poezja

poezja.

Poezja polska.

Wskazanie najstarszych wzmianek o Tatrach w poezji pol. nie jest sprawą prostą, gdyż w poprzednich stuleciach (aż do poł. XIX w.) nazwy Tatry, Karpaty, Krępak, Krapak itp. były stosowane wymiennie i raz oznaczały rzeczywiście Tatry, a kiedy indziej Karpaty lub jakąś ich część, a z tekstów nie zawsze wynika, co autor miał na myśli. Ponadto używano też czasem nazw Tatry, Krępak itp. na oznaczenie gór w ogóle, poza Karpatami.

Jako pierwszą wzmiankę o Tatrach w wierszowanym utworze literatury pol. podawano to, co w 1553 napisał Adam Schröter w swym poemacie o salinach wielickich pt. Salinarum Vielicensium iucunda ac vera descriptio (Cracoviae 1553 i wydania nast.), trzeba jednak podkreślić, że Schröter napisał to po łacinie, a pol. tłumaczenie ukazało się dopiero w 1902 (Opisanie salin wielickich). Ponadto, choć wzmianka odnosi się do Tatr, ów poeta nazywa je Karpatami.

Następna wzmianka, już po polsku, pojawiła się w wierszu Jana Kochanowskiego Pamiątka Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie w zbiorze Pieśni, księgi dwoje (Kr. 1586 i nawet wcześniej jako osobny druk, 1563?). Tu Tatry czy Karpaty (nie wiadomo co poeta miał na myśli) nazwane są Krępakiem i jest to tylko porównanie: "jako na Krępaku wiatr..."Wprawdzie już nieco wcześniej pojawiają się Tatry w wierszowanej autobiografii Macieja Stryjkowskiego, wydrukowanej na początku jego gł. dzieła Kronika polska... (Królewiec 1582), ale nazwa Tatry (i także nazwa Alpes) oznacza tam w ogóle góry, w tym przypadku Bałkany.

Pierwsza więc wzmianka w poezji pol. rzeczywiście o Tatrach pod ich właściwą nazwą znajduje się dopiero w poemacie Andrzeja Zbylitowskiego Żywot szlachcica we wsi (Kr. 1597): "Stoją Tatry wysokie i długie Bieszczady..."

U poetów pol. w XVII w. spotykamy już częściej wzmianki o Tatrach czy Krępaku (ten ostatni z pewnością nie zawsze tatrzański), ale góry te prawie wyłącznie są wspominane jako symbol czegoś wysokiego, groźnego, trudnego do przebycia, niebezpiecznego, bez jakiejkolwiek rzeczywistej treści. Wystarczy więc tu podać nazwiska poetów: Wojciech Stanisław Chrościński lub Chróściński (ok. 1665-po 1722), Jan Andrzej Morsztyn (ok. 1620-1693), Zbigniew Morsztyn (ok. 1628-1689), Daniel Naborowski (1573-1640), Wacław Potocki (1621-1696), J. Adrian Wieszczycki (zm. po 1654).

Tak samo jest u piszącego po łacinie Macieja Kazimierza Sarbiewskiego w jego odzie Ad Equites Polonos (1631) i w jej pol. przekładzie Samuela ze Skrzypny Twardowskiego pt. Do Rycerstwa Polskiego (w zbiorze Miscellanea selecta 1681); są to tylko drobne wzmianki o tych górach w rodzaju: "Wieczną na wielkiej Krępakowej skale rysuję piosnkę..." lub "Rzuć z Tatr Polaku w lewo twoje oko na pola bydeł pełne..."

Nazwa Krępak pojawia się też w pol. przekładzie Jerozolimy wyzwolonej Tassa (1618), ale tu tłumacz (Piotr Kochanowski) w ten sposób przełożył dowolnie Apeniny.Wyjątkiem w XVII w. jest anonimowy poeta, który wyszedł poza przyjęty szablon i napisał:"Jeśli na samym szczycie Gewandu śnieżnego /Zoczę dwie kóz..."Jest to ponadto pierwsza w poezji wzmianka o Giewoncie i w ogóle o jakimś konkretnym szczycie tatrz. - i o kozicach.

W XVIII w. stosunek poetów pol. do Tatr pozostał zasadniczo taki sam jak w poprzednim stuleciu. Nadal ledwie wzmiankują te góry, np. Ignacy Krasicki w swym poemacie Monachomachia (1778): "jak Tatry przed burzą".

Ale jest wyjątek: powstają pierwsze pol. wiersze poświęcone Tatrom; napisał je Jakub Kazimierz Haur i umieścił w swym rękopisie Mercurius polski (1702); są to wiersze: O górach wielkich wyniosłych oraz Item o tychże górach i kamieniach. Jest tam również pierwszy wiersz o tematyce podh.: Kostka Napierski, buntownik w górach za Krakowem. Wydrukowano te wiersze dopiero w 1938. Górale (podtatrzańscy?) występują (ale nie w górach) w operze Wojciecha Bogusławskiego Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale (pierwsze przedstawienie 1794, pierwszy druk 1841) oraz w jej części dalszej, napisanej przez Jana Nepomucena Kamińskiego pt. Zabobon czyli Krakowiacy i Górale (pierwsze przedstawienie 1816, druk 1821).

Wymienić tu trzeba jeszcze utwór, który ściśle biorąc nie jest tatrzański, pośrednio jednak dotyczy i Tatr, gdyż obrazuje ówczesny stosunek ludzi do Karpat w ogóle (łącznie z Tatrami); jest to wiersz Franciszka Dionizego Kniaźnina Babia Góra. Do Pawła Czempińskiego, gdy objeżdżał góry krakowskie (ok. 1785, pierwszy druk w 1817 w "Pam. Warsz."); Tatry są tam zresztą wspomniane ("Wicher się z Tatrów zakrada..."), są również i "Krępackie kmochy", tj. karpackie kumy, w tym przypadku wiedźmy.Pierwsze trzy dziesięciolecia XIX w. stały się początkiem przełomu w stosunku społeczeństwa pol. (i nie tylko polskiego) do Tatr: w dziedzinie badań nauk. (Stanisław Staszic), w rozwoju turystyki (coraz częstsze wycieczki, zwł. do Morskiego Oka), w rozroście literatury tatrz.W pol. poezji lata 1800-1830 to okres przejściowy. Nadal pojawiają się utwory zawierające banalne wzmianki o Tatrach (także pod nazwą Karpat, Krępaku itp.). Przykładem może być Oda na cześć Kopernika Ludwika Osińskiego ("Gaz. Warsz." 1808 i przedruki), gdzie w części VIII jest nieco większy fragment tatrz., ale tylko jako porównanie zaczynające się od słów "Jako w zuchwałych Tatrach wicher nieużyty..."Jan Nepomucen Kamiński wydał Sonety (1827), w których Tatry są wymienione dwukrotnie, ale trudno te wiersze nazwać tatrzańskimi, podobnie jak i poemat Franciszka Wężyka Okolice Krakowa (1820), choć jest tam więcej wzmianek o Tatrach, natomiast poemat Karpaty (1821) Stanisława Jaszowskiego w ogóle nie dotyczy Tatr ani Podtatrza, a w innych jego utworach są zaledwie drobne wzmianki o tych górach. Nazwa Tatry nadal zdarza się w poezji na oznaczenie Karpat lub gór w ogóle.W poemacie Adama Mickiewicza Grażyna (1823) nazwa Tatry oznacza Góry Miodoborskie (zamiast ukr. Tołtry lub Toutry), a gdzie indziej u niego Tatry to Karpaty, natomiast w jego balladzie Pani Twardowska (1822) znajduje się porównanie: "Wysoki pod szczyt Krępaku".Warto wspomnieć z tego okresu nietatrzański wiersz Kazimierza Brodzińskiego Pobyt na górach Karpackich (1821, druk w 1822 w "Rocznikach Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk"). Wiersz ten, w którym jest mowa o zjednoczeniu Słowian, aby spełniła się ich misja dziejowa, wykazuje pokrewieństwo z ideologią słowacką (m.in. Kollára, Hollýego, Štúra, Hwiezdosława), wiążącą mesjaniczne pierwiastki słowianofilskie z Tatrami.

W okresie 1800-1830 publikuje się jednak również pierwsze wiersze rzeczywiście tatrzańskie. Pierwszy tego rodzaju to sielanka Górale Wincentego Reklewskiego w jego zbiorku poezji Pienia wiejskie (1811, przedruk w zbiorku Sielanki krakowskie, 1850), choć utwór ten nie udowadnia, że jego autor był osobiście w Tatrach (innych dowodów na to też nie ma). W wierszach Reklewskiego Cztery pory roku i Wiesław znajdziemy Karpaty i Krępak, ale bez konkretnego powiązania z Tatrami.

Wkrótce po pierwszym wydaniu sielanek Reklewskiego ukazały się nast. wiersze tatrz.: Morskie Oko i Góral na polanie Józefa Tetmajera w jego zbiorkach poezji Pieśni (1829) i Poezje liryczne (1830). Wszystkie te utwory poetyckie (z wyjątkiem Morskiego Oka J. Tetmajera) mają charakter sielankowy i dają przeinaczony obraz rzeczywistego życia górali. Z tychże lat pochodzą też (choć opublikowane znacznie później) dwa wiersze tatrz. Eustachego Sanguszki: Przechadzka i Podróżny w Tatrach .

Po tych pierwocinach poezji tatrz., ciekawych historycznie, ale przeważnie bez większej wartości artyst., po 1830 zaczęły pojawiać się utwory wybitniejsze, najpierw Seweryna Goszczyńskiego poemat Sobótka (1834), będący częścią wstępną niedokończonego poematu Kościelisko (z 1833). Fragmenty Sobótki były nieraz przedrukowywane, czasem jako osobne wiersze, np. Dolina Kościeliska, Mnich, Tatry. Również z 1833 pochodzi inny niedokończony poemat Goszczyńskiego (opublikowany dopiero w 1910) Proroctwa ks. Marka, których część druga to Łomnica (akcja rozgrywa się na tym szczycie tatrz.). Tematyka tatrz. występuje też w in. wierszach Goszczyńskiego: Zmartwychwstanie (1850) i Skarb ducha (1852).

Wkrótce po wydrukowaniu pierwszego poematu tatrz. Goszczyńskiego ukazały się Antoniego Czaykowskiego Niektóre poezye (1841) z wierszem Wspomnienie z podróży do Morskiego Oka. Teofil Lenartowicz ogłosił m.in. wiersze Złota kaczka i Strzelec ("Bibl. Warsz." 1843) oraz Jak to na Góralach ("Wielkopolanin" 1849, nr 89, w przedrukach pt. O góralach), a Ryszard W. Berwiński w zbiorku Poezye (cz. 2, 1844) wydrukował wiersz Na wysokości Tatrów, w którym góry te mają jedynie alegoryczne znaczenie. Następnie Anna Libera (pseud. Anna L. Krakowianka) wydała Nowe poezye (1846) z wierszem Morskie Oko, Włodzimierz Wolski napisał libretto do opery Halka (1847) Stanisława Moniuszki (z popularnym fragmentem zaczynającym się od słów: "Szumią jodły na gór szczycie"), a Edmund Wasilewski w drugim wydaniu swego zbiorku Poezje (1849) opublikował wiersz Marzenia w Tatrach, jednak wszystkie te wiersze nie zajęły ważnej pozycji w poezji tatrz.

Dopiero twórczość poetycka Wincentego Pola zdobyła szerszą i trwalszą poczytność. W swych zbiorach poezji Obrazy z życia i z podróży (1846) i Pieśni Janusza (w niektórych wydaniach od 1863) ogłosił on cykl wierszy tatrz. i podh. Obrazy z podróży, a część tatrz. i podh. jego osobno wydanego poematu Pieśń o ziemi naszej (1843) zawiera fragmenty szeroko spopularyzowane częstymi przedrukami ("Jak potopu świata fale..." oraz "W góry w góry, miły bracie...").

Osobno trzeba wymienić obszerny poemat opisowy Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego Tatry w dwudziestu czterech obrazach (1860); dołączone do niego liczne rysunki tegoż autora (pochodzące z 1851) stanowią ważny materiał dokumentarny i są często reprodukowane, nieraz z fragmentami owego poematu.

Twórczość tatrz. wielu in. poetów z tych i nast. lat nie wywołała trwalszego echa, np. popularny niegdyś i często publikowany wiersz Deotymy (Jadwigi Łuszczewskiej) pt. Piosenka w Karpatach (1860). Utwory poetyckie Michała Bałuckiego o tematyce tatrz. i podh. ukazywały się od 1860 i były dawniej nieraz przedrukowywane, np. Góral (1860), Piosnki z gór (1861), Bez chaty (1861), Noc na Czorsztynie (1863), ale popularność do dziś zachował jedynie wiersz Dla chleba ("Tyg. Ilustr." 1866, nr 339) i to jako piosenka zaczynająca się od słów "Góralu czy ci nie żal". Trzeba też wymienić obszerny cykl Sonety tatrzańskie Władysława Tarnowskiego, wydane anonimowo w tomie Poezje studenta (1865).

Cykl wierszy Konstantego Maniewskiego (pseud. Podtatrzanin) pt. Tatry (1866) stanowi pierwszy osobno wydany zbiór wierszy tylko tatrzańskich, oczywiście po książkowych wydaniach poematów tatrz. Goszczyńskiego (Sobótka, Wr. 1852) i Stęczyńskiego (1860). Wkrótce potem w osobnej publikacji ukazał się też zbiór wierszy tatrz. Felicjana Faleńskiego (pseud. Felicyan) pt. Odgłosy z gór (1871), również bez szerszego oddźwięku w społeczeństwie.Władysław Bełza wprowadził tematykę tatrz. i podh. nie tylko do niektórych swych wierszy, np. Na górach ("Mrówka" 1869, nr 32, w przedrukach pt. W górach), ale także do obcojęzycznej komedyjki ze śpiewkami, którą adaptował na język polski pt. Słowiczek (Lw. 1873 i wydania nast.).

Wśród poetów tatrz. dziś prawie zapomnianych trzeba też wymienić Stefana Gillera (pseud. Stefan z Opatówka) i jego utwory poetyckie o tematyce tatrz. i podh.: W szałasie i dolinie Roztoki (1873), U Siklawy (1875), Pod skałą (1881), Noc księżycowa w górach i poemat Walka o Ciemną Gwiazdę, powieść karpacka ("Biesiada Lit." 1904, nry 40-45).

Często niegdyś przedrukowywany wiersz Władysława Ludwika Anczyca W Tatry (1876) przedłużył swój żywot, gdy skomponowano do niego muzykę.

Z poezji nie utrwalonej drukiem, ale zachowanej w rękopisie można z poł XIX w. wymienić jeszcze duży poemat hist. Mieczysława Dzieduszyckiego Grodzisko (1855), nie tylko opiewający Pieniny i Tatry (i w ogóle ziemię sądecką), ale wprost zachęcający do ich zwiedzania.

Epoka wielkich poetów tatrz. rozpoczęła się jednak dopiero w 1876. Jednym z najwybitniejszych jest Adam Asnyk; od 1876 ogłaszał poszczególne wiersze, które potem weszły w skład cyklu W Tatrach wydanego w całości po raz pierwszy w 1880 (Poezye, t. 3). Cykl ten, jak pisze A.J. Mikulski "to obok sonetów Mickiewicza jedno z najbardziej skończonych arcydzieł polskiej liryki opisowej". Wiersze tego cyklu (np. Ranek w górach, Morskie Oko, Limba, Ulewa ) są znane z częstych przedruków.

Twórczość Marii Konopnickiej związana z górami rozpoczęła się cyklem wierszy W górach ("Tyg. Ilustr." 1876-78); są to zasadniczo wiersze dotyczące Pienin, ale dwa z nich są tatrz.: Noc i Na szczytach. Później powstał jeszcze jej wiersz tatrz. Legenda o Polskiej Koronie, drukowany pod in. tytułami: Z tatrzańskich podań (1902) i U Pięciu Stawów (1905).

Mn.w. od 1880 liczba poetów piszących o Tatrach wzrosła ogromnie; do najwybitniejszych należą Nowicki, Tetmajer i Kasprowicz. Franciszek Henryk Nowicki wydał tylko dwa tomiki: Poezje (1891) i Pieśni czasu (1904); w obu znajduje się cykl sonetów Tatry, które są często publikowane, np. Zawrat, Wiatr halny, Kozica, Rysy, Pod Krzyżnem. Sonety te należą do najpiękniejszych utworów tatrz.

Kazimierz Tetmajer na przełomie XIX i XX w. był w literaturze jednym z czołowych przedstawicieli Młodej Polski i przez długi czas najpopularniejszym poetą w Polsce. Z całej jego różnorodnej liryki najtrwalszą wartość mają właśnie wiersze tatrz.Swe utwory poetyckie ogłosił Tetmajer w 8 seriach pt. Poezye (1891-1910 i 1924, we wszystkich są wiersze tatrz.). Wiele z tych wierszy wciąż się przedrukowuje w książkach i czasopismach, np. Z Tatr, Melodia mgieł nocnych, Morskie Oko, Limba, W Kościeliskach w nocy, Ciemnosmreczyński las, Pozdrowienie ; podobnie wiersze o tematyce góralskiej (np. List Hanusi) i o Janosiku (np. Śmierć Janosika, Legenda o Janosikowej śmierci, Jak Janosik tańczył z cesarzową ).Do twórczości poetyckiej Tetmajera należą też teksty licznych piosenek układanych przez niego na wzór ludowych z Podhala, np. śpiewany dziś często przez Podhalan Marsz zbójecki zaczynający się od słów: "Hej idem w las - piórko sie mi migoce !"

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli Młodej Polski był też Jan Kasprowicz, równocześnie jeden z czołowych poetów tatrz. Cykle wierszy Z Tatr i Nad przepaściami ogłosił w zbiorku Krzak dzikiej róży (1898); z pierwszego cyklu najbardziej znane są wiersze Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, Cisza wieczorna, Taniec zbójnicki. Jego zbiór utworów poetyckich pt. Miłość (1902) zawiera tryptyk Z gór, którego tatrz. część ma tytuł W turniach. Tatr i Podhala dotyczy też cała Księga ubogich (1916) zawierająca m.in. wiersze: Witajcie, kochane góry ; O Wierchu, ty Wierchu Lodowy ; Ludzie, kochani ludzie. Tematyka tatrz. i podh. wypełnia też ostatnią książkę Kasprowicza, Mój świat (1926), z wierszami jak np. Przewodnicy i cyklem legend o Janosiku.

W tych latach wiersze tatrz. ogłaszali także: Wacław Rolicz-Lieder (Powitanie Tatr, Kamienna postać, Góra Mnich i Pożegnanie Tatr w zbiorze Poezje I 1889), Kazimierz Gliński (Wspomnienie Tatrów 1890), Ludwik Szczepański (Noc w górach w tomiku Srebrne noce 1897), Władysław Bukowiński (w Nowym zeszycie 1901), Leopold Staff (Przewodniczka, Śnieg zaskoczył mnie w górach i Sen o górach w zbiorze Sny o potędze 1901, a potem dalsze), Maciej Szukiewicz (cykl Z Tatr w tomie Poezye 1901), Tadeusz Miciński (w tomiku W mroku gwiazd 1902 i liczniejsze w wydaniu pt. W mroku gwiazd i inne poezje 1957), Wacław Wolski (np. cykl Tatry w zimie w tomie Nieznanym 1902, Ballady tatrzańskie 1908, cykl Z Tatr w tomie Mare Tenebrarum 1912), Władysław Orkan (w zbiorku Z tej smutnej ziemi 1903), Jerzy Żuławski (np. Na Gierlachu, W szałasie, Tatry w mgłach, Na Mięguszowieckiej Przełęczy, ogłoszone m.in. w 4-tomowym wydaniu zbior. Poezje 1908). Józef Kościelski swe wcześniejsze wiersze tatrz. zebrał w tomie Co mi Tatry dały? (1905). Wśród licznych in. poetów tego okresu byli też Hugo Zapałowicz, Feliks Gwiżdż, Zdzisław Kleszczyński, Mariusz Zaruski.Tematykę tatrz. można też znaleźć w niektórych wierszach Stanisława Wyspiańskiego (np. w zbiorku Poezje, 1957) i zwł. w rapsodzie Bolesław Śmiały (dopiero w wyd. 2, 1902). W tymże okresie objawiła się twórczość poetycka Michała Pawlikowskiego (np. wiersz Wiatr halny we Wierchcichej w zbiorku Wiosenny gość 1906); w okresie międzywoj. w jego tomiku Harfa Eola są fragmenty tatrz., a także tatrzańskie są wiersze publikowane w "Wierchach": Wicher (1923), O sto mil (1924), Na Pęksów Brzyzek (1928). Również dopiero w "Wierchach" ukazały się wiersze jego ojca, Jana Gwalberta Pawlikowskiego: Gdy luty mnie oduje wiatr (1923) i Odeszła mię ma dusza (1925). Z tegoż kręgu literackiego Maryla Wolska także w "Wierchach" ogłosiła swój wiersz Czarny Staw (1923), ale inne swe wiersze inspirowane przez Tatry publikowała już od 1893 (np. Echa z Tatr, Szczyt ).

W okresie międzywoj. najwybitniejszym poetą tatrz. był nadal Kasprowicz. Przybyło poza tym trochę osobnych zbiorków wierszy tatrz., np. Zygmunta Lubertowicza Sonety tatrzańskie i inne poezje (1922), Konstantego Steckiego Triolety tatrzańskie (1923), Mieczysława Opałka Kosodrzewina (1927), Kazimierza Andrzeja Jaworskiego Na granitowym maszcie (1928; dalsze wiersze tatrz. i tatern. tego ostatniego ukazały się w zbiorku Wiersze wybrane 1955), Leopolda Lewina Sen zimowy (1934).

Dużo jednak więcej wierszy tatrz. jest rozproszonych w czasopismach oraz w tomikach i tomach, które w całości nie dotyczą Tatr; przykładowo można wymienić tomiki Antoniego Waśkowskiego Poezje (1920), Józefa A. Gałuszki Biesiada kameleonów (1921) i Cienie orłów (1932), Jerzego Brauna Najazd centaurów (1922), Kazimiery Alberti Bunt lawin (1927), Jerzego Lieberta Poezje (1934, z wierszami Jeziora górskie i Jurgowska karczma ).

Z lat międzywoj. pochodzą też liczne wiersze tatrz. różnych poetów, lepiej znane z późniejszych przedruków, np. Jarosława Iwaszkiewicza, Tadeusza Bocheńskiego, Władysława Broniewskiego (Hawrań i Murań) Juliana Przybosia (Z Tatr), Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i wielu in. Wiersze o tematyce tatern. ukazywały się w czasopismach "Taternik" (Rafał Malczewski, Ferdynand Goetel, Wiesław Stanisławski, Jan Alfred Szczepański, Maciej Zajączkowski) i "Krzesanica" (Michał Choromański i in.). Warto też wspomnieć o wierszach tatrz. Mariusza Zaruskiego w jego książce Na bezdrożach tatrzańskich (1923).

Po II wojnie świat. twórczość poetycka związana z Tatrami zrazu ilościowo osłabła, ale następnie się rozwinęła. Przykładowo można wymienić wiersze Juliusza Żuławskiego, np. Plakat, W górach, Noc w górach (w zbiorku Wiersze z notatnika 1957), wiersze Jarosława Iwaszkiewicza, np. Samotność w górach, Pomnik Karłowicza (w tomie Wiersze 1958, ale drukowane też wcześniej), następnie Jerzego Kiersta Kalendarz liryczny (1956), którego dialog II pt. Ziemia jest piękna prawie w całości dotyczy Tatr, wreszcie zbiorek Marii Kalota-Szymańskiej Sezon w Tatrach (1964).

Swoje liczne wiersze tatrz., zarówno przedwojenne jak i nowe, Leopold Lewin publikował w kilku tomach, m.in. Poezje wybrane (1966), Wybór wierszy (1969) i Wiersze z półwiecza (1981).

Dużo wierszy tatrz. w tym okresie ogłosił też Jalu Kurek, np. w tomikach Wiersze wybrane (1956), Strumień goryczy (1957), Posągi z wiatru (1966), Wysoka Gierlachowska (1970).Z całej dotychczasowej pol. poezji tatrz. najtrwalszą wartość posiadają przede wszystkim wiersze Asnyka, Nowickiego, Tetmajera i Kasprowicza.

Poezja czeska i słowacka.

Najstarsza czes. i słow. poezja dotycząca Tatr jest związana ze wspomnianą już ideologią, która uważała Tatry za kolebkę wszystkich Słowian i za źrodło natchnienia do zjednoczenia całej Słowiańszczyzny, a także (zwł. Krywań) za symbol wolnościowych dążeń Słowaków. Pierwsze zapowiedzi takich poglądów spotykamy w poemacie Jána Kollára Slávy dcera (1824) i w poezji Jána Hollýego, np. w jego epopei Svatopluk (1833), utworów tych jednak nie można uważać za tatrzańskie, gdyż Tatry są tam tylko wspomniane.

Następnie w poezji » szturowców rozwija się owa symbolika Tatr i Krywania. Już Samo Chalupka ma ten motyw tatrz. w swych czes. i słow. wierszach: Nářek slovenský (1834), Večer pod Tatrou (1836), Bolo i bude (1839, 1860), Mor ho (1864), a po nim podobnie Ludovít Štúr w wierszu Ku Křiwáni (1842), Bohuš Nosák (pseud. Nezabudov) w wierszu ezabudki krivánske (1844), Ján Botto, np. w wierszach Povesti slovenské (1846) i K životu (1846), Janko Král w poemacie K Slovenom (1854) i wielu in. Janko Matúška napisał pieśń Nad Tatrou sa blýska (1844), której początek włączono w 1919 do oficjalnego hymnu republiki czechosłowackiej. Cała ta poezja ma charakter jedynie społ. i polit., a same Tatry czy Krywań są tam tylko wspomniane na marginesie in. spraw. Podobnie zresztą i w znacznie późniejszym wierszu Hwiezdosława Sen o Kriváni (1906) lub w późniejszej wersji pt. Smrt Kriváňa. Innym pop. tematem poezji słow. jest Janosik. Anonimowy słow. wiersz o nim przełożył na język czes. i opublikował już w 1809 Bohuslav Tablic pt. Jánošík, loupežník liptovský, a Ján Botto poświęcił Janosikowi wiersz Pieseň Jánošíkova (1846) i poemat Smrt Jánošíkova (1848-58, druk 1862). Potem aż po czasy najnowsze wielu słow. poetów opiewało Janosika i jego legendarne dzieje.

Tatry - już nie jako symbol idei słowiańskich czy innych, i nie jako ledwie zarysowane tło do życia Janosika - pojawiają się dość często w poezji czes. aż do I wojny światowej. Josef Václav Frič ogłosił wiersz Růže na Kriváni (almanach "Máj" 1, 1858), Adolf Heyduk opublikował cykl wierszy Ohlasy z Tater ("Osvěta" 4, 1874), wiersze Tatry ("Nitra" 7, 1877), Syn Tater ("Zlaté Mládí" 1891, nr 7) i in., Rudolf Pokorný w swoim zbiorku poezji Z hor (1881) dał wiersze Na Štrbském plese, Tatry i in., František Táborský ogłaszał tatrz. wiersze od 1879: Tatry ("Koleda" 1879, nr 20), V Tatrách (tamże 1879, nr 32), cykl wierszy Tatranské znělky ("Zora" 1882, nr 7) oraz cykl sonetów: Tatry, Několik dojmů z Podtatranska, Ticho na Tatrách, a Svatopluk Čech jest autorem wiersza tatrz. Na Váhu ("Květy" 1885). Wreszcie Jiří Mahen jest autorem dwóch wierszowanych utworów: tragedii Jánošík (1910) i poematu Požár Tater (1934).Jednakże nawet w poezji o tytułach tatrz. (np. Vítězslav Hálek: Děvče z Tater, 1871) Tatry są nieraz tylko ogólnikowo wspomnianym tłem. Jeszcze i poeta słow. Svetozár Hurban Vajanský w dwóch tatrz. wierszach swego zbiorku Tatry a more (1880) nie odszedł od symboliki tatrz., a nawet Hwiezdosław, gdy rzeczywiście opiewa przyrodę górską, to najczęściej nie Tatr lecz Chocza lub Babiej Góry (np. jego Pozdrav, używany nieraz jako motto w publikacjach tatrz.).Dopiero w latach międzywoj. niektórzy poeci słow. zajmują się bliżej i szerzej przyrodą tatrz., np. Štefan Krčméry w wierszu Štrbské pleso (w zbiorku Piesne a balady 1930), a także in. poeci w wierszach rozsianych po czasopismach. Z tych lat pochodzi też skonfiskowany wówczas rewol. wiersz Fraňa Krála Zpod Tatier (ogłoszony w jego zbiorku Verše 1954, gdzie również i w jego późniejszych wierszach polit. odnajdujemy echa tatrz.).W czasie II wojny świat. i po niej sporo słow. wierszy o tematyce tatrz. ukazało się w czasopismach, a także w osobnych zbiorkach (z wierszami tatrz. i in.), np. Andrej Plávka: Tri prúty Liptova (1942), Liptovská píštala (1957), Kosodrevie (1958), Sto dolín, sto vrškov (1965); Mária Totková: Limby (1950); Ján Poničan: Básne (1954), Riava neutícha (1958); Maša Halamová: Smrt tvoju žijem (1966).

Poezja niemiecka.

Wiersze niem. o tematyce tatrz. pojawiały się przede wszystkim w twórczości Niemcow spiskich. Johann Wittchen w swym zbiorku Liebe, Ernst und Scherz (Leutschau 1839) umieścił m.in. wiersz poświęcony Tatrom pt. Die Klippen des Karpaths, balladę Das Grab im Tatragebirge oraz długi wiersz opisowy o Smokowcu i Tatrach pt. Schmegs. W drugim zbiorku swej poezji, Karpathenblumen (Leutschau 1843) Wittchen nie porusza tematyki tatrz., ale w przedmowie uzasadnia tytuł tej książeczki inspiracją, jaką były dla niego Tatry, które nazywa Karpatami. Wittchen wydał też trzeci tomik wierszy: Pfingstrosen (Leutschau 1848).Najbogatsza jednak i najbardziej charakterystyczna poezja niem. o tematyce tatrz., to wiersze pisane przez poetów spiskoniem., b. często w miejscowej gwarze, a publikowane od poł. XIX w. aż do II wojny świat. w regionalnych czasopismach ("Karpathen-Post", "Zipser Bote" i in.) oraz w licznych zbiorkach poetyckich.Ernst Lindner (gwarowo Lëndner), piszący w gwarze spiskoniem., wydał kolejno Der Karfunkelturm (1854, podanie o rubinie na Jastrzębiej Turni), Fliegende Blätter in Zipser Mundart (1864), Fartblihndijer Z_pserscher Liederposchen (1879) oraz najpełniejsze wydanie (80 wierszy) Zepserscher Liederposchen (1928). Rudolf Weber ogłaszał swe wiersze gwarowe od 1876 w czasopismach spiskich, a zbiorowo w swej książce Z_pserscher Liederbronn (1896, wyd. 2: 1938). Emerich Fest (kryptonim A.B.C.) nie pisał gwarą, zaś wiersze swe ogłaszał w 1880-83 w "Zipser Bote", m.in. Die Tatra, Schmecks, Felker Tal und Polnischer Kamm, Csorba-See, Béla-Höhle (o Bielskiej Jaskini); pośmiertnie ukazał się zbiór jego wierszy: Gedichte (1884).

Friedrich (Frigyes) Scholcz od 1881 publikował swe wiersze w czasopismach. Béla Alexander pisał wiersze w gwarze spiskoniem. i ogłaszał je w "Karpathen-Post". Aurel Hensch (pseud. Schmaläune) ogłaszał w gwarze spiskoniem. swe żartobliwe wiersze w "Karpathen-Post", a potem w książce Schmaläunes lostije Geschichten (1919). Eugen Binder w 1883-1932 publikował swe niem. i gwarowe spiskoniem. wiersze o treści poważnej i żartobliwej w czasopismach "Zipser Bote", "Karpathen-Post" i "Zipser Heimat", a także w dwóch książkach: Freuet euch des Lebens (1908) i Ernst und Scherz fürs Zipser Herz (1931). Wiele swych utworów poświęcił tematyce tatrz. oraz znanym działaczom spiskim i tatrz. Muzykę do kilku wierszy Bindera (m.in. Meeraugen) skomponował J. Móry.

Jednym z najwybitniejszych poetów niem. ze Spisza był Friedrich Lám, który pisał swe wiersze zarówno lit. językiem niem. jak i gwarą spiskoniemiecką. Ogłaszał je od 1898 w czasopismach i wydał w trzech zbiorach: Zipser Treue (1921), Marie oraz Popperwasser (1924). Liczne swe wiersze związał z Tatrami, a niektóre z lud. podaniami spiskimi. Muzykę do dwóch jego utworów skomponował J. Móry, a kilka przetłumaczono na język słowacki.Wreszcie Julius Haug (pseud. Kujäun), którego żartobliwe wiersze spiskoniem. wydano w książce pt. Petschknäiterchen of der Poppers Wasser gepetscht (1926).

Cechą charakterystyczną całej tej poezji pisanej gwarą spiskoniem. (odmianą górnospiską) jest to, że jej autorami są wykształceni inteligenci (pedagodzy, pastorzy, lekarze) z miast Górnego Spisza. Na Dolnym Spiszu, gdzie wśród Niemców panowała odmiana dolnospiska ich gwary, również uprawiano poezję w gwarze spiskoniem. (np. Franz Ratzenberger: Iba Peag ond Tol, 1935), i tam także występuje tematyka górska, ale rzadko kiedy tatrzańska. Zupełnie inny charakter ma wierszowane opowiadanie wydane w Niemczech w czasie II wojny świat.: Hansa Kurza Der Räuber der Tatra (Detmold 1940), powtarzające oklepany temat zbójnictwa.

Poezja węgierska.

Poezja węg. o tematyce tatrz. jest mało znana. Swój wiersz o wejściu na Łomnicę w 1841 Gyula Andrássy wpisał do księgi pamiątkowej w Smokowcu, a wydrukowany został dopiero w "Zipser Bote" 1876, nr 31. Sporo wierszy o tematyce tatrz. pojawiało się w czasopismach i zbiorkach poezji, np. Lajos Bartók: Kárpáti emlékek (Bp. 1885), gdzie są wiersze o tematyce spiskiej i tatrz., m.in. o dawnym tatrz. schronisku Różanka: A Rózsa-menedékház Tátrafüreden. Lajos Galánffy w swej książce A Magas Tátrából, mesék és képek (Gyoma 1901) oprócz opowiadań prozą umieścił krótsze i dłuższe wiersze o tematyce tatrz., np. A Kriván meséje, Tátra-Lomnicz, A Vadorzó hágó meséje (o Przełęczy pod Chłopkiem).

Zob. też: antologie oraz humor i satyra, a także poezja ludowa i hasła o poszczególnych poetach.

Lit. - Józef Kantor: Tatry w poezyi polskiej. Jarosław 1909. - Jan Gwalbert Pawlikowski: Z dziejów poezji tatrzańskiej. "Wierchy" 12, 1934. - Michał Jagiełło i Jacek Woźniakowski: Tatry w poezji i sztuce polskiej. Kr. 1975. - Jacek Kolbuszewski: Tatry w literaturze polskiej. Kr. 1982. - Jarmil Pelikán: Tatranská tematika v české literatuře. "Slavia" 44, 1975, nr 4. - Gottfried Fittbogen: Die Dichtung der Zipser Deutschen. "Karpathenland" 1932, nr 1.

---