Roj-Kozłowska Helena

Roj-Kozłowska Helena, także Rytardowa i Roj-Rytardowa (16 IV 1899 Zakopane - 19 VII 1955 tamże, poch. na starym cment.), od 1923 żona » Jerzego Mieczysława Rytarda (Kozłowskiego). Góralka zakop., artystka lud., pisarka (gwarą podh. i językiem lit.).

Po ukończeniu zakop. szkoły podst. i Szkoły Koronkarskiej, już od 1917 pisała scenariusze regionalnych widowisk taneczno-muzycznych (Janosik 1917, Legenda, Podhale 1938), organizowała i reżyserowała te widowiska, i występowała także w nich jako solistka, gł. w Zakopanem, ale też w Warszawie i in. miastach.

Stała się wybitną postacią w życiu kult. Zakopanego w latach międzywoj., przebywała w środowisku takich ludzi jak Karol Szymanowski, Adolf Chybiński, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Juliusz Zborowski, Stanisław Mierczyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski, Zofia i Karol Stryjeńscy, August Zamoyski.

Już razem z mężem, nadal organizowała podh. zespoły artyst. i występowała w nich w kraju i za granicą, m.in. w Paryżu w 1925. Wspólnie z mężem jest autorką widowisk regionalnych Podhale tańczy (1929) i Karczma (1934). Także z mężem, ale właściwie jest główną autorką libretta do baletu Karola Szymanowskiego Harnasie (1923-31). Ponadto, również wspólnie z mężem napisała dla młodzieży dwie powieści o tematyce tatrz.: Koleba na Hliniku (Wa. 1933, wyd. 2: Wa. 1949) i Na białej grani (Wa. 1936).

Jej własna twórczość pisarska z tego okresu to kilka opublikowanych opowiadań napisanych gwarą podh., relacje o występach zespołów góralskich oraz parę artykułów o charakterze etnogr., np. Redyk ("Tyg. Ilustr." 1937, nr 19). Grała główne role w filmach Wesele góralskie (1925-26) i Dzień wielkiej przygody (1935). W 1930 zorganizowała w Zakopanem dziecięce zawody narc. pod patronatem Kornela Makuszyńskiego. Razem z mężem mieszkała na przemian w Zakopanem i Warszawie. Pod koniec okupacji niem. wróciła z Warszawy na stałe do Zakopanego.

Od 1947 pracowała w Muzeum Tatrz., najpierw w dziale oświat., potem etnogr., organizowała i prowadziła kursy haftu podh. i malarstwa na szkle. Sama też zajmowała się twórczo haftem regionalnym i malarstwem na szkle o tematyce podh. i tatrz. Jej obrazy znalazły się na wystawach krajowych i zagr. oraz w zbiorach wielu muzeów.

W latach powojennych mało publikowała, np. Wspomnienia zakopiańskie ("Odrodzenie" 1947, nr 12 oraz "Kur. Codz." 1952, nr 79), m.in. o muzyku podh., Bartku Obrochcie (który był jej stryjecznym dziadkiem) i Karolu Szymanowskim.

Dla Muzeum Tatrz. opracowała w formie rękopisów szereg tematów z dziedziny kultury ludowej Podhala. Z tych cennych materiałów opublikowano najpierw jej Redyk owiec na hole (w: "Past. Tatr Pol. i Podh." 5, 1963); opisuje tu zwyczaje związane z pasterstwem w Tatrach Pol. i przytacza szereg opowiadań pasterzy. Pozostałe jej rękopisy (6) wydał Ryszard Kantor pt. Materiały etnograficzne po Helenie Roj-Kozłowskiej ("Rocz. Podh." 4, 1987).Jak pisze Kantor: "... była powszechnie uważana za najpiękniejszą kobietę Podhala. Poza urodą natura obdarzyła ją licznymi talentami."Jej synem jest » Jan Gąsienica-Roj, ratownik GOPR i przewodnik tatrz.

Lit. - "Pol. Sztuka Lud." 1952, nr 1 (Edyta Starek). - Tamże 1955, nr 4 (Wanda Gentil-Tippenhauer). - Jarosław Iwaszkiewicz: Album tatrzańskie. Kr. 1976 (rozdz. Muzyka gór i Zakopane i ja). - "SCZ" 1986. - "Rocz. Podh." 4, 1987 (Helena Średniawa).

---