Sabała Jan

Sabała Jan, właśc. Jan Krzeptowski-Sabała (26 I 1809 Kościelisko - 8 XII 1894 Zakopane, poch. na starym cment.). Góral podh., słynny lud. gawędziarz, muzykant i myśliwy. Właściwe nazwisko Gąsienica, przydomek Sabała (także Sablik i Czakor), ale razem z braćmi nazwisko Gąsienica wcześnie zmienił (nieurzędowo) na Krzeptowski; najbardziej znany jako Jan Sabała lub po prostu Sabała. Górali o tym przydomku, czy nazwisku było i jest sporo na Podhalu co najmniej od XVII w.

S. za młodych lat zajmował się zbójnictwem, ale tylko przygodnie i niedługo. W 1846 uczestniczył w Powstaniu Chochołowskim; po jego upadku był uwięziony przez władze austr., ale wkrótce uwolniony. Zasłynął jako myśliwy polując zarówno legalnie (m.in. na polowaniach urządzanych przez Homolacsów) jak również (najczęściej) jako kłusownik (w Tatrach Pol. i Słow., głównie w lipt. części Tatr). Polował na niedźwiedzie, kozice, sarny, świstaki, głuszce.

Przewodnictwem zajmował się tylko dorywczo i dodatkowo, na wyprawach myśl. Homolacsów, a gdy w 1875 przewodnictwem tatrz. zaopiekowało się TT, nie zaliczono S. do grona przewodników, gdyż miał już lat 66. Od 1873 brał wprawdzie udział w wielu wycieczkach tatrz. Tytusa Chałubińskiego, ten jednak zabierał go nie w charakterze przewodnika (na wyższe szczyty S. już wówczas zasadniczo nie wchodził), lecz jako swego ulubionego gawędziarza i muzykanta. Mimo że S. nie figurował na oficjalnych listach przewodników tatrz., otrzymał honorowo "blachę" (odznakę przewodnicką) i nosił ją aż do śmierci.

S. zasłynął też jako świetny gawędziarz; na wycieczkach tatrz. i w Zakopanem opowiadał o swoich przygodach myśl., o zbójnikach (m.in. o Janosiku) oraz różne gadki o charakterze humor., legendarnym (np. o śpiącym wojsku) itd.

Był niepiśmienny (zaledwie umiał się podpisać), ale niektóre jego opowiadania zostały spisane i wydrukowane, m.in. przez Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka, "Czas" 1889 i liczne przedruki), Stanisława Witkiewicza (Na przełęczy 1891), Bronisława Dembowskiego (Bajki według opowiadania Jana Sabały Krzeptowskiego z Kościelisk, "Wisła" 1892, Bajka Sabały, tamże 1896, Bajka o zaśnionem wojsku, "Tydzień" 1902), Andrzeja Stopkę (w "Kurierze Zakop." 1892 i najobfitszy zbiór w książce pt. Sabała 1897) oraz Wojciecha Brzegę (w kalendarzu Siewca 1897).

Opowiadania te następnie często przedrukowywano w większym lub mniejszym wyborze w różnych książkach, np. Ferdynand Hoesick: Legendowe postacie zakopiańskie (1922, 1959), Stanisław Pigoń: Wybór pisarzy ludowych (1948, cz. 2), Włodzimierz Wnuk: Gawędy Skalnego Podhala (1960), Teresa Brzozowska: Sabałowe bajki (1969). Przedrukowywano je także pojedynczo w książkach i czasopismach, w brzmieniu oryg. lub w przeróbkach. Zachowały się też dwa listy podyktowane ok. 1888 przez Sabałę (ogłoszono je drukiem w "Wierchach" 1961).

Zasłynął również S. jako muzykant; grywał dawne góralskie melodie (nuty ) na gęślikach (złóbcokach ). Niektóre z tych melodii ogłosił Jan Kleczyński w swym zbiorze Melodye Zakopańskie i podhalskie ("Pam. TT" 1888) i Andrzej Stopka w książce Sabała (1897). Te wówczas ogłoszone i in. melodie S. są grywane po dziś dzień przez podh. muzykantów (na skrzypcach i przez kapele góralskie) i niejedna z nich bywa zwana Sabałową nutą. Grając na gęślikach S. śpiewał też teksty, które zostały częściowo zapisane i przekazane nam w cytowanych pracach Witkiewicza, Kleczyńskiego, Stopki i in.S. był postacią b. znaną w Zakopanem, gdzie przyjaźnił się szczególnie z Tytusem Chałubińskim, Stanisławem Witkiewiczem, Marią i Bronisławem Dembowskimi oraz Wandą Lilpopową z Warszawy (zmarł w jej mieszkaniu na Bystrem w Zakopanem).

Postać S. została spopularyzowana drukiem najpierw przez Bronisława Rejchmana (np. w opisie Wycieczka na Łomnicę 1879), T. Chałubińskiego (Sześć dni w Tatrach, "Pam. TT" 1879), H. Sienkiewicza (Sabałowa bajka), S. Witkiewicza (Na przełęczy), B. Dembowskiego i A. Stopkę, a potem przez wielu in. piszących o Tatrach i Podhalu, zwł. przez F. Hoesicka w książce Legendowe postacie zakopiańskie, a postać Sablika w Legendzie Tatr Kazimierza Tetmajera jest wzorowana na S.S. stał się symbolem dawnej góralszczyzny i lud. mądrości. Zwano go "podhalańskim Homerem". Jego postać jest związana szczególnie blisko z Chałubińskim, z którym też został wspólnie uwieczniony na pomniku w Zakopanem.

Stara chałupa Sabały na Krzeptówce w Zakopanem została zaliczona do zabytków budownictwa podh. i otoczona opieką przez Muzeum Tatrz. W Zakopanem jest ulica Sabały.

Lit. - Jw., a ponadto Wiesława A. Wójcika: Prawda o śmierci Sabały. "Wierchy" 52, 1983. - "PSB" 34, 1992 (Wiesław Bieńkowski).

---