przewodniki

przewodniki.

Okres do 1830.

Już w XVII w. przewodnicy tatrz. miewali jakieś pisane p., zapewne opisy tylko niektórych dróg lub najważniejsze informacje o nich; pisze o tym Simplicissimus. Również z XVII w. pochodzą najdawniejsze znane » spiski do skarbów w Tatrach, stanowiące zarazem rodzaj p. do tych gór; pisane były po pol., niem. i słowacku. Najstarszy taki pol. spisek, pochodzący z XVII w., to Opisanie ciekawe gór Tatrów Michała Hrościńskiego, wydane drukiem dopiero w 1905. Pierwszy właściwy przewodnik tatrz. napisał Thomas Mauksch ok. 1800 pt. Wegweiser durch die Zipser karpatischen Alpen, ale nie został on wydrukowany, mimo że już w 1826 przygotował go do druku przyjaciel autora, Carl Georg Rumy.

Okres od 1830 do 1906.

Pierwsze drukowane polskie p. po miastach (Warszawa i Kraków) pojawiły się już w XVII w., ale pierwszy, w którym uwzględniono Tatry to Ambrożego Grabowskiego Kraków i jego okolice (wyd. 2, Kr.1830), zawierający rozdział Morskie Oko i Czarny Staw, w Tatrach, w Galicyi w cyrkule sandeckim, a także rozdział o góralach i obszerny ustęp o Babiej Górze. Nie można jednak tego przewodnika nazwać tatrzańskim.

Pierwszy drukowany przewodnik, już w całości tatrzański, wydał Carl Lohmeyer (pseud. Carl Reyemhol) pt. Vierzehn Tage in den Central-Karpathen, ein Wegweiser nach einigen der interessantesten Partien des Tatra-Gebirges und der Liptauer Alpen (Neisse 1842), a więc przewodnik po Tatrach Wys. i Zach., z mapą Tatr. Drugim z kolei, a pierwszym polskim przewodnikiem, był Eugeniusza Janoty Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin (Kr.1860), z mapą i panoramą Tatr. Następnie, jako trzeci, Friedrich Fuchs wydał przewodnik Die Central-Karpathen mit den nächsten Voralpen (Pest 1863), z mapą Tatr ale bez panoram czy in. ilustracji.

Potem, jako czwarty, ukazał się Walerego Eljasza Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic (Poz. 1870), z mapą i panoramą Tatr oraz licznymi ilustracjami. P. ten miał 6 wydań; wyd. 2: Nowy illustrowany przewodnik do Tatr i Pienin, Kr. 1881; wyd. 3: Illustrowany przewodnik do Tatr i Pienin, Kr. 1886; wyd. 4-6: Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, Kr.1891, 1896, 1900. Przewodnik Eljasza w swych kolejnych wydaniach był stale poprawiany i rozszerzany przez autora, i odegrał dużą rolę w rozwoju turystyki pol., a dziś stanowi cenne źródło historyczne.

W tym samym okresie, co przewodnik Eljasza, ukazał się Wawrzyńca Augustyna Sutora Krótki przewodnik do Zakopanego i po Tatrach (Kr.1878), był to jednak przewodnik tylko z nazwy, gdyż w rzeczywistości stanowił 8-stronicową składankę o charakterze informatora. Natomiast właściwym przewodnikiem, choć znacznie ustępował przewodnikowi Eljasza, był Leopolda Świerza Krótki przewodnik do Tatr (Kr.1896, wyd. 2 w 1903). Mieczysław Kowalewski corocznie przez kilka lat wydawał anonimowo pop. przewodnik pt. Zakopane i Tatry, kalendarzyk tatrzański (Kr. 1901-05), a wydawca M. Arct wydrukował anonimowy przewodnik Zakopane i jego okolice (Wa.1905).

W tymże okresie Carl Albert Scherner wydał w języku niem. swój Tatra-Führer (Breslau 1875, z mapą Kořistki), a w 1876 jego część drugą, uzupełniającą.

Karl Kolbenheyer jest autorem p. Die Hohe Tatra (Teschen 1876), który w swych dalszych wydaniach stał się podobny w typie do przewodnika Eljasza i osiągnął w 1898 swe wydanie 10; zawierał mapę, a w niektórych wydaniach dodatkowe plany i panoramy. Przewodnik Kolbenheyera miał też wydanie węg.: A Magas Tátra (Teschen 1882, współautor Pál Kovács).

Roberta Schwartnera Führer unter der Hohen Tátra (Kesmark 1883), którego tytuł bywa mylnie cytowany jako Führer durch die Hohe Tatra, jest przewodnikiem po Spiszu, a nie po Tatrach, natomiast Samuel Weber wydał przewodnik, prawie w całości dotyczący Tatr: Beschreibung der Szepes-Bélaer Tropfstein-Höhle sammt einigen Ausflügen in der östlichen Tatra und im Pieninen-Gebiete (Szepes-Béla 1883). József Mihalik jest autorem przewodnika A Csorbai tó (Liptó-Szt.-Miklós 1885), opisującego wycieczki w okolicach Szczyrbskiego Jeziora (od Krywania po Wysoką i Osterwę).

Nándor (Ferdinand) Tettey wydał anonimowo węg.-niem. popularny przewodnik po Smokowcu i okolicy: Tátrafüred-Schmecks in der Hohen Tátra, Tátrafüred éghajlati gyógyhely (Kassa, Lőcse 1887). Wśród tego typu wydawnictw najobszerniejszą część przewodnikową, i to obejmującą całe Tatry Wys. (łącznie z ich stroną polską i Kościeliską Doliną), zawiera książka László Jármaya: Tátrafüred, climatikus gyógyhely Szepes megyében és környéke (Bp.1885).

Miklós Szontagh (sen.) jest autorem obszerniejszego przewodnika w języku węg.: Képes kalauz a Tátraalji fürdőkbe és a Magas Tátra hegyvidékére (Igló 1885,wyd. 2 w 1886) i to samo po niem.: Illustrirter Führer in die Tátra-Bäder und die Hohe Tátra (Igló 1885, wyd. 2 w 1887 i 1888). Tenże autor wydał też jeszcze obszerniejszy przewodnik A Magas Tátra és hegyvidéke különös tekintettel a tátravidéki fürdőkre (Ujtátrafüred 1895, wyd. 2 w 1897?), a następnie w skróconej węg. wersji: Tátrakalauz, utmutató a Magas Tátrában és a Tátravidéki fürdőkben (Bp.1896, wyd. 5 w 1912) i po niem.: Tátraführer, Wegweiser in die Hohe Tátra und in die Bäder der Tátragegend (Bp.1896, wyd. 2 w 1904), wyd. 3 w 1910).

Współcześnie z przewodnikami Kolbenheyera i Szontagha ukazywały się liczne inne niem. i węg. przewodniki, np. Alexander F. Heksch: Illustrirter Führer durch die Karpathen und Oberungarischen Badeorte (Wien, Pest, Leipzig 1881, wyd. 2 w 1889), Franz Dénes: Tájékoztató a Magyarországi Kárpátvidéken utazók számára (Lőcse 1888) i to samo po niem.: Wegweiser durch die Ungarischen Karpathen (Leutschau 1888), Karl Siegmeth: Von Wien, Oderberg und Budapest in die Hohe Tátra und in das Abauj-Torna-Gömörer Höhlengebiet (Zürich 1889).August Otto wydawał przez wiele lat przewodnik Die Hohe Tatra (Berlin 1891, wyd. 10 w 1925); przewodnik dra Otto stał się szybko najpopularniejszym niem. przewodnikiem po Tatrach i pozostał takim aż do 1914, a nawet dłużej.

Następnie Theodor Posewitz wydał Reisehandbuch durch Zipsen, Hohe Tátra und Zipser Mittelgebirge (Bp.1898, część wysokogórską opracował F. Dénes) i po węg.: A Szepesség, Magas Tátra és Szepesi Középhegység (Bp.1898, wyd. 2 w 1904, wyd. 3 w 1909; w tym ostatnim wydaniu część tatrz. była także opublikowana osobno: A Szepesség utazási kézikönyv. I. A Magas-Tátra ). Johannes Müller jest autorem niewielkiego Wegweiser für die Hohe Tatra (Breslau 1905).

W tym też okresie František Sláma opublikował pierwszy czeski przewodnik po Słowacji: Průvodce po Slovensku (Pr.1889); m.in. opisuje wycieczki po słow. Podtatrzu i zaledwie kilka wycieczek w Tatry, trudno więc ten przewodnik zaliczyć do tatrzańskich.

Wkrótce potem Karel Drož wydał książkę Tatry (Ružomberok 1897), która jest czasem wymieniana jako pierwszy czeski przewodnik po Tatrach, ma ona jednak charakter osobistych wspomnień autora z jego wycieczek po tych górach, podobnie jak i inna jego książka, život na Tatrách (Rokycany 1906), w której sam autor słusznie zaznacza, że ani jedna, ani druga z tych książek nie jest przewodnikiem. Gdyby się zaliczyło Tatry Droža do przewodników tatrz., to trzeba by było tak samo postąpić z całym szeregiem in. książek o podobnym typie, jak choćby Marii Steczkowskiej Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin (Kr.1858).

Nie jest też wcale przewodnikiem wydawnictwo czeskie Wycieczka do Zakopanego w Polskie Tatry, 36. Šibřinky Sokola Pražského (Pr.1902), chociaż na okładce ma dodatkowy tytuł Przewodnik po Tatrach ; jest to jedynie zbiorek utworów lit. w języku czes. i pol., o tematyce tatrz. i in., wydany z okazji zabawy urządzonej przez Sokol w Pradze.Ponadto w okresie do 1906 nieliczne przewodnikowe opisy tatrz. znajdują się w różnych p. obejmujących większy obszar, a także w p. po sąsiednich pasmach górskich, np. Josef Matzura: Illustrirter Führer durch die Beskiden und die angrenzenden Landschaften (Teschen 1890), Grzegorz Smólski: Przewodnik ilustrowany po c.k. austr. kolejach państwowych na szlakach: Kraków... ... Nowy Sącz (Wiedeń 1894), Karl Baedeker: Österreich-Ungarn (liczne wydania).Różnojęzyczne p. tatrz. wydane przed 1907 znacznie się różniły między sobą, wszystkie jednak miały wspólną cechę: były przeznaczone dla turystów chodzących w góry pod opieką żywego przewodnika, a jeżeli samodzielnie, to tylko na przechadzki i wycieczki najłatwiejsze, opisy więc dróg tatrz. były odpowiednio do tego celu dobrane i skonstruowane.

Okres od 1907 do 1918.

W 1907 zaczął się ukazywać tomami pierwszy przewodnik tatrz. o charakterze tatern. (w obecnym znaczeniu tego słowa), a więc uwzględniający oprócz dróg tur. (zasadniczo łatwych) również i drogi tatern. (wspinaczkowe, niedostępne dla zwykłych turystów); był to zarazem przewodnik przeznaczony dla taterników chodzących po Tatrach samodzielnie, a nie wyłącznie w towarzystwie żywego, zawodowego przewodnika. Autorem był Janusz Chmielowski, a tytuł: Przewodnik po Tatrach (t. 1-4, Lw.1907-12). Od czasu jego ukazania się można przewodniki tatrz. dzielić na dwie zasadnicze grupy: przewodniki turystyczne i taternickie. Przewodnik Chmielowskiego również i ze względu na wysoki poziom swego opracowania rozpoczął nową epokę w tatrz. literaturze przewodnikowej.

Drugim z kolei przewodnikiem tatern. był jednotomowy Przewodnik po Tatrach (Kr.1912, właśc. już w 1911) Mieczysława Świerza. W odróżnieniu od przewodnika Chmielowskiego (dążącego do kompletności i opisującego drogi tatern. do najtrudniejszych włącznie), przewodnik Świerza był selekcyjny, dawał tylko wybór dróg tur. i tatern., i bez dróg najtrudniejszych, ale dróg tatern. (wspinaczkowych) dawał sporo, m.in. po dwie drogi na Mnicha i na Ostry Szczyt.

Autorem trzeciego z kolei przewodnika tatern. (w kilku tomach) był Gyula Komarnicki: A Magas Tátra hegymászókalauza (Bp. 1914 oraz rozszerz. wydania w 1917 i 1926); ten przewodnik miał też wydanie niem.: Die Hohe Tatra, Hochgebirgsführer (Bp. 1918).

Ukazał się w owych latach jeszcze jeden przewodnik tatern. o odrębnym charakterze, gdyż opisujący drogi (tur. i tatern.) na jeden tylko szczyt; jest to Mariusza Zaruskiego Giewont (Wa.1914, odb. z "Ziemi").

Do I wojny świat. przewodniki J. Chmielowskiego, M. Świerza, G. Komarnickiego i M. Zaruskiego były jedynymi taternickimi; wprawdzie w dalszych wydaniach przewodnika dra Otto zaczęły się pojawiać ogólnikowe dane o niektórych drogach tatern., ale mimo tego nie był to przewodnik taternicki.

W 1907-14 ukazało się jeszcze kilka przewodników tur. w języku niem., np. A. Reichardta Die Hohe Tatra und die Niedere Tatra nebst einem Ausflug in das Tokajer Weinland (Dresden 1911) oraz anonimowy p. Die Hohe Tátra im Sommer und im Winter (Leipzig 1911, wydawca Leo Woerl, autor przedmowy Karl Siegmeth, stąd nieraz podawany za autora tego przewodnika). W języku pol. ukazało się kilka pop. przewodników tur., jak anonim. Zakopane (wyd. 1-8, Kr. 1907-14), z działem tatrz. opracowanym najczęściej przez Mariusza Zaruskiego, lub anonim. Krótki przewodnik po Zakopanem i okolicy (Kr.1911) Krajowego Związku Tur. w Krakowie, z działem tatrz. również Zaruskiego; ten ostatni przewodnik miał też wydanie ang. (Short guide through Zakopane and surroundings), franc. (Zakopane et ses environs, petit guide pratique) i niem. (Kurzer Führer durch Zakopane und Umgebung ).

Pojawia się pierwszy przewodnik po Tatrach napisany po czesku, ale autorem jest Słowak, Miloš Janoška, który pod pseud. Radúz Magurin ogłosił zwięzły przewodnik Vysoké Tatry, krátký popis Tater a informace pro turisty ; ukazał się nie osobno lecz w dodatku do zbior. wydawnictwa Slovenská čítanka (Praha 1911 , red. František Bílý), a następnie w zbior. odbitce owego dodatku pt. Ilustrovaný průvodce po Slovensku (uspořádal František Bílý, Pr.1911).

Równocześnie Janoška wydał, pod swym właśc. nazwiskiem, pierwszy słowacki przewodnik po Tatrach, i to w formie osobnej książki: Sprievodca po Tatrách (Lipt. Sv. Mikuláš 1911, wyd. 2 w 1923 pt. Sprievodca po Vysokých Tatrách ).

W tym okresie ukazały się też pierwsze przewodniki narciarskie po Tatrach. Julius Andreas Hefty wydał najpierw przewodnik narciarski po Tatrach Bielskich: Skiführer durch die Bélaer Kalkalpen (Késmárk 1912), a następnie Skiführer für den Csorbersee (Késmárk 1914), obejmujący obszar od Kamienistej Doliny po Dolinę Złomisk, natomiast Mariusz Zaruski wydał Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich (Za.1913, wyd. 2: Wa.1931).

W okresie do I wojny świat. przewodnikowe opisy Tatr znajdują się także w różnych p. obejmujących większy obszar, np. Karl Baedeker: Österreich-Ungarn (wyd. 27: Leipzig 1907), Mieczysław Orłowicz: Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiżu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim (Lw.1914, wyd. 2 w 1919), Mieczysław Orłowicz i Roman Kordys: Illustrierter Führer durch Galizien (Wien, Leipzig 1914), a również w przewodnikach po sąsiednich pasmach górskich, np. Ernst Tischler und Viktor Wilke: Skitourenführer durch die östl. Beskiden von der Weichsel bis zur Waag (Bielitz 1912).Osobno trzeba wymienić węg. przewodnik tatrz. wydany u końca omawianego okresu jako opracowanie zbior.: A Magas Tátra részletes kalauza (t. 1-3, Bp.1914, wyd. 2 w 1917). Głównymi redaktorami obu wydań byli János Vigyázó i Gyula Andor Hefty, a współautorzy byli liczni. Tomy dzieliły się na zeszyty (razem 7), a w sumie zawierały ponad 1400 stron i liczne mapki, przy czym tom 3 stanowił wspomniany już przewodnik tatern. G. Komarnickiego, a pozostałe były szczegółowym przewodnikiem tur., z obszernymi rozdziałami o tematyce geogr., geol., bot., zool., hist. itd. Był to do owego czasu najdokładniejszy i najobszerniejszy p. tatrz., zarówno tur. jak i tatern., i w niektórych swych działach pozostał nieprześcigniony po dziś dzień.

Okres międzywojenny (1918-1939).

W okresie tym rosła dalej pol. literatura przewodnikowa i rozwijała się wybitnie czeska, mniej słowacka, natomiast węgierska i niemiecka początkowo jeszcze utrzymywały swój poziom jakościowy, ale po 1932 wykazały już zanik.

Wspomniany poprzednio trzytomowy węg. przewodnik zbior. A Magas Tátra részletes kalauza (z lat 1914 i 1917) ukazał się wprawdzie znowu, jako trzecie wydanie (Késmárk, Budapest 1931, autorzy Gyula Andor Hefty i János Vigyázó), ale silnie skrócone (ss. 260) i pozbawione części tatern. Gyuli Komarnickiego, która zresztą wyszła osobno już wcześniej pod jego nazwiskiem jako A Magas Tátra hegymászókalauza (wyd. 3: Késmárk, Budapest 1926, t.1-4).

Johann (János) Vigyázo i Gyula Andor Hefty wydali też już wcześniej niem. wersję swego przewodnika: Die Hohe Tatra, Ausführlicher Führer (Kes. 1922, t.1-3, razem ss. 336).

Ukazał się w tych latach jeszcze jeden wartościowy przewodnik autora węg., ale wydany po niem., mianowicie Desider Reichart opracował przewodnik narciarski Skiführer der Hohen Tatra (Kes. 1932), przetłumaczony też na język słow.: Lyžiarsky sprievodca po Vysokých Tatrách (Kežmarok 1937).

Wymienione wyżej przewodniki węg. i niem. z 1922-32 stanowiły jakby podsumowanie owocnej i długotrwałej działalności wydawniczej taterników węg. i spiskoniem. w dziedzinie przewodników po Tatrach. Wprawdzie w okresie międzywoj. ukazuje się jeszcze kilka przewodników niem. i węg., ale już żaden wybitniejszy; najważniejsze, to może J.A. Heftyego i J. Vigyázó Kurzer Führer durch die Hohe Tatra (Kes.1936) oraz nowe wydania przewodnika dra Otto Die Hohe Tatra (wyd. 10-12, 1925-31), ale ostatnie już bez jego nazwiska pod firmą wydawnictwa Grieben-Verlag. Były też niem. tłumaczenia małych przewodników czeskich.

Z polskich przewodników tur. w okresie tym ukazał się najpierw Mieczysława Świerza Przewodnik po Tatrach Polskich i Zakopanem (Za.1919, wyd. 2 w 1921, wyd. 3 w 1923), następnie rozszerzony (podobnie jak przewodnik tegoż autora z 1912) na całe Tatry: Przewodnik po Tatrach i Zakopanem (Za.1927).

Prawie równocześnie zaczęli wydawać swój przewodnik tur. bracia Tadeusz i Stefan Zwolińscy, najpierw Zakopane, krótki przewodnik po Zakopanem i okolicy (wyd. 1, Za.1922), potem rozszerzony Przewodnik po Zakopanem i Tatrach (wyd. 2, Za.1925), następnie Przewodnik po Tatrach i Zakopanem (wyd. 3, Za.1927 i wyd. 4 w 1930) i wreszcie pod tym samym tytułem wyd. 5 w 1937, ale już jako dzieło samego Tadeusza (nast. wydania dopiero po wojnie). Od swego wyd. 4 przewodnik ten stał się najlepszym przewodnikiem tur. po Tatrach. W latach międzywoj. Tadeusz Zwoliński napisał też bardziej pop. przewodnik po Zakopanem i Tatrach Pol.: Zakopane, całoroczne uzdrowisko wysokogórskie i stacja turystyczno-sportowa w Tatrach (Za.1929 i 1931); publikacja ta ukazała się równocześnie w języku ang. (1931), franc. (1929 i 1931) i niem. ( 1929 i 1931).

Jedynym polskim i w chwili wydania najlepszym przewodnikiem tatern. po Tatrach w okresie międzywoj. było wspólne dzieło Janusza Chmielowskiego i Mieczysława Świerza Tatry Wysokie, przewodnik szczegółowy (t. 1-4, Kr.1925-26). Uzupełnieniem tego przewodnika stały się najpierw dwa zeszyty pt. Nowe drogi w Tatrach Wysokich (Wa.1931, red. Wiesław Stanisławski; 1932, red. Stefan Bernadzikiewicz), a następnie obszerny suplement Skalne drogi w Tatrach Wysokich (Wa.1938), który opracowali Zofia Radwańska-Kuleszyna (-Paryska) i Tadeusz A. Pawłowski.

Z innych pol. przewodników okresu międzywoj. trzeba wymienić drugie wydanie przewodnika narc. M. Zaruskiego: Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich (Wa.1931) oraz dwa nowe p. narc.: Tadeusza Zwolińskiego Zakopane i Tatry Polskie w zimie (Za.1934) i oryginalny przewodnik Józefa Oppenheima Szlaki narciarskie Tatr Polskich i główne przejścia na południową stronę (Kr.1936), następnie Jana Szokalskiego Dolina Kościeliska w Tatrach (Wa.1933), tegoż Przewodnik po jaskiniach Tatr Polskich (1934), a także dwa wybitne p., które zasadniczo dotyczą Podtatrza, ale uwzględniają też w pewnym stopniu Tatry; są to Mieczysława Orłowicza Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckiem (Lw., Wa.1921) i Jana Reychmana Przewodnik po Podhalu, Spiszu, Orawie i północnej Słowacji (Wa.1937).

Tatry i Zakopane są też uwzględnione, zwykle dość pobieżnie, w przewodnikach po całej Polsce lub jej większych regionach, np. Mieczysława Orłowicza: Polska, część południowo-zachodnia, ilustrowany przewodnik kolejowy (Wa.1926); publikacja ta wyszła też w 1927 po ang. i francusku.Słowackie przewodniki po Tatrach (nie licząc słow. przekładu wspomnianego już niem. przewodnika narc. D. Reicharta) pojawiły się w okresie międzywoj. tylko trzy: drugie, rozszerz. wydanie przewodnika tur. Miloša Janoški Sprievodca po Vysokých Tatrách (Lipt. Sv. Mikuláš 1923), obejmującego Tatry Wys. i Biel. oraz małą część Tatr Zach., następnie Antona Kociana przewodnik Orava (Dolný Kubin 1933), opisujący zach. część Tatr Zach., wreszcie zbior. przewodnik Liptovský Hrádok a jeho tatranské okolie (Lipt. Hrádok 1935), częściowo wypełniający lukę między przewodnikami Janoški i Kociana.

Czeskie przewodniki tur. po Tatrach w okresie międzywoj. były znacznie liczniejsze od słowackich, ale tylko jeden był na poziomie przewodników Janoški i Kociana, mianowicie przewodnik Vysoké Tatry a Liptovské Hole (Pr.1933), a jego autorami byli Rudolf Máša i Otto Havelka; zawierał on liczne mapki, panoramy i fotografie.

Inne czes. przewodniki tur. z tego okresu były bardziej popularne i pobieżne, np. Alois Chytil: Průvodce po Vysokých Tatrách (Pr.1919, wyd. 7 w 1934), Jaroslav Všetečka: Průvodce po Vysokých Tatrách (1922, wyd. 6: Brno 1932) i tegoż przekład niem. Die Hohe Tatra (Br.1924), Karel Petrovič (właśc. Karel Petr): Průvodce po Vysokých Tatrách (Pr.1924), Rudolf Máśa: Vysoké Tatry (Pr.1933, wyd. 2 w 1937).Alois Chytil jest również autorem przewodnika narc.: Zimní sporty a zimní turistika ve Vysokých Tatrách (Pr.1921). Tatry uwzględniał też, ale dość pobieżnie, Miroslav Karlíček w swym przewodniku narc.: Lyžařský průvodce Slovenskem (Pr.1932, wyd. 2 w 1933).Wspomniany już słow. przewodnik Janoški z 1923 podawał sporo opisów dróg wspinaczkowych, trzeba więc go uznać za pierwszy słow. (i zarazem czechosł.) przewodnik tatern.

Pierwszym jednak czechosł. przewodnikiem tatern. na poziomie przewodników tatern. Chmielowskiego (1907-12), Chmielowskiego i Świerza (1925-26) oraz Komarnickiego (1914, 1917, 1918, 1926) był czes. przewodnik Františka V. Kroutila i Jana Gellnera Vysoké Tatry (t. 1: Pr.1935, t.3: 1936, t.4: 1937, t.5: 1938; t. 2, który miał objąć pol. część Tatr Wys., nie ukazał się). Dalsze wydania tego p. ukazały się po wojnie.

Okres II wojny światowej.

W okresie tym Karl Baedeker wydał tendencyjnie napisany przewodnik niem. Das Generalgouvernement (Leipzig 1943), uwzględniający Tatry Pol. i Zakopane. Na Słowacji ukazało się pierwsze wydanie przewodnika słow. Vysoké Tatry (Lipt. Sv. Mikuláš 1942) J. Šimki i F. Liptáka.

Okres po II wojnie światowej (od 1945).

Rozwija się w tym okresie literatura przewodnikowa dotycząca Tatr i w Polsce, i w Czechosłowacji, w tej ostatniej początkowo zarówno czeska jak i słowacka, potem głównie słowacka. Przez wiele lat nie pojawiają się przewodniki niem. i węg., potem znowu zaczynają się ukazywać, zrazu tylko jako przekłady, następnie również oryginalne.

Po II wojnie świat. najważniejszym pol. przewodnikiem tur. po Tatrach był początkowo nadal przewodnik Tadeusza Zwolińskiego, wydawany pod różnymi tytułami i z różnym zasięgiem (całe Tatry lub tylko Tatry Pol.), ale ostatecznie wszystkie zostały zaliczone jako kolejne wydania jednego dzieła: Przewodnik po Tatrach i Zakopanem (wyd. 6: Wa., Za.1946; wyd. 7: Kr., Za.1948), Tatry Polskie (wyd. 1 i 2, liczone później jako 8 i 9: Wa.1951 i 1953) oraz pośmiertne wydania, aktualizowane i uzupełniane przez in. osoby (gł. przez Józefa Nykę): Przewodnik po Tatrach (wyd. 10: Wa.1958) i Tatry (wyd. 11 i 12: Wa.1961 i 1966).Ponadto w tychże latach i w następnych ukazały się liczne bardziej pop. przewodniki tur. po Tatrach Tadeusza Zwolińskiego i wielu innych pol. autorów. W obfitości tego typu przewodników warto zwrócić uwagę na wydawane seriami małe przewodniczki, poświęcone poszczególnym obiektom (np. Morskie Oko), a opracowywane najpierw przez Z. Radwańską-Paryską i W.H. Paryskiego, potem przez T. Zwolińskiego i in.

Wśród tatrz. przewodników tur. (nie tylko polskich) całego okresu powojennego najwybitniejszy to Tatry (Wa.1972) Józefa Nyki. Tatry są też uwzględniane w p. obejmujących całą Polskę, np. Poland, Travel Guide (Wa.1960, t. 1-7, red. Zofia Uszyńska, o Tatrach w t. 5), Przewodnik po Polsce (Wa.1963, red. Justyn Wojsznis).

W 1951 zaczął się ukazywać kolejnymi tomami najbardziej szczegółowy i kompletny z wszystkich dotychczasowych przewodników tatern.: Witolda H. Paryskiego Tatry Wysokie, przewodnik taternicki (t. 1-24, Wa.1951-83 oraz skorowidz nazwisk jako t. 25 w 1988, w sumie ponad 4600 stron druku i blisko 800 szkiców, panoram i mapek); w 1967-68 wydano przedruk tomów 1-8, a w 1992 rozpoczęto przedruk całości (dotąd tomów 20). Fragmentaryczne uzupełnienia do owego przewodnika opublikowali różni autorzy w formie powielanej.

Z pol. przewodników narc. ukazały się w tym okresie Tadeusza Zwolińskiego Tatry i Zakopane w zimie (Wa., Za.1946, jako wyd. 2 jego p. narc. z 1934) i tegoż autora Zima w Tatrach (Wa.1951, wyd. 2 w 1953), a następnie dopiero Władysława Midowicza Turystyczne trasy narciarskie Tatr Polskich (Kr.1977). Był też przedruk (1991?) przewodnika Oppenheima.

Jako przewodnik po jaskiniach Tatr Pol. można uznać tom 2 dzieła Kazimierza Kowalskiego Jaskinie Polski (Wa.1953). Następny przewodnik po jaskiniach tatrz. wydali Christian Parma i Apoloniusz Rajwa: Turystyczne jaskinie Tatr (Wa.1978). Ukazały się też tomy 1-3 z serii Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego (Wa. 1991 i 1993, red. Jerzy Grodzicki).

Czeskie przewodniki tur. po Tatrach stały się po II wojnie świat. mniej liczne od słowackich. Otto Havelka wydał najpierw pop. przewodniczek Liptovské hole (1952), a potem szczegółowy przewodnik tur. Liptovské hole, turistický průvodce (Pr.1955). Ponadto pojawiło się tylko parę pop. przewodników czes., np. Radim Palouš: Vysoké Tatry v zimě i v létě (Pr.1952, wyd. 2 w 1953 pt. Vysoké Tatry v létě i v zimě), Lev Gutwirth i in.: Turistika, sport a rekreace ve Vysokých Tatrách (Pr.1956).

W dziedzinie przewodników tatern. już wkrótce po wojnie pojawiło się wyd. 2 międzywojennego czes. przewodnika Františka V. Kroutila i Jana Gellnera: Vysoké Tatry, horolezecký průvodce (Pr.1947, tym razem w 2 tomach obejmujących całe Tatry Wys., łącznie z ich częścią pol.). Wyd. 3 tego p. (nazwane wydaniem pierwszym) wydał sam Kroutil pt. Vysoké Tatry pro horolezce (Pr.1956, t. 1-2) i już bez pol. części Tatr Wys. (opisanej wcześniej przez W.H. Paryskiego w pierwszych tomach jego pol. przewodnika) i bez opisów nowych dróg tatern. w słow. części Tatr Wys. (opisanych już w słow. przewodniku A. Puškáša z 1953). Nast. wydanie, tj. czwarte (nazwane drugim), też bez pol. części ale nieco uzupełnione, miało 3 t. (Pr.1974-77). Przewodnik ten nie dążył do opisania kompletu dróg taternickich.

Słowackie przewodniki tur. po Tatrach ukazywały się nawet w czasie II wojny światowej. Jožo Šimko i Fero Lipták wydali najpierw przewodnik Vysoké Tatry (Lipt. Sv. Mikuláš 1942, wyd. 2 w 1947, wyd. 3 w 1948), a następnie sam Šimko był autorem nieco obszerniejszego przewodnika Vysoké Tatry (wyd. 1-4, Br. 1952, 1955, 1956, 1958). Z licznych innych słow, przewodników tur. po II wojnie świat. wymienić tu można tylko najważniejsze. Miloš Janoška wydał Krásy Liptova (Lipt. Sv. Mikuláš 1947) oraz wsp. z Z. Hochmuthem rozszerzone wyd. 2 (Br. 1957). Zdenko Hochmuth opublikował: Chočské pohorie (Br.1955, przewodnik ten obejmuje grupę Siwego Wierchu w Tatrach Zach.), Liptov (Br.1972, wyd. 2 w 1984), a wsp. z innymi Zapadné Tatry (Br.1981). Jozef Nižňanský jest autorem przewodnika Západné Tatry (Ma.1956), a współautorem z Jozefem Kajanem przewodnika Liptovské Tatry (Br.1958). Autorami przewodników tatrz. są też Vladimír Adamec: Polské Tatry a Pieniny (Ma.1956), Radek Roubal: Tatranské doliny (Br.1958, wyd. 2 w 1961), Július Andráši: Tatranské vrcholy (Br.1966, przewodnik dla bardziej wprawnych turystów; wyd. 2 w 1973 wsp. z synem Arno), Ivan Bohuš: Potulky po Tatrách (Br.1962, pierwszy przewodnik tatrz. dla dzieci i młodzieży).W serii przewodników tur. (Turistický sprievodca ČSSR ), obejmującej całą Czechosłowację, ukazały się zbior. opracowane tomy 45 i 46: Západné Tatry a Chočské pohorie (Br.1964, Jozef Kajan i in.) oraz Vysoké a Belanské Tatry (Br.1963, Radek Roubal i in.). W nowym wydaniu tej serii wyszły tomy 6 i 7: Vysoké Tatry (Br.1981, Július Andráši i in.) oraz Západné Tatry (Br.1981, Zdenko Hochmuth i in.). Poza tą serią Vladimír Adamec i Radek Roubal również wydali przewodnik tur. Vysoké Tatry (wyd. 4: Br.1980).Tatry są także uwzględniane, ale w węższym zakresie, w przewodnikach słow., obejmujących całą Słowację, np. Slovensko, stručný sprievodca (Br.1955), Po stopách Slovenského národného povstania (Br.1960, red. Ján Július Tóth), Ivan Sutóris a Miroslav Mahdalík: Slovensko, stručný informatór pre mototuristov (Br.1961).

Słow. przewodniki tatern. po II wojnie świat. zaczęły się przewodnikiem Arna Puškáša Nové horolezecké výstupy vo Vysokých Tatrách 1945-1953 (Br.1953); stanowił on suplement do czes. przewodnika tatern. Kroutila i Gellnera. Następnie zaczął wychodzić obejmujący całość materiału (starego i nowego) szczegółowy przewodnik tatern. Arna Puškáša Vysoké Tatry, horolezecký sprievodca (t. 1: Br. 1957, t. 10 w 1989).Przewodnik słow. A. Puškáša i przewodnik pol. W.H. Paryskiego wspólnie dają obecnie najbardziej aktualny i kompletny obraz dróg tatern. z tym, że wskutek dalszego rozwoju taternictwa po ukazaniu się poszczególnych tomów owych przewodników tatern. pojawiły się dość liczne publikacje z materiałami uzupełniającymi. Ze słowackich są to przede wszystkim: Vysoké Tatry. Vybrané steny a výstupy. Príloha Previsnutej Revue (Br. 1971) oraz przewodnik J. Andrášiego i W.H. Paryskiego Vysoké Tatry. Výber horolezeckých výstupov (Br. 1974, z selekcją starych i nowych dróg). Polskich publikacji tego rodzaju (wszystkie tylko powielane) było więcej: Ryszard W. Schramm (anonimowo): Skalne drogi 1951 (Poz. 1952), Andrzej Gierych i Antoni Pomianowski: 200 dróg wspinaczkowych w Tatrach (Wa., b.r., po 1972), Czesław Otrząsek: Przewodnik wspinaczkowy po Tatrach Wysokich (Gliwice 1981-82, 5 zeszytów), Krzysztof Łoziński: Przewodnik taternicki (Wa., t. 1: b.r., t. 2: 1989), Grzegorz Głazek i Ziemowit J. Wirski: Najciekawsze wspinaczki skalne Tatr Polskich (Wa. 1989) oraz kilka przewodników po małych fragmentach Tatr Wysokich.

Słowackich przewodników narc., poświęconych wyłącznie Tatrom, nie ma w tym okresie, natomiast są one dość szeroko uwzględnione w słow. przewodnikach narc. po całej Słowacji, np. J. Koudelka i V. Kocum: Zimné krásy Slovenska (Lipt. Sv. Mik. 1949), Zdenko Lutonský i Miroslav Karliček: Slovenské lyžiarske terény (Br. 1953), Vladimír Adamec: Lyžiarske terény na Slovensku (Ma.1956).Słowacki przewodnik do jaskiń napisał Anton Droppa: Belanská jaskyňa a jej kras (Br. 1959); opisuje Bielską Jakinię i kilka in. w jej sąsiedztwie.

Za przewodnik do wszystkich jaskiń Tatr Biel., z wyjątkiem Bielskiej Jaskini, należy uznać czes. dzieło Josefa Sekyry Velehorský kras Bělských Tater (Pr. 1954).W ostatnich latach zaczęły znowu pojawiać się przewodniki tur., tatern. i narc. po Tatrach w języku węg. i niem., napisane gł. przez autorów słow. i czes., ale także przez węg. i niemieckich. Z przewodników tur. są to np. Jožo Šimko: Magas-Tátra útikalauz (Bp. 1964, wyd. 2 w 1965), Vladimír Adamec i in.: Die Hohe Tatra, Touristenführer (Br. 1965, wyd. 10 w 1985), Július Andráši i Ivan Bohuš: Hohe Tatra, Touristenführer (Br. 1986).Ernst Hochberger jest autorem dwutomowego przewodnika Die Hohe Tatra und die Gebirge der Nordslowakei (Sinn 1977), który obejmuje też Tatry Polskie. Jest to zasadniczo przewodnik tur., ale znaczna jego część to przewodnik tatern. z dużym wyborem dróg wspinaczkowych; pokaźna część jest poświęcona turystyce narciarskiej. Nowe dwutomowe wydanie ukazało się pt. Hohe Tatra. Gebirge der Nordslowakei... Berg- und Wanderführer (Sinn 1988) jako tom 2 i 3 serii tegoż autora, w której najgrubszy tom 1 to Slowakei... Reisehandbuch und Kunstführer (Sinn 1990). Przewodnik Hochbergera obejmuje szerszy teren niż Tatry z Podtatrzem, ale trzeba go zaliczyć do wybitniejszych przewodników tatrz. Osobny przewodnik narc. po Słowacji (łącznie z Tatrami) opublikował po niemiecku Vladimír Adamec: Skigelände in der Slowakei (Br. 1968).Po II wojnie świat. Gyula Komarnicki przygotował nowe węg. wydanie swego przewodnika tatern. (tym razem o charakterze selekcyjnym); ukazał się dopiero po śmierci autora, pt. A Magas-Tátra hegyvilága (Bp. 1978, w jednym grubym tomie) i następnie w 7 tomikach (Bp. 1985, red. Henrik Bucsek).

---