powstanie Tatr

powstanie Tatr. Tatrzański trzon krystaliczny (»budowa skalna Tatr) jest autochtoniczny, tj. powstał na miejscu. Najstarszymi jego skałami są łupki krystaliczne (zmetamorfizowane czyli przeobrażone stare skały osadowe, a także i magmowe), dziś występujące gł. w Tatrach Zach., a powstałe w erze paleozoicznej.

W okresie karbońskim czyli węglowym (ok. 345-280 milionów lat temu) skały owe zostały sfałdowane, później wdarła się w nie gorąca magma, która zastygając pod przykryciem in. skał utworzyła granit trzonu krystalicznego, zajmujący dziś największy obszar Tatr.

Z okresu permskiego (ok. 280-225 mln lat temu) jedyną pozostałością jest » zlepieniec koperszadzki w grani Jagnięcego Szczytu.W erze mezozoicznej, w okresach triasu, jury i kredy (ok. 225-65 mln lat temu) zmieniają się wciąż warunki: Pratatry to są zalewane przez głębsze lub płytsze, ciepłe i chłodne morza, to odsłania się ich ląd, potem znów zatapiany lub tylko podmokły. Z kolejnych osadów tych mórz tworzą się różnego wieku i typu skały osadowe Tatr: łupki margliste, dolomity, rozliczne rodzaje wapieni organicznego pochodzenia, zlepieńce, piaskowce, a nawet skała wulkaniczna » limburgit, dziś występująca na zach. krańcu Tatr.

W okresie kredowym (ok. 90 mln lat temu) nastąpił jeden z najważniejszych i najdonioślejszych faktów w historii powstawania Tatr: ich sfałdowanie (» fałdowanie Tatr). Masy skał osadowych, leżące na pd. od Pratatr, oderwały się od podłoża i przesunęły na pn. nasuwając się na trzon krystaliczny Tatr z jego pokrywą skał osadowych i osiadając na pn. od niego jako tzw. płaszczowiny reglowe. Cały proces fałdowania odbył się pod przykryciem in. skał, później rozmytych i zniszczonych.

W trzeciorzędzie, w epoce eocenu (ok. 48 mln lat temu) po fazie lądowej, w czasie której erozja rzeczna rzeźbiła łagodne dotychczas formy pofałdowanych Pratatr, zaczęło je zalewać morze. Było to morze ciepłe, zaś panujący wówczas klimat był niemal podzwrotnikowy: na wyspie tatrzańskiej rosły laury, eukaliptusy, figi, migdały. Tam gdzie dziś są ujścia dolin, np. Lejowej i Kościeliskiej, tworzyły się osady eoceńskich wapieni numulitowych (» numulity).

Pod koniec miocenu (ok. 30 mln lat temu) nastąpiło wypiętrzenie lądu tatrzańskiego, a zarazem obniżanie otaczającego ten ląd basenu. W morzu oblewającym wyspę tatrz. gromadziły się grube i rozległe osady fliszowe (» flisz).

W pliocenie (ok. 12 mln lat temu) Tatry zostały ostatecznie wyniesione w górę, a na powierzchni ich zaczęły działalność erozyjną wody płynące żłobiąc doliny i wąwozy wzdłuż tektonicznych obniżeń, uskoków i pęknięć.

W czwartorzędzie (ok. 2 mln lat temu) klimat się oziębił, nadeszła plejstoceńska epoka lodowa (dawniej zwana dyluwialną lub dyluwium), okres powstania lodowców, które wyszlifowały, pogłębiły i ukształtowały ostatecznie doliny, urzeźbiły powierzchnię gór oraz wypełniły kotliny podgórskie materiałem fluwioglacjalnym: znoszonymi przez lodowce i wody płynące odłamkami skał, żwirem, gliną itp. (»zlodowacenie Tatr).Po ustąpieniu lodowców, w holocenie (dawniej aluwium, ok. 10 000 lat temu) liczne wody płynące żłobiły dalej doliny, woda unosiła i gromadziła na przedpolu Tatr materiał skalny: żwir, piasek, ił, glinę, kamienie mniejsze i większe. Równocześnie działanie powietrza, deszczu, śniegu, wiatru, mrozu itd. powoduje bezustanne wietrzenie i osypywanie się odłamków skalnych (piargu). Odbywa się współcześnie niezmiernie powolne obniżanie się Tatr, ich "starzenie się".

Lit. - Stanisław Sokołowski: Zarys geologii Tatr. "Biul. Inst. Geol." 1959, nr 149. - Zbigniew Kotański: Przewodnik geologiczny po Tatrach. Wa. 1971. - Edward Passendorfer: Jak powstały Tatry. Wyd. 7: Wa. 1983. - Mieczysław Klimaszewski: Rzeźba Tatr Polskich. Wa. 1988. - Maria Bac-Moszaszwili, Małgorzata Gąsienica-Szostak: Tatry Polskie. Przewodnik geologiczny dla turystów. Wa. 1990.

---