zakopanem) jak i na Podtatrzu wówczas węgierskim. Wszystkie one zajmowały się głównie zagadnieniami lokalnymi (np. Zakopanego, Kiezmarku czy Popradu), ale także bliższej i dalszej okolicy, nawet całego Podhala, Spisza, Liptowa czy Orawy, oraz w różnej mierze sprawami tatrz.

Z pol.czasopism regionalnych w tym okresie ukazywały się w Zakopanem periodyki aż do 1899 dość efemeryczne. Pomijając tu zakop. listy gości z lat 1888-91 i późniejszych, były to kolejno: "Zakopane" (1891), "Kurier Zakopiański" (1892), "Gazeta Zakopiańska" (1893), rocznik "Almanach Tatrzański" (1894), "Goniec Tatrzański" (1894), "Zakopianin" (1899), "Jednodniówka Zakopiańska" (1899), "Przegląd Zakopiański" (1899-1906), jednodniówka "Zakopianka" (1901), "Giewont" (1902), "Zakopane" (1908-14). Ponadto wychodził "Tygodnik Zakopiański" (1903-04) jako dodatek do krak. "Głosu Narodu". Trwalsze pol. czasopisma regionalne w tym okresie były tylko dwa: "Przegląd Zakopiański" i drugie z kolei "Zakopane". W czasie I wojny świat. wychodziło w Zakopanem czasopismo o tematycznym zakresie ogólnopolskim: "Praca Narodowa" (1915), redagowana przez Kazimierza Tetmajera. Pod koniec omawianego okresu ukazały się na Podhalu, w Nowym Targu, jeszcze dwa czasopisma regionalne: "Gazeta Podhalańska" (od 1913) i "Echo Tatrzańskie" (1918); omówione są wśród czasopism następnego okresu.

Z licznych ukazujących się na Spiszu w okresie 1870-1918 regionalnych czasopism węg. i niem., wymienić warto te, które poświęcały nieraz sporo miejsca sprawom tatrz.: spiskoniem. tygodnik lewocki "Zipser Anzeiger", znany też pod swą bardziej formalną nazwą "Szepesi Értesítő - Zipser Anzeiger - Spišský Oznamovatel" (1863-74) oraz jego kolejne kontynuacje: "Zipser Bote" (1875-1908), "Szepesi Hirnök" (1909-18) i znowu (ale dopiero w 1919-20): "Szepesi Értesítő - Zipser Anzeiger - Spišský Oznamovatel". Częściowo równocześnie wychodziły też: kiezm. tygodnik "Karpathen-Post" (1880-1942), wspomniany już nowosmokowiecki dwutygodnik "Tátra-Vidék" (1883-85), wydawany w Nowej Wsi Spiskiej tygodnik "Szepesi Lapok" (1885-1918), wychodzący tamże dziennik "Szepesi Hirlap" (1903-04), popradzki tygodnik "Tátravidék" (1908-18).

Do 1918 wychodziły regionalne czasopisma węg. również na Liptowie i Orawie, zawierały jednak stosunkowo mało wiadomości o Tatrach. W sposób naukowy historią Spisza (łącznie z Tatrami) zajmował się wydawany w Lewoczy rocznik Spiskiego Tow. Hist. (Szepesmegyei Történelmi Társulat) pt. "Szepesmegyei Történelmi Társulat Évkönyve" (1885-1908), którego kontynuacją był lewocki kwartalnik "Közlemények Szepes Vármegye Múltjából" (1909-34).

W języku słow. do 1918 ukazywało się na wówczas węgierskim Podtatrzu (gł. na Liptowie i Orawie) sporo czasopism o charakterze regionalnym lub ogólnonarodowym, ale mało w nich o Tatrach. Więcej artykułów i prac o tematyce tatrz. i podtatrz. pojawiało się wtedy w słow. periodykach, które nie miały charakteru regionalnego i wychodziły poza Podtatrzem: "Sborník Muzeálnej Slovenskej Spoločnosti" (1896-1951) i "Časopis Muzeálnej Slovenskej Spoločnosti" (1898-1950).

W węg. komitatach podtatrz. wydawano też tygodniki urzędowe, zawierające zarządzenia lokalnych władz państw.; na Spiszu: "Szepesvármegye Hivatalos Lapja" (1903-18); na Liptowie: "Liptóvármegye Hivatalos Közlönye" (1902-06) i "Liptóvármegye Hivatalos Lapja" (1907-17); na Orawie: "Árvavármegye Hivatalos Lapja" (1903-18). Zawierały one wiadomości dotyczące danego komitatu łącznie z przynależną do niego częścią Tatr.

W niektórych miejscowościach o charakterze uzdrowiskowym wydawano dawniej jeszcze jeden rodzaj publikacji periodycznych: listy gości przybywających tam na pobyt czasowy. Takie listy gości ukazywały się nieraz w czasopismach regionalnych (np. w wielu zakopiańskich i w nowosmokowieckim "Tátra-Vidék"), ale również jako osobne druki periodyczne, które oprócz listy gości zawierały czasem i dodatkowe wiadomości lokalne. Samoistne listy gości wydawano w Zakopanem od 1888 z przerwami aż do II wojny świat., a w Starym Smokowcu od 1886 do 1913 pt. "A Tátrafüredi Fürdővendégek Névsora, Curliste von Tátrafüred (Schmecks)".

Okres międzywojenny (1918-1939).

W czasie I wojny świat. lub wkrótce po niej zakończyły swój żywot różne wspomniane wyżej czasopisma, m.in. "Zakopane" w 1914, "Pamiętnik Tow. Tatrz." w 1920. "Taternik" miał tylko przedłużoną przerwę wojenną (1915-20) i podobnie "Ziemia" (1915-19). Natomiast w okresie międzywoj. wiele nowych czasopism górskich i regionalnych zajmujących się Tatrami ukazało się zarówno w odrodzonej Polsce jak i w nowo powstałej Czechosłowacji.

PTT od 1920 zrazu nie miało środków na wydawanie własnego czasopisma, więc oficjalnym organem PTT stał się na krótko (1923-24) krak. tygodnik "Przegląd Sportowy", dla PTT bez korzystnych rezultatów. Zresztą już w 1923 zaczął się ukazywać rocznik "Wierchy", od tego czasu po dziś jeden z najważniejszych periodyków tatrz., chociaż zajmuje się wszystkimi górami pol. i także innymi (zwł. w związku z alpinizmem pol.). Tematyka "Wierchów" jest różnorodna. "Wierchy" były zrazu wydawnictwem Oddziału Lwow. PTT, potem Zarządu Gł. PTT. Dużo miejsca tematyce tatrz. poświęcał też ukazujący się nieregularnie kwartalnik PTT: "Przegląd Turystyczny" (1925-28 i 1932-34). Wspólnym organem PTT, PTK i innych organizacji był miesięcznik "Turysta w Polsce" (1935-38).

"Taternik" po okresie nieregularnego i rzadkiego ukazywania się w 1921-25, wychodził od 1928 jako dwumiesięcznik aż do wybuchu II wojny świat., do 1935 nadal jako organ STPTT (i innych organizacji tatern.), potem jako organ Klubu Wys. PTT. Pod koniec tego okresu poświęcał już dużo miejsca sprawom alpinizmu (zwł. polskiego), ale tematyka tatrz. na ogół wciąż dominowała. W tym też okresie powstało drugie ale krótkotrwałe czasopismo tatern.: "Krzesanica" (1933), organ zakopiańskiej Sekcji Taternickiej Klubu Sportowego "Tatry". Jednorazowo ukazała się też parodia "Taternika": "Tatapiernik" (1932).

Czasopisma zakop. w okresie międzywoj. były liczne i wychodziły czasem równocześnie po dwa i trzy, niektóre przez szereg lat, inne efemerycznie. Najważniejsze to: dwutygodnik "Echo Tatrzańskie" (Nowy Targ 1918 i Zakopane 1919), tygodnik "Gazeta Zakopiańska" (1921-23), tygodnik "Głos Zakopiański" (1923-27), dwurocznik "Giewont" (1924, 1926 i 1928), tygodniki "Góral" (1925-27), "Gazda" (1927) i "Zakopane" (1929-31), nieregularny periodyk "Zakopane i Tatry" (1931-32) i wreszcie dwutygodnik "Zakopane" (1938-39). Wychodził też w Zakopanem efemeryczny periodyk "Młody Taternik" (1934), o mylącym tytule, gdyż było to czasopismo szkolne a nie taternickie, i o Tatrach jest w nim niewiele. Ponadto w Zakopanem w 1921 Muzeum Tatrzańskie wydało pierwszy tom swego nauk. "Rocznika Podhalańskiego", który następnie zamarł na więcej niż pół wieku.

Z czasopism podh. spoza Zakopanego, oprócz pierwszego rocznika (1918) wspomnianego już "Echa Tatrzańskiego", najważniejsze to nowotarskie tygodniki "Gazeta Podhalańska" (1913-35) i "Gazeta Podhala" (1936-39), a ponadto wydawana w Warszawie "Ziemia Podhalańska" (1936-38). Natomiast "Głos Podhala" (Nowy Sącz 1929-38) i "Podhalańska Prawda" (Nowy Sącz 1938) były w rzeczywistości czasopismami sądeckimi, choć poruszały tematykę podh. i nawet czasem tatrzańską.

W 1937 i 1938 wydano w Krakowie dwa tomy rocznika pt. "Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki", w znacznej części poświęcone sprawom Podtatrza Pol. i Tatr Pol. W 1938 i 1939 ukazywały się także czasopisma Związku Ziem Górskich, które zajmując się problemami gosp., kult. i nauk. całych Karpat Pol. zwracały sporo uwagi na sprawy Tatr Pol. i Podtatrza Pol.; były to: "Biuletyn Związku Ziem Górskich", "Wiadomości Ziem Górskich" i "Rocznik Ziem Górskich".

Z czasopism słow. zajmujących się stale i dużo tematyką tatrz. i podtatrz. w okresie międzywoj. najważniejsze to: miesięcznik krajozn. "Krásy Slovenska" (od 1921 do dziś, bez przerwy wojennej) oraz dwutygodnik "Vysoké Tatry" (1931-40). Dorywczo poruszały tematykę tatrzańską regionalne czasopisma słow., ukazujące się na Podtatrzu, np. dolnokubińska "Orava" (od 1929), namiestowska "Naša Orava" (od 1933), a także kwartalnik Muzeum Liptowskiego w Rużomberku: "Zprávy Liptovského Múzea" (od 1931) oraz "Úradné Noviny Župy Podtatranskej" (Lipt. Sv. Mik., od 1923).

Z czes. czasopism górskich najstarszym był praski miesięcznik "Časopis Turistů" (1889-1949), zajmujący się więcej Tatrami i w ogóle Słowacją jedynie w okresie międzywoj., gdy był wydawany przez Klub československých turistů. Był też dwutygodnik tur. wydawany w Pradze przez Alojzego Chytila, a zwany kolejno: "Z Tater a Slovenských Lázní" (1925), "Z Tater a Našich Hor a Lázní" (1925-27), "Z Našich Hor a Lázní" (1927-30). Czes. miesięcznikiem tatern.-alpin. był "Věstník Klubu Alpistů Československých" (Pr. 1934-37) i jego kontynuacja "Horolezec" (1938-41 i po II wojnie świat.).

Z węg. i niem. czasopism sprzed I wojny świat. rocznik MKE zakończył swój żywot w 1917 szczupłym tomem 44, a niektóre czasopisma węg. na Podtatrzu przestały wychodzić w 1918. Miesięcznik "Turistaság és Alpinizmus" przetrwał w Budapeszcie do 1935, a "Turisták Lapja" tamże aż do 1944, jednakże po 1918 oba te periodyki już mniej interesowały się Tatrami wskutek przesunięcia węg. granicy państw. z Tatr daleko na pd.

Kontynuacją Węg. Tow. Karpackiego (MKE, UKV), które miało ogólnowęgierski zasięg w granicach dawnych Węgier, stał się w 1919 spiskoniem. Karpathenverein (KV), ograniczony zrazu w swej działalności do obszaru Czechosłowacji, a kontynuacją rocznika MKE (UKV) stał się w 1918 miesięcznik tur., krajozn. i tatern. "Turistik und Alpinismus" (1918-23), w 1918 jeszcze jako organ UKV (i innych organizacji węg.) wydawany w Budapeszcie, a od 1920 jako organ KV (i innych organizacji) ukazujący się w Kiezmarku. Kolejnymi kontynuatorami tego czasopisma stały się miesięczniki "Turistik, Alpinismus, Wintersport" (1924-33) i "Die Karpathen" (1934-43), wydawane również w Kiezmarku, oba jako organ KV. W tym okresie wychodził też niem. kwartalnik nauk. "Karpathenland", najpierw w Libercu (Reichenberg 1928-38), potem - zmieniwszy pisownię tytułu na "Karpatenland" - w Bratysławie (Pressburg 1941-43); zawierał m.in. prace dotyczące Podtatrza (zwł. Spisza), również o tematyce tatrz. Na Spiszu wydawano w tym okresie nadal węg. czasopisma regionalne: "Szepesi Hiradó" (1922-39) i "Szepesi Hirlap" (1924-25). Kontynuowano też wydawanie w Kiezmarku tygodnika spiskoniem. "Karpathen-Post" (1880-1942), który zawsze przynosił dużo wiadomości o Tatrach.

Okres II wojny światowej (1939-1945).

W Polsce pod okupacją niem. zakazane było wydawanie pol. czasopism z wyjątkiem wydawanych przez samego okupanta, jednakże konspiracyjnie wychodził nadal w Warszawie "Taternik". W tymże okresie drugi "Taternik", tzw. "Taternik" Winterthur, był wydawany w Szwajcarii (1944-45) przez Klub Wys. Winterthur, założony w1942 przez taterników pol., internowanych tam po walkach we Francji. W okupowanym Krakowie w 1944 zaczęło się ukazywać jeszcze jedno czasopismo tatern., podziemny "Pokutnik" (2 zeszyty powiel. w 1944 i dwa po wojnie w 1947 i 1948). Natomiast jawnie, ale efemerycznie w czasie okupacji wychodziło w Krakowie zajmujące się Tatrami czasopismo niem.: "Mitteilungen des Zweiges Krakau des Deutschen Alpenvereins E.V." (1943-44), organ oddziału krakowskiego niem. organizacji tur.-alpin. Deutscher Alpenverein. Sporadycznie sprawami Tatr i Podtatrza zajmowały się też wychodzące w Krakowie periodyki niem. "Die Burg" (1940-44) i "Das Generalgouvernement" (1940-44).

W czasie II wojny świat. polski ruch oporu na Podhalu poza ulotkami wydawał różne tajne czasopisma, skierowane przeciwko niem. okupantowi i akcji Goralenvolku. Były to: "Nowa Polska" (1941), "Na Placówce" (1941-42), "Wiadomości Polskie" (1941), "Komunikaty z Frontów Wojennych" (1942-43), przemianowane potem na "Polska Żyje" (1943), "Głos Podhala" (1944), "Czerwona Szpalta" (1944), "Hyr Tatrzański" (1944), "Podhalanin" (1944-45) i in., mało jednak było w nich treści tatrzańskich. Konspiracyjna Konfederacja Tatrzańska wydawała też przeznaczone dla Niemców antyhitlerowskie czasopismo "Der Freie Deutsche" (1941).

Na Słowacji w czasie II wojny świat. nadal wychodziły "Krásy Slovenska", a "Vysoké Tatry" dotrwały tylko do 1940. Ukazało się też nowe słow. czasopismo tur. "Host a Turista" (1940-42). W Czechach "Horolezec" przetrwał do 1941, a "Časopis Turistů" poprzez okres wojny aż do 1949. Z niem. czasopism na Słowacji "Karpathen-Post" wychodził do 1942, "Die Karpathen" i "Karpatenland" do 1943. Na Węgrzech dalej wydawano "Turisták Lapja" aż do 1944. We Włoszech w 1943 ukazało się czasopismo o treści ogólnosłowackiej a tytule tatrzańskim: "La Rivista dei Tatra"; o Tatrach było w nim b. skąpo.

Okres powojenny (od 1945).

W Polsce z czasopism ważnych dla Tatr zostały kolejno wznowione: "Ziemia" (w 1946), "Taternik" (w 1947), "Wierchy" (t. 17 za 1947 w 1948). W okresie powojennym (również po powstaniu nowych czasopism) swą wieloletnią dominującą rolę w pol. czasopiśmiennictwie tatrz. (i w ogóle górskim) utrzymały "Wierchy" i "Taternik".

"Wierchy" do 1949 są nadal organem PTT, od 1950 organem PTTK. Wychodzą wciąż jako rocznik, choć spóźniający się (w 1998 t. 63 za 1997). PTT i jego jednostki organizacyjne już od 1946, a PTTK od 1950 wydają też różne powielane i drukowane » biuletyny, zawierające dużo istotnych wiadomości o działalności PTT i PTTK oraz o Tatrach i o związanych z nimi ludziach; niektóre z tych biuletynów mają charakter typowych czasopism.

Z innych periodyków PTTK trzeba wymienić materiały szkoleniowe o problematyce górskiej dla przodowników turystyki górskiej, wydawane nieregularnie w Krakowie najpierw pt. "Gotek" (1966-72 i 1987-91, i 1996-97), a potem "Karpaty" (1974-79). Te ostatnie miały charakter normalnego czasopisma krajozn., zajmującego się Karpatami, m.in. tematyką Tatr i Podtatrza.

Miesięcznik krajozn. "Ziemia", organ PTK, po wznowieniu w 1946 dotrwał tylko do końca 1950. Wychodził równocześnie "Biuletyn Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego" (1946-50). Potem w nieco in. charakterze i postaci wychodziła "Ziemia" w 1956-58 jako organ PTTK. Od 1965 PTTK wydaje jeszcze bardziej zmienioną "Ziemię" (podtytuł: Prace i materiały krajoznawcze), niby jako rocznik (tom za 1985 i 1990 ukazały się w 1990).

Charakter górski i często tatrzański mają dwa studenckie periodyki tur.-krajozn.: "Watra", wydawana przez Studenckie Koło Przewodników Górskich w Krakowie od 1978 (w 1986 nr 7, a następnie w 1992 nr 8 i w 1996 nr 9) oraz "Harnaś" Studenckiego Koła Przewodników Górskich "Harnasie" w Gliwicach, też od 1978 (1995 nr 15).

Nowe Polskie Tow. Tatrzańskie, formalnie istniejące od grudnia 1988, faktycznie działało od 1981 i już wtedy wydało pierwszy biuletyn. Oficjalnymi periodykami PTT stały się: "Wołanie" (od 1987 dwa zeszyty rocznie), "Co słychać?" (biuletyn od I 1991) i rocznik "Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego" (t. 1 w 1992). Ponadto niektóre oddziały PTT wydają własne biuletyny, np. w Nowym Sączu "Beskid" (od 1990), w Poznaniu "Świstak" (od 1991), w Gliwicach "Hyr" (od 1991), w Łodzi "Zakos" (od 1992).

Inne pol. czasopisma tur.-krajozn., mające tematycznie charakter ogólnokrajowy (lub nawet szerszy), nieraz poświęcają sporo miejsca sprawom Tatr i Podtatrza. Warsz. miesięcznik (od 1957 półmiesięcznik) "Turysta" (1952-61) został w 1961 przekształcony w tygodnik "Światowid" (1961-72), który w 1973-89 wychodził jako miesięcznik pod zawiłą nazwą: "imt, ilustrowany magazyn turystyczny Światowid". Bardziej górski był in.miesięcznik, wydawany w Warszawie przez PTTK od 1965 do 1991: "Gościniec". W 1965-72 był on pismem informacyjno-szkoleniowym dla przewodników tur., w 1972-73 "turystycznym pismem problemowym", a od 1974 po prostu "miesięcznikiem turystów i krajoznawców", szeroko uwzględniającym problematykę górską, także Tatr i Podtatrza.

W dziedzinie polskiego czasopiśmiennictwa tatern. (i zarazem alpin.) sytuacja nieraz była i jest (zwł. od 1981) zadziwiająca. Kwartalnik "Taternik", wznowiony po wojnie w 1947, był nadal organem Klubu Wys. do 1974, a od 1974 organem Pol. Związku Alpinizmu. W 1950-55 "Taternik" miał narzuconą odgórnie przerwę w ukazywaniu się, a w 1981-88 podlegał restrykcjom, które go zredukowały do dwóch szczupłych zeszytów rocznie. Przy najwspanialszym w skali światowej rozwoju alpinizmu pol., spowodowano katastrofalną sytuację "Taternika", który również mógłby zająć jedną z czołowych pozycji w świat. czasopiśmiennictwie alpinistycznym. Natomiast w 1989, kiedy skończyły się wszelkie odgórne restrykcje, PZA zaprzestał na pewien czas wydawania swego organu (w 1991 tylko nr 1, a ponadto w 1990-91 trzy numery biuletynu; w 1993 ukazał się 1 numer, w 1994 i 1995 dwa numery, od 1996 ponownie cztery numery rocznie).Potrzeby wydawnicze pol. taternictwa i alpinizmu stale jednak rosły, toteż aby częściowo choćby wypełnić przerwę w wydawaniu "Taternika" w 1950-55, a następnie w celu uzupełnienia jego zbyt małej objętości (choć są i in. przyczyny) powstały różne lokalne czasopisma tatern.-alpin., przeważnie powielane: warsz. "Korsarz" (1951-52), pozn. "Oscypek" (1951-56), krak. "Kronika Koła Krakowskiego" (1952), łódzki "Taternik Łódzki" (1953), warsz. "Krzesanica" (1953-54), krak. "Góry Wysokie" (1954-55, drukiem), "Jednodniówka Krakowskiego Koła Klubu Wysokogórskiego" ( 3 numery1958-59), przemianowana potem na"Biuletyn Krakowskiego Koła Klubu Wysokogórskiego" (1959-61 i 1963), sudeckie "Szmerki Karkonoskie" (1959), lubelska jednodniówka "Kozie Percie" (1963), krak. "Taterniczek" (od 1963 do 1991), katowicka "Direttissima" (1972), katowicko-zabrzański "Alpiniste Complet" (1978-81, pismo tatern. i jask.), warsz. "Cubrynka" (od 1981), warsz. "Wspinek" (1983 do 1990), gliwicki "Bularz" (1982-83 gazeta plakatowa, a 1983-91 drukiem, 9 numerów), katowicki "Optymista" (od 1986, już drukiem), gdańska "Baszta" (od 1987 do 1989) i in.Wszystkie te częściowo zastępcze czy uzupełniające "Taternika" periodyki ukazywały się lub nadal ukazują na ogół nieregularnie z różną częstotliwością, są na b. rozmaitym poziomie merytorycznym, redakcyjnym, językowym i typograficznym, przeważnie mają cechy wąskośrodowiskowe, w sumie jednak przynoszą wiele cennych materiałów, przy czym w żadnym stopniu nie pomniejszały dominującej do 1988 i jedynej w swoim rodzaju roli "Taternika" w pol. czasopiśmiennictwie tatern. i alpinistycznym. Na arenie międzynar. z pol. periodyków alpin. liczył się zawsze tylko "Taternik", póki się ukazywał. W latach 1991-94 lukę po "Taterniku" wypełniało drukowane w Krakowie ilustr. czasopismo "Góry", ukazujące się nieregularnie mn.w. co pół roku.Od 1994 podstawową rolę pełnią "Taternik", "Góry i Alpinizm" oraz miesięcznik "Góry".

Podobnie jak PTT i PTTK, również i zarząd gł. Klubu Wys., a potem PZA wydawał różne dodatkowe biuletyny powiel.: "Biuletyn Alpinistyczny" (1959), "Biuletyn Informacyjny Klubu Wysokogórskiego" (1969-73), "Biuletyn Informacyjny Polskiego Związku Alpinizmu" (od 1974), "Głos Seniora" (od 1980). Była też stała rubryka "Spacerkiem po Skale" w miesięczniku "Gościniec" (od 1982 do 1991), o tematyce tatern. i alpin., redagowana przez redaktora "Taternika", Józefa Nykę.

W okresie powojennym powstało w Polsce po raz pierwszy odrębne czasopiśmiennictwo speleologów i taterników jask., w znacznej części poświęcone tematyce tatrz., a z biegiem lat także pol. wyprawom do jaskiń całego świata. Poprzednio o jaskiniach tatrz. pisano szerzej choć sporadycznie w pol. czasopismach nauk., krajozn. i tatern., np. w "Pam. TT" od 1882, w "Tat." od jego pierwszego rocznika (1907), potem w "Wierchach", przy czym te ostatnie dwa periodyki po II wojnie świat. poświęcają sporo miejsca speleologii i taternictwu (alpinizmowi) jaskiniowemu. Przestało to jednak wystarczać przy b. żywym rozwoju tych dziedzin w Polsce po II wojnie światowej.

Pierwsze pol. czasopismo speleologów i taterników jask. to krak. "Grotołaz" (1950-57), a drugim z kolei jest ukazująca się nadal warsz. "Wiercica" (od 1955). Trzecim czasopismem tego typu była warsz. "Speleologia" (1959-76), której kontynuacją jest katowicki rocznik "Kras i Speleologia" (od1977), a następnym wrocławski "Biuletyn Speleologiczny" (1959-60). Kolejnym był "Gacek" (1963-67, wznowiony w 1977). Inne periodyki tego typu to np. częstochowski "Aven" (od 1966-77), katowicki "Meander" (1976-87), wspomniany już wśród czasopism taternickich "Alpiniste Complet" (1978-81), krak. "Jamnik" (1970-79), wrocławski "Korkociąg" (1975-1987),krak. "Eksplorancik" (1981-91), krak. "Speleo" (1979-80), zakop. "Biuletyn Speleoklubu Tatrzańskiego" (od 1982), "Bis" (Dabrowa Górnicza 1982-88), poznański "SAP" (od 1989), "Zacisk" (Bielsko-Biała od 1985), krak. "Jaskinie" od 1992 ( w które przekształcił się "Eksplorancik"). Były też satyryczne pisemka "Spelunka" (1962-65), "Jamniczek" (Wrocław 1968-1970), "The Donkey Times" (Wrocław 1962-1979). Wśród tych czasopism są zarówno wąskośrodowiskowe poszczególnych klubów taterników jask., ograniczone do spraw swych wydawców i mające charakter raczej biuletynów, jak i periodyki nauk., zajmujące się szeroką tematyką speleologiczną. W wielu z tych czasopism uwzględnia się często tematykę tatern. i alpinistyczną.Z pol. czasopism regionalnych na Podtatrzu po II wojnie świat. pojawiły się najpierw kolejno trzy efemerydy zakop.: "Biuletyn Zakopiański" (1945), "Biuletyn" (1945) i "Biuletyn Informacyjny" (1946). Po długiej przerwie powstało "Życie Zakopanego" (1956), któremu przerwano żywot po 5 numerach. Te zakop. efemerydy zawierały informacje głównie z samego Zakopanego.

Po jeszcze dłuższej przerwie ukazywał się w Zakopanem nieregularnie od 1975 do 1989 drukowany i ilustr. magazyn społ.-tur. "Podtatrze" (1-4 razy rocznie) o różnorodnej treści, dotyczącej głównie Zakopanego (także Podhala) i Tatr Pol. Ponadto zakop. Muzeum Tatrz. po przeszło półwiecznej przerwie wznowiło wydawanie swego nauk. "Rocznika Podhalańskiego"; ukazały się t. 2 (1979), 3 (1985), 4 (1987), 5 (1992), 6 (1994) i 7 (1997). Jego zasięg terytorialny obejmuje Podtatrze i Tatry, przeważa jednak tematyka zakop. i podh. W 1991 dyrekcja Tatrz. Parku Nar. zaczęła wydawać w Zakopanem ilustr. czasopismo pop.-nauk. "Tatry", narazie nieregularnie i rzadko (1991-96, 5 zeszytów). Regularnie ukazują się w Zakopanem dwa czasopisma: "Tygodnik Podhalański" (od końca 1989) i "Gazeta Zakopiańska" (od grudnia 1991 do 1993 jako dodatek "Gazety Krakowskiej"). Było też w Zakopanem efemeryczne "Nowe Zakopane" w 1992 (tylko 5 numerów).

Poza Zakopanem na Podhalu ponownie ukazywała się w tym okresie w Nowym Targu "Gazeta Podhalańska", ale krótko: 1946-47. Później wydawano tam "Głos Podhala" (1954-57), a od 1960 dwutygodnik o kolejnych nazwach "Wiadomości NZO" i "Wiadomości NZPS" (w 1971 rocz. 12), typowe czasopisma wewnątrzzakładowe, ale publikujące czasem teksty tatrz. i podtatrzańskie. Od 1993 ukazuje się nieregularnie w Nowym Targu "Nowe Podhale".

Związek Podhalan podjął próbę wydawania czasopisma dla Podtatrza Pol. o tematyce podtatrz. i tatrz., ale w 1973-82 udało się wydać tylko sześć jednodniówek pt. "Podhalanka". Dopiero od 1983 "Podhalanka" ukazuje się jako półrocznik. Natomiast bez przerwy od 1948 wydawany jest na kredowym papierze ilustr. kwartalnik podh.-tatrz. "Tatrzański Orzeł" (w 1992 rocz. 45), ale w USA. Od 1990 do 1997 ukazywał się drugi periodyk Związku Podhalan "Hale i Dziedziny" (Kraków, Zakopane) o tematyce podtatrz. i tatrz. Ponadto w 1983-86 trzykrotnie ukazały się "Zeszyty Poronińskie" o różnorodnej treści podh. i tatrz.

Należy tu wspomnieć jeszcze o jednej regionalnej publikacji, choć zaliczenie jej do czasopism nie wydaje się słuszne. Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (z siedzibą w Nowym Targu), wsp. z Muzeum Tatrz. w Zakopanem, rozpoczęło w 1978 wydawanie zeszytami publikacji pt. "Studia i Rozprawy", ale tylko zeszyt 1 (1978) i 2 (1982) mają ten nagłówek (poza tym własne tytuły), a zeszyt 3 (1986) ma tylko własny tytuł. Biorąc też pod uwagę częstotliwość ukazywania się, trzeba to wydawnictwo zaliczyć do seryjnych, ale nie do periodyków. Podobny charakter ma "Informator" Podh. Tow. Przyjaciół Nauk (1979, 1980-81, 1983 i 1984), nie numerowany i częściowo nie datowany. Tematyka obu tych publikacji dotyczy głównie Podtatrza Pol., częściowo jednak również i Tatr.

Naukowego czasopisma poświęconego wyłącznie tematyce tatrz. w Polsce nie ma. Prace nauk. o takiej tematyce pojawiają się w wielu czasopismach o szerszym zasięgu terytorialnym, np. w "Acta Archaeologica Carpathica" (Kr., od 1958), "Lud" (od 1895), "Etnografia Polska" (Wr., od 1958), "Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica" (Kr., od 1967) i w dziesiątkach innych.

W Czechosłowacji po II wojnie świat. z omówionych już czasopism utrzymały się jedynie trzy, ale na stałe tylko jedno. "Krásy Slovenska" wychodzą dotąd stale jako miesięcznik (w 1992 rocz. 69) i nadal zachowują swą pozycję jednego z najważniejszych czasopism do spraw tatrz., choć tematycznie mają zasięg ogólnosłowacki. Drugim czasopismem, które miało przerwę w ukazywaniu się (1942-46), ale odżyło po wojnie, był "Horolezec". Wychodził samodzielnie w 1947-48 i 1955-58, w niektórych in. latach w połączeniu z tur. czasopismem jako "Turistika Horolezectví" (1949-54 i 1959-61), a potem już tylko jako skromny dział tatern. w miesięczniku "Turista" (od 1962). Natomiast "Časopis Turistů" przetrwał wojnę, ale zakończył swój żywot już w 1949.

W okresie powojennym czasopiśmiennictwo słow. wzbogaciło się jednak o wiele pozycji, które są mniej lub bardziej tatrz. w swych zainteresowaniach. Najpierw było to krótkotrwałe czasopismo powiel. "Tatranské Múzeum", wydawane nieregularnie w 1952-54 przez Muzeum Tatrz. w Popradzie. Następnie były to wybitnie tatrz. (choć o szerszym zasięgu terytorialnym) tygodniki regionalne: starosmokowieckie "Tatranské Noviny" (1954-61) i popradzkie "Podtatranské Noviny" (od 1960, w 1984 rocz. 25), oraz dwa najbardziej tatrz. periodyki, które wydaje słow. Tatrzański Park Narodowy (TANAP): popularny i zarazem pop.-nauk. dwumiesięcznik "Vysoké Tatry" (1962-1991, rocz. 1-30) i jego kontynuacja "Tatry" (od 1992, jako rocz. 31) oraz rocznik nauk. "Sborník (Zborník) Prác o Tatranskom Národnom Parku" (od 1957, w 1992 t. 32), jedyne dotychczas czasopismo nauk. poświęcone wyłącznie problematyce tatrz. Istnieje jeszcze wprawdzie wydawany w Bratysławie angielskojęzyczny periodyk nauk. "Práce Astronomického Observatória na Skalnatom Plese, Contributions of the Astronomical Observatory Skalnaté Pleso" (w 1966 t. 3), ale jego tematyka nie jest tatrzańska.

Mniej liczne, ale ważne prace o tematyce tatrz. i podtatrz. przynoszą regionalne roczniki krajozn. i nauk. jak: "Vlastivedný Sborník Žilinského Kraja" (t. 1-3, 1958-60), przekształcony następnie w "Vlastivedný Sborník Považia" (t. 4 w 1961, t. 11 w 1972) oraz preszowskie "Nové Obzory" (od 1959, w 1980 t. 22), a także nieregularnie ukazujący się biuletyn "Carpatica" (od 1960), zajmujący się badaniami nad kulturą lud. w Karpatach. Następnie na samym Podtatrzu zaczęły wychodzić nowe regionalne roczniki nauk.: "Spiš" (od 1967), "Zborník Oravského Múzea" (od 1968), "Liptov" (od 1970).

Sprawy tatern. na Słowacji po II wojnie świat. są uwględniane w niektórych czasopismach sport., tur. i krajozn. (zwł. "Krásy Slovenska" i "Vysoké Tatry"), ale taternicy słow. długo nie mieli własnego organu. Pierwszym słow. periodykiem tatern.-alpin., ale jeszcze powielanym, były "Zprávy Horolezeckej Sekcie SlVTVŠ" (w 1954 jako miesięcznik, w 1955 półrocznik); ukazywały się tam nieraz artykuły taterników pol. Wreszcie w 1969 zaczęło wychodzić w Bratysławie pierwsze drukowane słow. czasopismo tatern.-alpin. "IAMESÁK" (w 1983 rocz. 15), który z różnym powodzeniem usiłował być kwartalnikiem. Jest on organem naczelnej słow. organizacji tatern.-alpin. Ponadto niektóre lokalne środowiska tatern. na Słowacji wydawały własne pisemka powiel., np. w Żylinie i Bratysławie.

O czes. czasopiśmie tatern.-alpin. "Horolezec" i jego przemianach w 1947-61 już wspomniano. W 1978, w czasie przerwy w wydawaniu "IAMESÁKa", ponownie zaczął ukazywać się "Horolezec" jako organ wówczas naczelnej czechosł. organizacji tatern.-alpinistycznej. Ponadto w różnych latach wychodziły własne czasopisma lokalnych oddziałów ČHS, np. najtrwalszy taki periodyk "HOTEJL" (w 1980 rocz. 15), wydawany w Brnie.

Sprawy speleologii i taternictwa jask. w latach powojennych na Słowacji zajmują sporo miejsca w różnych czasopismach o szerszym zakresie tematycznym (np. "Krásy Slovenska"), ale podstawowymi źródłami wiadomości o jaskiniach Tatr Słow. (i całej Słowacji) są wydawany od 1958 w Mikułaszu Lipt. rocznik "Slovenský Kras" (w 1998 rocz. 34) oraz wydawany od 1970 "Spravodaj Slovenskej Speleologickej Spoločnosti" w Liptowskim Mikulaszu ( w latach 1970 -1989 i od 1993 jako kwartalnik, w innych latach jako rocznik lub półrocznik), a w znacznie mniejszym stopniu wydawany w Pradze rocznik "Českolovenský Kras" (w 1988, rocz. 39).

Z czasopism regionalnych na Podtatrzu Słow. pojawiły się również: liptowskomikułaskie tygodniki "Nový Liptov" (1959) i "Liptov" (od 1968), dolnokubińska "Nová Orava" (od 1950), wewnątrzzakładowe miesięczniki powiel., np. wydawane w sanatorium w Wyżnich Hagach "Príhovory z pod Stalinovho Štítu" (1952), starosmokowiecki miesięcznik zawodowy pracowników hoteli "Tatry Pracujúcim" (1951, drukiem). W okresie powojennym ukazały się też in. wewnątrzzakładowe czasopisma na Podtatrzu Słow., np. w Kiezmarku.

Po II wojnie świat. długo nie wydawano żadnych niem. czy węg. czasopism na Podtatrzu Słow., ale w Niem. Republice Federalnej w Stuttgarcie wychodził rocznik "Karpathen-Jahrbuch" (1950-64), zawierający czasem prace dotyczące Tatr i Podtatrza. Od 1991 w Popradzie ukazuje się "Karpatenblatt. Monatsblatt der Deutschen in der Slowakei".Na Węgrzech od 1966 ukazuje się w Budapeszcie czasopismo tatern.-alpin. "Hegymászó" (o różnych wariantach tytułu).

Czasopism zajmujących się w sposób bardziej ciągły tematyką tatrz. wymieniono wyżej blisko 200 za ostatnie trzy stulecia. Podstawowy jednak zasób wiadomości o Tatrach przynosiły zawsze nieliczne periodyki.

W XVIII w. były to trzy niemieckojęzyczne czasopisma nauk., wydawane we Wrocławiu, Wiedniu i Bratysławie.

W okresie 1800-1918 były to: "Magyarországi Kárpátegyesület Évkönyve" ("Jahrbuch des Ungarischen Karpathenvereins"), "Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego", "Taternik" i "Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej".

W okresie 1918-45 były to: "Wierchy", "Taternik", "Krásy Slovenska" i kolejne kontynuacje rocznika MKE (UKV): "Turistik und Alpinismus", "Turistik, Alpinismus, Wintersport", "Die Karpathen", a prace nauk. były już rozproszone w setkach czasopism naukowych.W okresie od 1945 były to nadal "Wierchy", "Taternik" i "Krásy Slovenska", a z nowych periodyków przede wszystkim "Podtatrze", "Tatranské Noviny", "Podtatranské Noviny", "Vysoké Tatry" i "Sborník (Zborník) Prác o Tatranskom Národnom Parku", a ostatnio także "Rocznik Podhalański", pol. "Tatry" i słow. "Tatry".

Ponadto od dawna wiele czasopism pol. i in. wydawało nieraz specjalne numery "tatrzańskie" (poświęcone tematyce tatrz.), np. "Nasz Kraj" (1906), "Ziemia" (1912), "Kamena" (1934 i 1936).

Lit. - Ivan Bohuš: Tatranská periodická tlač. "Sbor. Prác TNP" 10, 1967. (Bez pol. periodyków). - Juliusz Zborowski: Z dziejów ruchu wydawniczego w Zakopanem do roku 1899. "Rocz. Podh." 3, 1985, z aneksem W.H. Paryskiego. - Jerzy W. Gajewski: Polskie czasopiśmiennictwo górskie w latach 1945-1983. Wa. 1986. - Ewa Gawąd i Jerzy Darowski: Czasopiśmiennictwo zakopiańskie. W: "Zakopane, czterysta lat dziejów", t. 2, Kr. 1991. - Wojciech W. Wiśniewski: Wykazy czasopism taternickich i speleologicznych wydawanych w Polsce w latach 1945-1991. "Wierchy" 57, 1988-91, druk 1993.

---