panoramy

panoramy, tj. widoki albo całego łańcucha Tatr, albo dużych jego odcinków.

Panoramy malowane i rysowane.

Najstarsza p. Tatr (i zarazem najstarsze malowidło przedstawiające Tatry) znajduje się na ścianie nawy starego kat. kościoła parafialnego w Popradzie: na fresku nieznanego malarza z II poł. XV w. przedstawieni są Trzej Królowie i Zmartwychwstanie na tle mało wyraźnej p. górskiej, być może Tatr.

W Muzeum Lipt. w Rużomberku znajduje się gotycka kwatera skrzydła poliptyku z kat. kościoła w Mikułaszu Lipt., na której jest postać papieża Klemensa VI na tle dwóch szeregów schematycznie przedstawionych szczytów górskich (w kształcie kopców), które może miały przedstawiać lub raczej symbolizować Tatry; obraz ten (malowany na desce) pochodzi z ok. 1480-90.

Na stropie starego drewnianego kościołka w Trybszu najstarsza niewątpliwa p. Tatr zachowała się (w złym stanie) jako tło sceny Wniebowzięcia Matki Boskiej, namalowanej w 1647. W lw. części tej p. można dobrze rozpoznać Tatry Bielskie widziane od pn. (zwł. szczyt Hawrań wiernie namalowany), a z pr. strony (najbardziej zniszczonej) przedstawiono zapewne otoczenie Jaworowej Doliny.

Pierwszą objaśnioną przez autora p. Tatr (widzianych ze wzgórza nad Wielką Łomnicą na Spiszu) narysował Georg Buchholtz jun. w 1717 (poprawił w 1719), zatytułował Delineatio Nomenclatura Montium Carpathicorum, qualiter sese Lomnitzae conspiciendi sistunt i zaopatrzył w obszerne łac. objaśnienia z nazwami szczytów (reprodukcja fot. z pełnym tekstem objaśnień np. w książce Ivana Houdka Osudy Vysokých Tatier 1951, tabl. 88, nie 87 ); oryginał tej reprodukcji to zapewne ten, który znajdował się w Muzeum Karp. w Popradzie, ale zaginął w czasie II wojny świat. lub zaraz po niej.

B. podobna, ale inna wersja tej panoramy z 1717-19 zachowała się w archiwum gminy ewang. w Lewoczy do 1937 (potem zaginęła) i była opublikowana pt. Das Carpathische Gebürge ("Die Karpathen" 13, 1937, nr 4, dod.). Inne ręczne kopie czy przeróbki oryginału z 1717-19 istniały przed 1783 i jedna taka przeróbka samego Buchholtza (zm. 1737) została wydana pośmiertnie w formie miedziorytu nieznanego rytownika w 1783 w "Ungrisches Magazin" pt. Prospect eines Theils der Karpathischen Gebirge, von der Seite von Lomnitz, ohnweit Käyssmarkt, z podaniem G. Buchholtza jun. jako autora i ze skróconym niem. tekstem objaśnień łac. z 1717. Ten miedzioryt z 1783 był później nieraz reprodukowany z mylnym podawaniem go za oryginał z 1717 (np. "Wierchy" 1935 i u Houdka, tabl. 87).

Akwarelową, panoramę tatrz. namalował w XVIII w. Antonius Schweitzer pt. Montes Carpatici, qualiter sese Lomnitzae sistunt, wraz z tekstem objaśniającym; nie jest to dzieło oryg., lecz kopia lub przeróbka jednej z panoram G. Buchholtza jun. i jego tekstu objaśniającego z 1717. Barwna reprodukcja akwareli Schweitzera znajduje się w książce J. Brandobura: Do Tatier... (Br.1962).

W 1719 István (Stefan) Berzeviczy wykonał p. Tatr (140 x 21 cm), również znad Wielkiej Łomnicy. Odnaleziono ją w bibliotece Albertina w Wiedniu i opublikowano dopiero w 1934 (reprodukcja w "Wiad. Służby Geogr." 1934, w "Wierchach" 1935 i w książce Houdka). Była przeznaczona do pracy G. Buchholtza sen. z 1719: Das weit und breit erschollene Ziepser-Schnee-Gebürg (gdzie zachowały się objaśnienia tej p., ale bez niej samej).

Następne dwie p. (szersza całych Tatr od pn., węższa od pd., obie objaśnione) ukazały się w dziele Baltazara Hacqueta (t. 4, 1796, reprodukcje np. w książce Houdka). Następnie Stanisław Staszic do swego dzieła tatrz. (1815) dołączył z objaśnieniami panoramę całych Tatr (Biel., Wys. i Zach.), widzianych znad Nowego Targu; narysował tę p. Zygmunt Vogel w 1804, może ze szkicu Staszica, gdyż nic nie wiadomo o pobycie Vogla pod Tatrami. Na panoramach Hacqueta i Staszica Tatry są przedstawione mniej wiernie niż u dawniejszych autorów.

Z tego okresu pochodzi też nieobjaśniona p. Tatr z Kiezmarku, narysowana w 1793 przez Roberta Townsona i dołączona jako miedzioryt do jego dzieła Travels in Hungary (1797), jednakże połowę widoku zasłaniają chmury.

W I poł. XIX w. pojawia się już sporo panoram tatrz., ale na ogół niezbyt wiernych w odtworzeniu widoku tych gór. Najwybitniejszy jest obraz olejny Jana Nepomucena Głowackiego Widok z Poronina (1836), ukazujący łańcuch Tatr od pn.; następnie niedatowana wiedeńska litografia S. Millera (z poł. XIX w.), przedstawiająca widok Tatr od pd., z Wielkiej Łomnicy.

Ponadto z tego okresu można wymienić w kolejności chronologicznej następujących autorów panoram: Emanuel Kronbach (1823), Adam Gorczyński (z jego rysunku litografia Karola Auera, 1837), Jakob Alt (1840), Rudolf Alt (1842), Bogusz Zygmunt Stęczyński (1847). Osobno trzeba wymienić Albrechta Sydowa, który do mapy Tatr w swej pracy geogr. (1830) dołączył szkicową ale dość szczegółową i objaśnioną panoramę.

W II poł. XIX w. przybyło tyle p. Tatr, że można tu wymienić tylko niektóre. Do swego przewodnika Eugeniusz Janota w 1860 dodał rozkładany (dług. 70 cm) Widok Tatr Nowotarskich od Zakopanego (w rzeczywistości z Gubałówki i sięgający od Tatr Biel. aż po Osobitą). Litografia ta (nie ujawniono jej autora) jest pierwszą "nowoczesną" p. tatrz., dostosowaną do potrzeb turystów i szczegółowo objaśnioną.

W tym samym roku 1860 ukazał się staloryt Ludwika Rohbocka, przedstawiający (bez objaśnień) Tatry od pd., z Wielkiego Sławkowa, a w 1861 litografia Karola Ludwika Libaya: Tatry widziane z Popradu. Wiadomo, że Friedrich Fuchs naszkicował panoramę Tatr (od pd.), ale do swego przewodnika (1863) jej nie dołączył. Karel Kořistka w swej cennej pracy geogr. o Tatrach z 1864 dał dwie p. tych gór od pn. i pd. (kolorowe litografie), bardzo zniekształcając ich kontury.

Od 1865 aż do I wojny świat. powstały malowane i rysowane p. tatrz. licznych malarzy i grafików, ale również i rysowników amatorów, wykonane nie tylko jak dawniej z punktów widokowych w otoczeniu Tatr, ale także z głębi gór, z różnych szczytów i przełęczy. Takie p. publikowano coraz częściej w czasopismach, rocznikach, przewodnikach i in. książkach, a także osobno.

Przykładami panoram czysto malarskich może być widok Tatr z Nowej Wsi Spiskiej Ignacego Spöttla (obraz olejny z 1879), czy też panorama Tatr od pn., jaką namalował z Gubałówki w 1883 Jan Nowopacký (tempera), a także obrazy wielu malarzy pol., jak np. Wojciecha Gersona.

W 1894-96 zbiorowym wysiłkiem kilku malarzy pol. i dwóch niem. powstała największa p. tatrz., olbrzymia » Panorama Tatr (dług. 115 m), w latach 1896-98 wystawiana w Warszawie, a potem zniszczona.Przodującymi jednak i wytrwałymi twórcami panoram tatrz. w tym okresie byli Walery Eljasz-Radzikowski i Wilhelm Forberger. Eljasz rysował panoramy z różnych punktów w otoczeniu Tatr (Gubałówka, Głodówka, Galicowa Grapa, Szczyrba) i z ich wnętrza (z Krzyżnego, Zawratu, Czerwonych Wierchów, Miedzianego) i w rozkładanej formie dołączał je m.in. do wszystkich wydań swego przewodnika tatrz. (1870-1900), do pierwszego wydania jedną, do następnych po kilka, oprócz licznych bardziej fragmentarycznych widoków. Wydał też swą wielką p. Tatr z Krzyżnego (litografia rozkładana, dołączona do "Pam. TT" 2, 1877).

Natomiast duże rozkładane p. Forbergera były dodatkami do roczników MKE ("Jahrb. UKV") w 1880-1900; przedstawiały widoki Tatr znad Czarnej Góry (od pn.), z Kiezmarku, Popradu, Gródka Lipt., z okolic Łuczywny i z Rysów. Jest też obraz olejny Forbergera z p. Tatr z Lewoczy.

Poza Eljaszem inni autorzy przewodników tatrz. z tego okresu rzadziej dołączali do swych dzieł rozkładane p. tatrz., np. Karl Kolbenheyer jedynie w niektórych wydaniach dołączał panoramę Tatr z Popradu i drugą z Bukowiny; Alexander F. Heksch do obu wydań swego przewodnika (1881 i 1889) dodał p. z Popradu, a Theodor Posewitz w 1898 umieścił p. z Rysów (narysowaną z fotografii L. Petrika). Autorów tych wszystkich p. nie ujawniono, ale p. u Hekscha jest nieco uproszczoną kopią dużej rozkładanej p. Tatr z Popradu, jaką narysował Mór Déchy i umieścił w swej pracy Jelentés a Magas Tátrában (1875).

Panoramy tatrz. rysował i malował także József Déry (m.in. z Lodowego Szczyt), a także liczni in., np. Edward Theodore Compton w 1904. Następnie »Edmunt Cieczkiewicz przed 1912 namalował szereg dużych p. tatrz. W 1936 na międzynar. wystawie tur. w Budapeszcie Elemér Kőszeghy wystawił swój wielki obraz z panoramą Tatr o rozmiarach 10 x 3 m. Największa zaś wydana drukiem panorama Tatr z tego okresu to Gustawa Lettnera Widok Tatr z pagórka obok dworu w Poroninie (Lw. ok. 1880, rytował Józef Swoboda, na arkuszu 139 x 47 cm).

W okresie międzywoj. zaczęto tworzyć nowy rodzaj malowanych p. tatrz., tzw. mapy panoramiczne (lub perspektywiczne). Jedną z pierwszych i najwybitniejszą była mapa panoramiczna Tadeusza Zwolińskiego pt. Tatry od północy (Kr. 1936, 185 x 70 cm i wyd. pomniejszone). Mn.w. równocześnie ukazał się niedatowany czechosł. folder tur., w swej wersji pol. zatytułowany Tatry Wysokie, perła gór Europy środkowej i zawierający mapę panoramiczną pt. Tatry Wysokie (60 x 42 cm), widziane od pd.; opracował inż. V. Váša. W odróżnieniu od p. "naturalnych", tj. widzianych z jednego punktu, te "sztuczne" p. są widziane z różnych punktów położonych nawet daleko na pr. i lw. od punktu centr. (w celu uniknięcia skrótów perspektywicznych przy oglądaniu bocznych części panoramy) oraz z różnych wysokości (aby uwidocznić dalsze plany, które ponadto ogląda się z bliższa). Taka sztuczna p. pokazuje dużo więcej, ale przy mocno zniekształconej perspektywie i pewnej deformacji większości obrazu, ułatwia jednak ogólną orientację w całości pokazanego obszaru.

Po II wojnie świat. normalne p. rysunkowe pojawiły się tylko w niektórych przewodnikach, m.in. w małych przewodniczkach Z. i W. Paryskich (1949), następnie w przewodniku W.H. Paryskiego Tatry Wysokie (w t. 3 i dalszych) i Józefa Nyki Tatry (1972).

Po 1970 pojawia się sporo osobnych publikacji z malowanymi mapami panoramicznymi lub normalnymi p. rysunkowymi (albo z obu rodzajami panoram), przy czym fragmentaryczne widoki często nazywa się błędnie panoramami. W tym okresie najwięcej publikacji panoramicznych opracowali Zbigniew Korosadowicz i Edward Moskała. Również w Czechosłowacji ukazało się sporo panoram i map panoramicznych Tatr.

Panoramy fotograficzne.

Węg. fotograf Lajos Petrik był zapewne pierwszym, który publikował fot. panoramy tatrz. Jego rozległe p. z Rysów i z Krywania ukazały się jako dodatki do czasopisma "Turisták Lapja" w 1897 i 1898. W tych samych latach (1896? 1897?) wydano osobno jego panoramę fot. zdjętą z wierzchołka Łomnicy: Kilátás a Lomniczi csúcsról, Aussicht von der Lomnitzer Spitze (Bp., b.r.). Część panoramy z Małej Wysokiej (od masywu Gierlachu aż po Miedziane) opublikowano jako dodatek do "Turisták Lapja" 1905, nr 4-8, bez podania autora. Wydano też osobno w owych latach duże panoramy fot. ukazujące Tatry z Popradu i Łuczywny.W latach międzywoj. Tadeusz i Stefan Zwolińscy publikowali swe panoramy, m.in. zdjęte z Gubałówki i Krzyżnego; także inni fotografowie pol. (np. panoramę z Bukowiny). Gyula Komarnicki jest autorem zimowej panoramy fot., zdjętej z Zadniego Gierlachu, która ukazała się jako dodatek do czasopisma "Turistik und Alpinismus" 1922, nr 3. Alois Chytil jest autorem dużej panoramy fot. Vysoké Tatry, panoráma od Velké (Pr.1930). W owym czasie panoram fot. było więcej.

Po II wojnie świat. nadal były wydawane panoramy fot. Zwolińskich, m.in. z Gubałówki i Furmanowej, oraz liczne p. Tatr od pd., różnych autorów.

Punkty widokowe.

Punktów widokowych naokoło Tatr, skąd roztacza się szeroka p. tych gór, jest wiele. Bardziej znane od pn. to np. Gubałowka, Galicowa Grapa, wzgórza Bukowiny Tatrz., Głodówka (k. Bukowiny), Turbacz, a od pd. zwłaszcza środk. partie Liptowsko-Popradzkiej Kotliny i pn. stoki Tatr Niżnich (np. Kozi Kamień i Południca).Ze szczytów i przełęczy tatrz. najbardziej słyną z szerokich p.: Krzyżne (lub Wołoszyn), Rysy, Krywań, Wysoka, Gierlach, Mała Wysoka, Lodowy Szczyt, Łomnica. Bardziej ograniczone, ale piękne widoki roztaczają się też znad brzegów Morskiego Oka i Szczyrbskiego Jeziora, lub z Osterwy, a także z wielu in. miejsc.

---