turystyka

turystyka. W znaczeniu węższym (tradycyjnym): odbywanie wycieczek jako rozrywki lub wypoczynku, zwykle połączone ze zwiedzaniem obiektów przyr., kult. czy zabytkowych, albo też z udziałem w imprezach kult., sport. czy innych. W znaczeniu szerszym: wszelkie formy podróżowania, które nie są związane z pracą zarobkową lub przesiedlaniem. T. o charakterze wybitnie poznawczo-dydaktycznym jest krajoznawstwem. Niektóre formy t. mają cechy sport., np. rajdy turystyczne. W Tatrach z licznych form t. uprawia się t. górską (wysokogórską) i jej odmianę zim.: górską (wysokogórską) t. narciarską (» narciarstwo). Odmianą t. górskiej w Tatrach jest t. jaskiniowa (» taternictwo jaskiniowe). Również odmianą t. w Tatrach (na ograniczonym ich obszarze) jest t. samochodowa i autokarowa.

Mniej lub bardziej wybitne znamiona sportu mają w Tatrach takie formy t. jak rajdy tur. i narc. oraz wysokogórska t. narciarska. Najbardziej sport. charakter ma » taternictwo, które dawniej (podobnie jak alpinizm) było zaliczane do t., ale z biegiem czasu zupełnie się z niej wyodrębniło.

Za początek t. w Tatrach przyjmuje się wycieczkę Beaty i Olbrachta Łaskich z grupą mieszkanców Kiezmarku do Kiezmarskiej Doliny w 1565. Jest prawdopodobne, że już wcześniej urządzano wycieczki w Tatry, ale nie zachowały się o tym żadne konkretne dane. Następnie wiadomo, że w 1596-1600 Adam Kunisch prowadził swych uczniów (najpierw z Koszyc, potem z Kiezmarku) na wycieczki w Tatry, a w 1596-98 to samo czynił Ioannes Bocatius ze swymi uczniami z Preszowa, z Kunischem jako przewodnikiem. Z XVII w. zachowały się pierwsze wiadomości o wejściach na szczyty tatrz. (Kiezmarski Szczyt, Sławkowski Szczyt), ale to należy raczej do historii taternictwa, podobnie jak dane z XVIII w. o wejściach na Krywań, Jagnięcy Szczyt, Łomnicę itd.

Można przypuszczać, że w XVIII w. i w I poł. XIX w. ruch tur. w Tatry był żywszy niż wynika z b. skąpych wiadomości, jakie się zachowały. Pewne jest, że w XVIII w. na wycieczki w Tatry udawali się studenci ze Spisza (» Bohus Georg, Buchholtz Georg jun.), a w I poł. XIX w. także studenci z Krakowa i Warszawy, a poza tym in. osoby zainteresowane Tatrami, zarówno naukowcy (» naukowe badania) jak i zwykli turyści. Już w I poł. XIX w. dość często urządzano wycieczki w Tatry z najbliższych ówczesnych zdrojowisk, a więc z pol. strony z Krynicy i zwł. Szczawnicy, a z pd. ze Smokowca.

W latach 1840. również i Zakopane już ściągało letników i chorych (kuracje żentycą). Pierwsze schronisko w Tatrach zostało zbudowane w 1827 przy Morskim Oku (spaliło się w 1865), a następne w 1865 w Dolinie Zimnej Wody (Schronisko Rainera) i 1871 w Wielickiej Dolinie (zniszczone w 1874 przez lawinę). Ponadto już w I poł. XIX w. korzystali turyści z gospód czy karczem, które istniały wtedy w Starych Kościeliskach, Kuźnicach i w in. miejscach pod Tatrami, np. Bielańsko k. Wychodnej. Turyści nocowali też w leśniczówkach (m.in. na Bukowinie Tatrz.), w szałasach i szopach, w domkach myśl. (np. już w końcu XVIII w. w domku postawionym przez Csákyego w miejscu, gdzie później powstał Smokowiec) oraz, oczywiście, we wsiach i miasteczkach pod Tatrami. W samych Tatrach sypiano też na wolnym powietrzu lub w naturalnych kolebach skalnych (słynna była Łomnicka Koleba w Dolinie Małej Zimnej Wody). Budowa schronisk dla turystów rozpoczęła się w Tatrach na dobre dopiero po powstaniu w 1873 pierwszych towarzystw tur.: MKE i TT. Utrudnieniem w rozwoju t. był długo brak dogodnej komunikacji. Z Krakowa do Zakopanego jeździło się furkami góralskimi (potem też wozem pocztowym do Nowego Targu) po kiepskich drogach, z noclegiem zwykle w karczmie w Zaborni. Ponadto istniejąca sieć dróg jezdnych (pomijając ich stan) była długo dość skąpa i nie dostosowana do potrzeb turystyki. Z Zakopanego do Morskiego Oka aż do 1902 jeżdżono przez Poronin i Bukowinę, czasem nawet przez Jurgów i Jaworzynę Spiską, gdyż Droga Balzera nie istniała, a droga przez Głodówkę była często w b. złym stanie. Z Zakopanego do Smokowca można było aż do 1885 dojechać tylko przez Białą Spiską i Kiezmark. Ze Smokowca do Szczyrbskiego Jeziora aż do 1877 trzeba było jechać przez Poprad i Mięguszowce, gdyż żadnej drogi jezdnej na szlaku dzisiejszej Drogi Wolności jeszcze nie było. Od pd. pierwsza linia kolejowa dotarła pod Tatry w 1871 (do Popradu), nie dochodziła jednak do samych Tatr, co nastąpiło dopiero w w 1895 (linia kolejowa do Tatrz. Łomnicy) i 1896 (kolej zębata do Szczyrbskiego Jeziora).

Linia kolejowa z Krakowa do Chabówki została otwarta dopiero w 1884, a do Zakopanego w 1899. W Tatrach do 1873 nikt nie budował, ani nie znakował ścieżek dla turystów, z wyjątkiem ścieżek w najbliższej okolicy Smokowca. Pierwszy drukowany przewodnik tatrz. (niem.) ukazał się w 1842, a pierwszy polski w 1860 (» przewodniki). W II poł. XIX w. zaczął się wzmagać ruch tur. w Tatry, od pn. i od pd. W związku z tym w 1873 powstało węg. MKE i pol. TT jako pierwsze organizacje tur. zajmujące się Tatrami i w ogóle Karpatami. Organizacje te starały się w interesie turystów o budowę dróg jezdnych i linii kolejowych, odpowiednich ścieżek w samych górach i schronisk tur., o zorganizowanie przewodnictwa, o wydawanie odpowiedniej literatury i map, o podniesienie - jak to dziś nazywamy - baz tur. i usług tur. u podnóża gór. Dokładnych danych liczbowych, obrazujących rozwój t. w Tatrach, nie ma, ale pewne pojęcie o wzrastaniu ruchu tur. daje statystyka przyjezdnych do Zakopanego, choć nie wszyscy przyjezdni byli turystami, gdyż podane liczby obejmują również letników, kuracjuszy itp. W 1886-89 przyjeżdżało do Zakopanego ok. 2000 osób rocznie, w 1918 - 9000, w 1938 - 60 000, w 1948 - 150 000, od 1962 - ponad milion, od 1973 - ponad 3 miliony.

Podobny wzrost nastąpił po pd. stronie Tatr. Wysokogórska część TANAPu (od Cichej Doliny Lipt. ku wsch.) wg trzydniowych obserwacji w pocz. sierpnia 1981 była odwiedzana przez blisko 40 000 osób dziennie. Ruch ten nie był rozłożony równomiernie, np. na Krywaniu było przeciętnie 480 osób dziennie, na Rysach 1500 (w obu przypadkach w związku z leninowskim zlotem młodzieży), na Polskim Grzebieniu blisko 300, przy Łomnickim Stawie prawie 5000 (przy Morskim Oku bywało ponad 15 000). Zarówno ogólne obserwacje, jak i szczegółowe badania wykazują, że w Tatrach Pol. i Słow. ruch tur. jest nadmierny i powoduje postępującą dewastację przyrody (» ochrona przyrody).

W t. tatrz. z biegiem lat nastąpiły liczne zmiany nie tylko ilościowe: w popularności poszczególnych tras czy celów wycieczkowych, w korzystaniu z usług przewodnickich, w organizowaniu masowych imprez (rajdy itp.), w zachowaniu się turystów wobec przyrody (najbardziej niszczycielskie w pierwszych latach po II wojnie świat.) itd. Najistotniejsza zmiana uwidoczniła się jednak w społ. składzie turystów. Do II wojny świat. - podobnie jak w całej Polsce i Czechosłowacji - t. w Tatrach była uprawiana głównie przez inteligencję, łącznie z młodzieżą szkolną i akademicką, tylko wyjątkowo przez rzemieślników i robotników, a przez chłopów wcale. Warto dodać, że wbrew temu, co nieraz się pisało, arystokracja, obszarnicy i kapitaliści nie uprawiali t. w Tatrach (ani taternictwa) - pomijając rzadkie wyjątki - chociaż w uzdrowiskach podtatrz. bywało sporo przedstawicieli tych warstw.

Natomiast po II wojnie świat. wśród turystów w Tatrach widzimy wprawdzie nadal przewagę inteligencji pracującej łącznie z młodzieżą szkolną i akademicką, ale również - zwł. w dużych grupach wycieczkowych - licznych robotników i nawet (dużo mniej) rolników. Po 1945 t. tatrz. objęła wielokrotnie większą część społeczeństwa pol. i czechosł., i to wszystkich warstw społecznych. Przez odpowiednie wyszkolenie przewodników pogłębiono też i rozszerzono stronę poznawczo-dydaktyczną (krajoznawczą) i wychowawczą turystyki.

Zob. też: narciarstwo, pojemność turystyczna, przewodnictwo, przewodniki, rajdy turystyczne, schroniska, taternictwo, turystyczne organizacje, ubiór turystyczny.

---