Nowicki Maksymilian

Nowicki Maksymilian, także Siła-Nowicki (9 X 1826 Jabłonów k. Kołomyi - 30 X 1890 Kraków). Jeden z czołowych pol. zoologów (studia na Uniw. Lwow. 1846-48, dr 1863), początkowo nauczyciel szkół podst. 1848-52 i średnich 1852-63, potem pierwszy polski prof. zoologii UJ 1863-90, czł. AU 1873.

Zajmował się fauną całej Galicji (entomologia, faunistyka, ichtiologia, rybactwo), był jednym z najwybitniejszych badaczy fauny tatrz. (od 1864) i jednym z pionierów ochrony przyrody pol. (także tatrz.). Autor ponad 150 artykułów i prac nauk., także pop.-nauk. i podręczników szkolnych. Współzałożyciel Tow. Tatrz. (1873) i jeden z jego pierwszych działaczy.

W Tatrach był po raz pierwszy w 1864, a potem odwiedzał je często w celach nauk. i dobrze poznał. Wycieczki w te góry odbywał zwykle z przew. Jędrzejem Walą starszym, z którym dokonał m.in. wejścia na Łomnicę (w 1865), II przejścia Przełęczy koło Drąga (w 1866) i próbował wejść na Gierlach (próba udaremniona przez polujących tam wówczas na kozice strzelców spiskich).

Chociaż N. nie był obecny na zebraniu zakop. w sierpniu 1873, gdy wysunięto inicjatywę założenia Tow. Tatrz., zalicza się on do faktycznych współzałożycieli tego stowarzyszenia i w 1874-76 był zasłużonym członkiem jego pierwszego zarządu, najpierw sekretarzem i równocześnie skarbnikiem, potem wiceprezesem.

O tatrz. kozicy i świstaku oraz o konieczności ich ochrony w Tatrach, gdzie w owym czasie te zwierzęta były mocno przetrzebione, N. napisał szereg artykułów i prac po pol. i niem., np. Das Murmelthier und die Gemse der Tatra ("Krakauer Ztg" 1865, nr 220, przedruk w "Zipser Anzeiger" 1865, nr 43 oraz w "Mitt. Ung. Forstver.") i ponownie, ale obszerniej pod tym samym tytułem ("Krakauer Ztg" 1866, nry 205-207), następnie Über die bisherigen Schritte wegen Schonung der Gemsen und Murmelthiere in der Tatra ("Verh. Zool.-Bot. Ges. Wien" 17, 1867), Nieprzyjaciele kozic tatrzańskich, niszczenie ich i różne sposoby łowów (w książce zbior. "Kłosy i kwiaty", Kr. 1869) oraz dwie klasyczne do dziś monografie: O świstaku (Arctomys marmota, Alpenmurmelthier) ("Rocz. Tow. Nauk. Krak." 10 (33), 1866 i uzup. odb.: Kr. 1865) i Kozica (Antilope rupicapra, Gemse) ("Prz. Polski" 3, 1868, nr 5 i 6 oraz rozszerz. i popr. odb.: Kr. 1868, także przedruk: "Łowiec" 7, 1884, nry 7-12).Dzięki działalności prowadzonej przez N. wspólnie z Eugeniuszem Janotą sejm galic. uchwalił w 1868 ustawę o ochronie tych zwierząt, jedną z pierwszych na świecie. N. razem z Janotą zorganizował też pierwszą w Tatrach straż w celu ochrony kozicy i świstaka. Zabierał także głos i działał w sprawie ochrony przyrody w ogóle, ochrony ryb, motyli itd.W całości lub częściowo dotyczą Tatr również i in. publikacje N.: Motyle Galicyi (Lw. 1865), Zapiski z fauny tatrzańskiej ("Spraw. Komis. Fizjogr." 1, 1867 i 2, 1868), Über den Heerwurm in den Karpathen und der Tatra ("Verh. Zool.-Bot. Ges. Wien" 17, 1867), O pleniu kopalińskim i lęgnącej się z niego pleniówce, Sciara militaris n. sp. ("Rocz. Tow. Nauk. Krak." 14 (37), 1868), Nowe owady (tamże), Wykaz motylów tatrzańskich według pionowego rozsiedlenia ("Spraw. Komis. Fizjogr." 2, 1868), Zapiski faunicze (tamże 3, 1869) i wiele in.W nast. latach N. zajmował się dużo rybami i rybactwem słodkowodnym na terenie całej Galicji, m.in. na Podtatrzu i w Tatrach, np. w publikacjach: Ryby i wody Galicyi pod względem rybactwa krajowego (Kr. 1880), O rybach dorzeczy Wisły, Styru, Dniestru i Prutu w Galicyi (Kr. 1889 i dołączony atlas ryb), również w artykułach ogłaszanych w różnych czasopismach pol., spiskoniem. i węgierskich.Ogólnej fizjografii Tatr dotyczy jego pop.-nauk. szkic pod mylącym (omyłkowym) tytułem Rzeźba Tatr ("Pam. TT" 1, 1876). W tatrz. pracach N. znajduje się dużo cennych materiałów do etnografii i gwary Podhalan.N. otrzymał liczne hon. dyplomy i medale pol. i zagr., uczczono go pomnikiem na Podgórzu w Krakowie (w 1898), nazwą ulicy w Stanisławowie, a naukowcy upamiętnili go w nazwach zool. i bot.: Nowickia Kjellander, Phytocoris nowickii Fieber, Achlye nowickii Raciborski, Diamesa nowickiana i in. Tow. Tatrz. wybudowało w 1880 Schronisko im. Maksymiliana Nowickiego na Krzyżnem, a w 1883 N. został członkiem hon. tegoż towarzystwa. W 1970 wybito pamiątkowy medal z wizerunkiem N.

Lit. - "Czas" 1888, nr 246 z 26 X, przemówienie wiceprezesa TT, Władysława Markiewicza na jubileuszu N. - "Spraw. TT" 1890, druk 1891 (Leopold Świerz). - Zygmunt Fedorowicz i Zbigniew Kawecki: Maksymilian Siła Nowicki . Wr. 1962, "Memorabilia Zoologica" 8. - "PSB" 23, 1978 (Zbigniew Kawecki). - "BUP" cz. II, Wr. 1985. - "SBP" 1987 (Stanisław Brzozowski).

---