pomniki i tablice pamiątkowe

pomniki i tablice pamiątkowe. Pierwszy w Tatrach pomnik ("ogromny kamień graniasty, na którym napis wyryty"), czy też - wg in. źródeł - po prostu tablica z napisem, wmurowana w skałę k. wylotu Doliny za Bramką, upamiętniała odwiedziny ówczesnego austr. gubernatora Galicji, Piotra hr. Goessa w sierpniu 1811. Pomnik ten (czy tablica), umieszczony gdzieś w 1811-20 przez leśniczego Blumenfelda z polecenia jakiegoś wielbiciela owego dygnitarza, znikł ok. 1870.

Następny austr. gubernator Galicji, Franciszek bar. Hauer, również otrzymał pomnik na pamiątkę swego pobytu na Podhalu i w Tatrach w czerwcu 1818. Był to pomnik żelazny (odlany w Kuźnicach?), postawiony między 1818 a 1825 na Wierchbukowinie; znikł ok. 1848.

Kolejny pomnik w Tatrach został wzniesiony gdzieś w 1824-39 (prawdopodobnie przed 1827) przez właściciela dóbr zakop., Emanuela Homolacsa (lub przez jego bratanka Edwarda), nad pn. brzegiem Morskiego Oka. Było to ustawione na kamiennym postumencie żelazne popiersie Ludwika hr. Taaffego, który w 1822-26 był gubernatorem Galicji i we wrześniu 1824 odwiedził Morskie Oko. W 1848, w okresie Wiosny Ludów, grupka młodzieży krak. (wśród której był Jan Skirliński, późniejszy marszałek pow. krak.) wywiozła owo popiersie na tratwie na środek jeziora i wrzuciła do wody.

Dnia 13 IX 1840 w Kuźnicach odsłonięto pomnik ufundowany przez Klementynę i Edwarda Homolacsów, a upamiętniający pobyt w Tatrach austr. arcyksięcia Franciszka Karola w sierpniu 1823. Pomnik ten był z lanego żelaza, wyrób kuźnicki, z "brązowanym" popiersiem arcyksięcia i niem. napisami. Popiersie wykonano z modelu wyrzeźbionego w drzewie przez Wojciecha Wawrzyńcoka Kułacha, lud. rzeźbiarza z Gliczarowa.

Największy pomnik postawili Węgrzy 4 VIII 1841 na wierzchołku Krywania, aby upamiętnić wejście na ten szczyt, dokonane rok wcześniej przez króla saskiego, Fryderyka Augusta II. Była to czworoboczna, piramidalna konstrukcja żelazna, wys. 2,5 m, ważąca 17 centnarów (ok. 850 kg) i ustawiona na wysokim postumencie kamiennym. Na wierzchu pomnika umieszczono złoconą koronę żelazną, a na jego czterech bokach herb król. i wiernopoddańcze napisy w języku łac. i węgierskim.

Umieszczenie takiego pomnika na Krywaniu wywołało oburzenie patriotów słow., gdyż szczyt ten miał dla nich symboliczne znaczenie, związane ze słow. dążeniami wolnościowymi, a ponadto twórcy pomnika pominęli na nim język słowacki. W 1855 piorun uszkodził pomnik i oderwał koronę (już wcześniej obłamaną przez chłopów lipt., którzy myśleli, że jest ze szczerego złota), a po zamazaniu napisów na pomniku nakreślił ktoś na nim: "Slava Slovenom - peklo zradcom" (Chwała Słowakom - piekło zdrajcom). W nast. latach odwiedzający szczyt Słowacy stopniowo zniszczyli całkowicie znienawidzony pomnik, a jego części postrącali w przepaść.

W lipcu 1856 odsłonięto w Kuźnicach już drugi tam pomnik z lanego żelaza, też ufundowany przez Homolacsów, a upamiętniający tatrz. pobyt austr. arcyksięcia Karola Ludwika w czerwcu 1854. Oba kuźnickie pomniki stały jeszcze w 1871, a w 1886 już tylko jeden, usunięty w 1889 lub wkrótce potem przez nowego właściciela dóbr zakop., Władysława Zamoyskiego.

We wnęce skalnej pod Wielką Turnią nad Doliną Małej Łąki stojący do dziś żelazny posąg Matki Boskiej (wys. ok. 140 cm) został ustawiony w 1892 przez matkę chłopca, który tam spadł ze skał, ale się nie zabił (» Matka Boska Małołącka). Kamienna statua Matki Boskiej (wys. 160 cm wraz z konsolą) została umieszczona w zach. ścianie Zawratowego Żlebu, nieco poniżej Zawratu, staraniem ks. Walentego Gadowskiego w 1904. Z in. podobnych obiektów sakralnych największa jest stara kamienna figura poniżej wylotu Zuberskiej Doliny na Stefkowskiej Polanie.

Postawiono też w Tatrach szereg krzyży; najbardziej znane: Krzyż Pola w Kościeliskiej Dolinie, krzyż na Giewoncie, nad Czarnym Stawem pod Rysami, na Wysokiej, w Zadnich Koperszadach, na Gąsienicowej Hali, na Polanie Kopieniec, na Huciańskiej Przełęczy.

Tytusa Chałubińskiego uczczono w Zakopanem dwoma pomnikami. Bardziej znany, dzieło Stanisława Witkiewicza i zakop. rzeźbiarza Jana Nalborczyka, postawiono w 1903 u zbiegu ul. Chałubińskiego z ul. Zamoyskiego; jest to popiersie Chałubińskiego na kolumnie, u której stóp siedzi Sabała. Drugi pomnik, postawiony w 1901 przez dra Andrzeja Chramca, stał przed wielkim sanatorium przy ul. Chramcówki; było to popiersie Chałubińskiego na kolumnie, dzieło krak. rzeźbiarza, Michała S. Korpala; pomnik ten przesunięty w sąsiedztwo kaplicy, został tam zniszczony w 1992 w czasie rozbudowy owej kaplicy.

W Tatrach pod Małym Kościelcem, przy ścieżce do Czarnego Stawu, gdzie zginął w lawinie śnieżnej Mieczysław Karłowicz, uczczono go w 1909 wielkim głazem (tzw. Kamień Karłowicza) z odpow. napisem.Od 1879 do I wojny świat. umieszczono również w Tatrach szereg tablic upamiętniających osoby bardziej lub mniej związane z tymi górami. W Tatrach Pol. były to tablice: Józefa Ignacego Kraszewskiego w Kościeliskiej Dolinie (umieszczona tam w 1879), Kazimierza Kantaka w tejże dolinie (1887), Adama Mickiewicza przy Wodogrzmotach i przy Morskim Oku (1891 lub wkrótce potem), Edwarda Jelinka w Strążyskiej Dolinie (1897, uzupełniona w 1899 medalionem z popiersiem), Jana Kantego Andrusikiewicza i ks. Józefa Leopolda Kmietowicza w Chochołowskiej Dolinie (1903).

Ponadto TT uczciło różne osoby przez nazwanie ich imieniem szeregu schronisk i altan, co zaznaczano jedynie na drewnianych tablicach z nazwą schroniska czy altany: Schronisko im. Stanisława Staszica nad Morskim Okiem (tak nazwane w 1875), Schronisko im. Wincentego Pola w Starej Roztoce (1876), Schronisko im. Ludwika Zejsznera w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (1876), Schronisko im. Maksymiliana Nowickiego na Krzyżnem (1880) itd., oraz altany: im. Seweryna Goszczyńskiego w Kościeliskiej Dolinie (1875), Alojzego Altha w Strążyskiej Dolinie (1886) i in. Przy Wypływie spod Pisanej w Kościeliskiej Dolinie wykuto w 1896 w skale postać legendarnego śpiącego rycerza.

Do I wojny świat. po słow. stronie Tatr tablice pamiątkowe umieszczali Węgrzy i Niemcy. W ten sposób zostali uczczeni taternicy Ede Blásy na Rysach (1891) i Jenő Wachter przy Żabich Stawach Mięguszowieckich (1909) oraz szereg działaczy tur. i in. osób przy ścieżkach spacerowych nad Starym Smokowcem na stokach Sławkowskiego Szczytu (w formie tablic na altanach, głazach i kamiennych postumentach).W 1896 umieszczono na wierzchołku Gierlachu dużą tablicę pamiątkową z okazji tysiąclecia królestwa Węgier, a w tym samym lub nast. roku wmontowano tamże drugą, mniejszą tablicę z nową, węg. nazwą szczytu (Ferencz József-csúcs - Szczyt ces. Franciszka Józefa). Nad Długim Stawem Wielickim tablicę metalową upamiętniającą budowę nowej ścieżki na Polski Grzebień umieściła Sekcja Śląska MKE (w 1892?), a przy Drodze Wolności blisko mostu na Batyżowieckim Potoku postawiono kamienny obelisk ku czci Aleksandra Münnicha, spiskiego historyka i działacza turystycznego.

Jedyna w tym okresie tablica pol. po węg. stronie Tatr była poświęcona Klimkowi Bachledzie, a umieszczono ją w 1911 na wielkiej wancie w Jaworowej Dolinie, u stóp Małego Jaworowego Szczytu, na którym zginął ten "król przewodników tatrzańskich".

Również po węg. stronie Tatr nazwy schronisk upamiętniały różnych działaczy organizacji tur. czy in. osoby. Najbardziej znane to Schronisko im. Téryego przy Pięciu Stawach Spiskich, w którym umieszczono też tablicę pamiątkową tego zasłużonego działacza.

W okresie międzywoj. uległy zniszczeniu pewne pomniki i tablice pamiątkowe (niektóre już wcześniej), zarzucono też w Tatrach Słow. poprzednie nazwy schronisk, z wyjątkiem Schroniska im. Téryego. W Tatrach Pol. przybyła tablica Stanisława Bronikowskiego (który zginął na Zamarłej Turni) w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, tamże tablica Leopolda i Mieczysława Świerzów (1935) w schronisku, pierwotnie im. Leopolda Świerza (od 1927), a potem imienia ich obu, tablica Adama Asnyka na zewn. ścianie murowanego schroniska na Gąsienicowej Hali (1929) itd.W Tatrach Słow. przybyło kilka tablic upamiętniających turystów, którzy zginęli w Tatrach (na Polskim Grzebieniu, na Wadze, w Batyżowieckiej Dolinie). Po utworzeniu Tatrz. Cmentarza Symbolicznego k. Popradzkiego Stawu dalsze tablice ofiar Tatr umieszczano już tam, i nawet niektóre dawniejsze tablice (np. Klimka Bachledy i J. Wachtera) przeniesiono z in. miejsc w Tatrach na ten cmentarz.Pod Nowym Wierchem w Hawraniej Dolinie umieszczono tablicę upamiętniającą fakt zabicia tysięcznej kozicy przez księcia Hohenlohego, a w Dolinie Rówienek dano tablicę z nazwiskami strażników, którzy tam zginęli od kul kłusowników.

Tuż poniżej Siodełka nad Starym Smokowcem od 1904 stała żelazobetonowa » Altana Szilágyiego; od 1932 Karpathenverein umieszczał tam tablice pamiątkowe jego zasłużonych działaczy.

Po II wojnie świat. poza Tatrz. Cmentarzem Symbolicznym niewiele zostało z dawnych tatrz. pomników i tablic pamiątkowych, a z pozostałych dalsze uległy teraz zniszczeniu. Przybyły natomiast liczne nowe tablice (również i polskie) na wspom. cmentarzu. W 1950 na wierzchołku Gierlachu umieszczono tablicę ku czci Stalina (już jej nie ma). W 1957 na wierzchołku Rysów Słowacy odsłonili tablicę na pamiątkę wejścia na ten szczyt Lenina i odtąd co roku odbywały się tam tłumne Międzynarodowe Wejścia Młodzieży (Medzinárodný výstup mládeže na Rysy), aż do 1988. W 1968 tablicę Leninowską na Rysach zrzucił Stefan Niesiołowski.

Pamięć partyzantów, którzy zginęli w Tatrach Słow. uczczono licznymi tablicami i pomnikami: w Orawicach (przy rozstaju dróg), w Zuberskiej Dolinie (na cmentarzyku partyzantów przy wylocie Łatanej Doliny), w Podbańskiej (przy parkingu oraz przy rozstaju dróg do Cichej Doliny i Koprowej Doliny), w Cichej Dolinie, u stóp Krywania przy Trzech Źródłach (przy szosie), na zboczach Gronika (gdzie też zrekonstruowano bunkier partyzancki) i przy Schronisku im. kpt. Rašo, następnie nad brzegiem Szczyrbskiego Jeziora (pomnik partyzanta), w Tatrz. Zrębach (pomnik partyzantów, którzy zginęli w katastrofie samolotowej na Zadnim Gierlachu), w Starym Smokowcu oraz w różnych miejscach na Podtatrzu.Kilka schronisk w Tatrach Słow. otrzymało nazwy od poległych partyzantów: pod Krywaniem (» Rašo Ján), przy Popradzkim Stawie (» Moravka Štefan), na Siodełku (» Bilík Pavol); na niektórych z tych schronisk umieszczono odpowiednie tablice pamiątkowe. Również w Dolinie Małej Zimnej Wody Schronisko Zamkovszkýego w 1951 przemianowano na Schronisko Nálepki (Nálepkova chata); tak został uczczony słow. partyzant Ján Nálepka, który zginął w 1943 w Związku Radzieckim i niewiele miał wspólnego z Tatrami. W 1990 przywrócono pierwotną nazwę.W Tatrz. Polance w 1950 i 1957 umieszczono tablice pamiątkowe, a w 1960 pomnik poety » J. Wolkera. W 1966 » Antoni Kocyan został uczczony tablicą na budynku leśniczówki w Orawicach. Dnia 29 IX 1968 na wierzchołku Krywania odsłonięto tablicę upamiętniającą słow. patriotyczne tradycje "narodowych wycieczek" na ten szczyt.

W Zakopanem po II wojnie świat. przybył pomnik ratowników górskich (1959, przy Domu Turysty) i pomnik ofiar faszyzmu (1964, przy Drodze do Kuźnic) oraz liczne tablice poświęcone poszczególnym osobom: Klimek Bachleda (na ścianie Dworca Tatrz.), Maciej Sieczka, Kazimierz Tetmajer, Mieczysław Karłowicz, Mariusz Zaruski i in. Również upamiętniono Gospodę Włóczęgów przez umieszczenie tablicy na zajmowanym niegdyś przez nią budynku ("Lanca" na Antałówce), a wyprawę ratunkową TOPRu po rannych partyzantów w Zuberskiej Dolinie przypomina tablica na murze Dworca Tatrz.Na starym cmentarzu w Zakopanem odsłonięto tablice lub pomniki (symboliczne groby), aby uczcić ludzi tam nie pochowanych: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Mariusz Zaruski, Bronisław Czech i in. Dawne hutnictwo tatrz. upamiętniono tablicami umieszczonymi w 1968 w Kuźnicach i Starych Kościeliskach. W Zakopanem był też pomnik wdzięczności dla żołnierzy Armii Radzieckiej za wyswobodzenie miasta (usunięto go w 1990). U początku Doliny Białego umieszczono tablicę informującą, że tu jest rezerwat ścisły im. Stanisława Sokołowskiego. W Chochołowskiej Dolinie są tablice upamiętniające pobyt papieża Jana Pawła II (Karola Wojtyły).

Zob. też cmentarze, partyzanci.

---