naukowe badania

naukowe badania.

Okres do 1650.

O samych początkach naukowego interesowania się Tatrami wiadomo niewiele. Odszukane dane są skąpe i z pewnością niekompletne. Najstarszy drukowany opis Tatr (b. zwięzły) zamieścił śląskoniemiecki humanista i poeta Georgius Wernher, bakałarz Uniw. Krak., w swej pracy o źródłach mineralnych na Węgrzech (m.in. na Spiszu i Liptowie) pt. De admirandis Hungariae aquis hypomnemation (1549).

Natomiast zbyt pochopne było głoszone niegdyś twierdzenie, jakoby "pierwszym badaczem naukowym Tatr" był Marcin Urzędów, na podstawie jedynie tego, że w jego Herbarzu polskim (1595) są uwagi przy czterech roślinach, że rosną w Tatrach; nie świadczy to przecież, iż był on kiedykolwiek w tych górach.

Z nast. lat zachowała się ogólnikowa wiadomość, że śląski lekarz i botanik Friedrich Monau (Monavius), który w 1626-36 parokrotnie podróżował z Polski na Węgry, interesował się Spiszem i Tatrami, i że zbierał do swego zielnika rośliny karp.; jego rękopisy i zielnik zaginęły i więcej na ten temat nic nie wiadomo.

Uczony spiski David Frölich był wprawdzie w Tatrach jeszcze wcześniej, w 1615, ale wtedy był dopiero studentem i badań nie prowadził, a pierwszego jego opisu Tatr, ogłoszonego w 1639, nie można uznać za oparty na badaniach nauk. w tych górach.Pierwszy więc, o którym istnieją konkretne dane, że rzeczywiście prowadził badania nauk. w głębi Tatr, to Christian Augustini ab Hortis (1598-1650), mineralog i botanik spiski. Pozostawił on w rękopisie dwie prace: De balsamo hungarico (o balsamie wyrabianym z kosodrzewiny i limby tatrz.) i De gemmis Hungariae . Z wiadomości zawartych w tych pracach zdołali jakoś korzystać późniejsi naukowcy, ale same rękopisy ostatecznie zaginęły.

Okres 1650-1790.

Przez szereg lat badali Tatry trzej Buchholtzowie (ojciec i dwaj synowie), którzy napisali szereg prac o tych górach. Pierwszy w ogóle nieco dokładniejszy i systematyczny opis Tatr z syntezą wiedzy o nich na przełomie XVII i XVIII w. to praca Georga Buchholtza sen.: Das weit und breit erschollene Ziepser-Schnee-Gebürg ; napisał to w 1719, a wydano drukiem dopiero w 1899, ale również i z tego rękopisu korzystali inni badacze Tatr już w XVIII w. Dużo obserwacji nauk. z dziedziny przyrody Tatr zamieścił tenże Buchholtz także w swej kronice rodzinnej, spisywanej w 1703-10, a wydanej dopiero w 1904, ale już w XVIII i XIX w. korzystali inni z tego rękopisu lub jego odpisów.Georg Buchholtz jun. w 1723-27 ogłosił drukiem liczne obserwacje przyr. dotyczące Spisza, Liptowa i Tatr oraz opisy dwóch swych wycieczek tatrz., m.in. Drey-tägige Carpathische Gebürg-Reise (1726). Dużo cennych wiadomości o Spiszu i Tatrach zawarł też w swym rękopiśmiennym dzienniku, który się zachował, ale nie był dotąd opublikowany.

Najmłodszy z tych trzech badaczy Tatr, Jakob Buchholtz, dużo wędrował po Tatrach; jest on autorem trzech prac tatrz., wydanych dopiero pośmiertnie w II poł. XVIII w., m.in. Beschreibung des wundervollen Karpatischen Schnee-Gebirges (1783). Dalsze wiadomości o Tatrach zawarł w kontynuacji (za lata 1710-53) kroniki rodzinnej swego ojca, ale wraz z nią opublikowano jedynie fragmenty.

Częściowo równocześnie z Buchholtzami lub wkrótce po nich badali Tatry i pisali o nich również i inni Spiszacy. Georg Bohus bywał w Tatrach i prowadził tam badania (m.in. jaskiń) już przed 1723, i jest autorem rękopiśmiennej pracy o Spiszu i Tatrach Historico-geographica descriptio terrae Scepusiensis, opublikowanej po niem. dopiero w 1912-18. Daniel Fischer, lekarz i przyrodnik z Kiezmarku, w 1717-42 ogłosił drukiem liczne prace, m.in. o tatrz. limbie i kosodrzewinie oraz o lekach z nich produkowanych, o zjawiskach meteor. na Spiszu, o stalaktytach z jaskiń tatrz., o źródłach smokowieckich i in., o granatach tatrz.

Samuel Augustini ab Hortis jun. oprócz prac z dziedziny mineralogii i in. z szerszego obszaru, publikowanych od 1773, napisał obszerną, pionierską i wciąż podstawową rozprawę o poszukiwaczach złota i skarbów oraz o czarnoksiężnikach w Tatrach pt. Von den fremden Gold- und Schatzgräbern (1775), następnie rozprawę o rzece Poprad (1782) , a ponadto obfite uzupełnienia do tatrz. pracy A.J. Czirbesza z 1772 (zob. niżej).

Niem. uczony z Wolfenbüttel, Franz Ernst Bruckmann, już w 1724 był na Liptowie i Spiszu, po czym ogłosił w 1724-41 liczne rozprawy i mniejsze prace na podstawie własnych obserwacji i zebranych materiałów. Pisał o najrozmaitszych sprawach z Podtatrza i z samych Tatr, m.in. o kopalniach na Krywaniu, o jaskiniach na Liptowie, o florze, geologii, klimacie, np. w pracach Von dem Carpatischen Hohen Gebürge in Hungarn (w 1725) i Epistola itineraria LXXXIX, sistens montes Carpaticos in Hungaria (1740), także prace o tatrz. limbie i kosodrzewinie oraz o produkowanych z nich olejach. Trzeba jednak podkreślić, że wbrew niektórym jego biografom Bruckmann osobiście nie prowadził badań w samych Tatrach, ani w ogóle w nich nie był (przeszkodziły temu duże śniegi, które spadły w górach w czasie jego pobytu na Podtatrzu w maju 1724); swoje prace o Tatrach oparł na informacjach G. Buchholtza jun. i in. oraz na literaturze. Prace Bruckmanna o Tatrach zawierają dużo cennych i prawdziwych informacji obok zupełnie fantastycznych.

W tymże okresie słow. polihistor Matej Bel ogłosił pierwszy opis Tatr Lipt., zawarty w tomie 2 (1736) jego dzieła Notitia Hungariae novae historico geographica, a wiadomości o Tatrach znajdują się też w jego Hungariae antiquae et novae prodromus (1723) i Compendium Hungariae geographicum (1753). Jednakże sam Bel badań w Tatrach nie prowadził; korzystał z literatury, rękopisów i informacji in. badaczy, m.in. Buchholtzów.

Spiskoniemiecki przyrodnik i historyk Andreas Jonas Czirbesz oparł swą pierwszą pracę na podobnych źródłach; jest to pierwszy opublikowany opis syntetyczny Tatr: Kurzgefasste Beschreibung des karpatischen Gebirges (1772-73). Jednak już na podstawie własnej wyprawy w Tatry (na Krywań w 1772) ogłosił on uzupełnienia do pierwszej pracy: Beschreibung einer karpathischen Bergreise, auf den so genannten Kriwan, samt den dabey gemachten Beobachtungen (1773).

Do badaczy Tatr tego okresu należy też zaliczyć brata Cypriana (Frater Cyprianus), kamedułę z Czerwonego Klasztoru w Pieninach, gdzie przebywał od 1756 do 1775. W tym czasie botanizował także w Tatrach i zebrał wielki zielnik (283 opisane okazy, w tym 63 z Tatr). Brat Cyprian wprawdzie nic nie ogłosił, ale za pracę nauk. można uznać jego dokładnie opisany zielnik, który się zachował; pisano o nim wielokrotnie.

Z tego okresu trzeba jeszcze wspomnieć o dwóch autorach, czasem cytowanych w literaturze tatrz. O Tatrach (m.in. o Morskim Oku) pisał węg. polihistor Martón Szentiványi w swym 8-tomowym encyklopedycznym dziele Curiosiora et selectiora variarum scientiarum miscellanea (1689-1709). Nie wiadomo, czy sam był kiedy w Tatrach, ale pochodził z Liptowa. Natomiast prof. filozofii i teologii Stefan Csiba wydał pod własnym nazwiskiem pracę Dissertatio historico-physica de admirandis Hungariae aquis (1713), o źródłach mineralnych (m.in. na Podtatrzu) z krótkim opisem Tatr, ale jest to właściwie plagiat pracy G. Wernhera z 1549 z małymi dodatkami z in. autorów. Tenże Csiba jest autorem kompilacyjnej rozprawy o górach Węgier (zwł. Karpat) pt. Dissertatio historico-physica de montibus Hungariae, metallis et lapidibus (1714), z wiadomościami prawdziwymi obok fantastycznych.

W tym też okresie działała w Tatrach pierwsza komisja nauk., przysłana w 1751 przez ces. Franciszka. W składzie tej komisji był m.in. uczony Josef Liesganig, a przewodnikiem Jakob Buchholtz (» naukowe komisje).

Do końca omówionego okresu, do 1790, wszystkie znane badania nauk. w Tatrach (pomijając czysto górnicze) prowadzono jedynie od południa, z Liptowa i zwł. ze Spisza, a dotyczyły głównie Tatr Spiskich, mniej Tatr Lipt., co wiąże się z faktem, że większość badaczy pochodziła ze Spisza. Zdobyte w tym czasie wiadomości dotyczą prawie wyłącznie ówczesnych Tatr Węg., a tylko wyjątkowo Tatr Pol. (przeważnie wzmianki o Morskim Oku). Zwracano uwagę głównie na bogactwa mineralne (rzeczywiste i domniemane) oraz na kosodrzewinę i limbę, z których wyrabiano balsam karpacki i węgierski (» limbowy olej), ale także pisano sporo o florze, faunie, klimacie itd.; są to wiadomości zarówno rzetelne jak i fantastyczne. Zachowane rezultaty badań przeprowadzonych do 1790 zostały w owym czasie tylko częściowo opublikowane lub krążyły w rękopisach; częściowo ogłoszono je znacznie później, a sporo pozostaje nadal w manuskryptach. Wszystkie te badania nauk. przeprowadzone do 1790 mają obecnie już prawie wyłącznie znaczenie historyczne.

W pol. literaturze owego okresu do 1790 znajdujemy wprawdzie już sporo wiadomości o Tatrach, ale poza Morskim Okiem prawie wyłącznie o ich węg. stronie i są to jedynie wiadomości powtórzone z wymienionych już prac obcych, drukowanych i rękopiśmiennych. Najwięcej znajdujemy w rozproszeniu w dziełach Gabriela Rzączyńskiego Historia naturalis curiosa Regni Poloniae (1721) i Auctarium Historiae naturalis curiosae Regni Poloniae (1736), a także (zwł. ciekawostki fantastyczne) w encyklopedii Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny (1745-46 i 1754-56).Wprawdzie niektórzy biografowie twierdzili, że Jacob Theodor Klein, uczony niem. z Gdańska, na podstawie własnych badań w Tatrach napisał rozprawę o tatrz. świstaku, w rzeczywistości jednak Klein nie był nigdy w Tatrach. Owa rozprawa była drukowana w różnych wersjach i pod różnymi tytułami (np. Naturgeschichte des Murmelthiers ) w kilku dziełach zool. Kleina, najwcześniej w Historiae avium prodromus (1750), ale jest to rozprawa napisana na podstawie literatury i dotyczy głównie świstaka z Alp, a o świstaku tatrz. jest tylko wzmianka powtórzona za Rzączyńskim.

Okres 1790-1815.

Jest to okres krótki, ale istotnie ważny w dziejach naukowego poznawania Tatr. Badania zostały wtedy przeprowadzone po raz pierwszy przez wybitnych i znanych uczonych, którzy swe rezultaty przedstawili w dziełach stanowiących do dziś klasyczne pozycje w tatrz. literaturze naukowej. Byli to kolejno: Baltazar Hacquet, Robert Townson, Pál Kitaibel, Stanisław Staszic i Göran Wahlenberg. Wszyscy oni prowadzili swe badania w Tatrach Węg., a Hacquet i Staszic również w Tatrach Polskich. Część rezultatów tych badań (gł. z dziedziny botaniki) zachowała wartość nauk. do dziś.

Hacquet, zniemczony Francuz, prowadził badania nauk. najpierw w Alpach, potem w Karpatach, m.in. w Tatrach trzykrotnie w 1792-94. Jego gł. dzieło karp. to czterotomowe Neueste physikalisch-politische Reisen in den Jahren 1787-1795 durch die Dacischen und Sarmatischen oder Nördlichen Karpathen (1790-96, o Tatrach w t. 4).

Robert Townson, Anglik, był w Tatrach w 1793, badał florę i faunę, dokonał pierwszych pomiarów barometrycznych wysokości w Tatrach. Wyniki swych badań i in. spostrzeżenia ogłosił w swej książce Travels in Hungary with a short account of Vienna in the year 1793 (1797).

Węg. botanik Pál Kitaibel badał roślinność Tatr w 1795 i 1804. Tatr dotyczy tom I trzytomowego dzieła P. Kitaibela i F.A. Waldsteina Descriptiones et icones plantarum rariorum Hungariae (1802-12), a także tom II dzienników podróży Kitaibela, wydanych dopiero w 1945: Diaria itinerum Pauli Kitaibelii. Obfite materiały do in. prac tego botanika nie zostały opublikowane.

Stanisław Staszic, pierwszy pol. badacz Tatr, prowadził tam badania nauk. w 1802, 1804 i 1805, a rezultaty ogłaszał od 1810 w szeregu rozpraw i następnie w książce O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polski (1815). Jest to dzieło zasadniczo geologiczne, zawiera jednak dużo wiadomości z zakresu klimatologii i limnologii, obserwacje przyr. i in.; przyczyniło się ono wybitnie do spopularyzowania Tatr w Polsce.

Göran Wahlenberg, wybitny botanik szwedzki, badał roślinność różnych gór eur., m.in. Tatr w 1813. Jego dzieło Flora Carpatorum Principalium (1814) jest pierwszą szczegółową florą Tatr i ich otoczenia.

Oprócz powyższej piątki wybitnych uczonych różnej narodowości, w omawianym okresie prowadzili badania w Tatrach i ogłosili o nich prace Spiszacy jak Johann Asbóth, Gergely Berzeviczy, Christian i Samuel Genersichowie, Thomas Mauksch. Poza ogólną geografią Tatr zajmowano się głównie geologią i botaniką, a także klimatologią. Najbardziej syntetyczny obraz Tatr dała książka Christiana Genersicha Reise in die Carpathen mit vorzüglicher Rücksicht auf das Tatra-Gebirge (1807).

Okres 1815-1870.

W okresie tym zwiększa się liczba naukowców podejmujących badania w Tatrach i rozszerza się tematyka badawcza. Z badaczy czynnych już w poprzednim okresie dalej prowadził badania na Spiszu i w Tatrach spiskoniem. przyrodnik Thomas Mauksch i opublikował prace dotyczące klimatu i jezior tatrz.; jego prace bot. pozostały w rękopisach i zaginęły z wyjątkiem pracy o grzybach, wydanej pośmiertnie, oraz nie wydanego dotąd rękopisu Wegweiser durch die Zipser karpatischen Alpen, o bogatej treści botanicznej.

W 1818 był na Węgrzech i w Tatrach franc. mineralog i geolog François-Sulpice Beudant, który następnie wydał dzieło Voyage minéralogique et géologique en Hongrie pendant lannée 1818 (1822); należy ono do pierwszych syntetycznych prac geol. o Karpatach. Nieco wcześniej austr. chirurg i botanik Anton Rochel opublikował swą książkę Naturhistorische Miscellen über den nordwestlichen Karpath in Ober-Ungarn (1821), z krótkim opisem Tatr, które zwiedził jeszcze w 1804. Jedną z klasycznych pozycji w dawnym piśmiennictwie nauk. o Tatrach jest dzieło geografa niem., Albrechta Sydowa Bemerkungen auf einer Reise im Jahre 1827 durch die Beskiden über Krakau und Wieliczka nach den Central-Karpathen (1830, z mapą Tatr). Było ono wówczas najbardziej wszechstronnym opisem Tatr.Następnie na czoło wysunął się pol. geolog, Ludwik Zejszner, który badał Tatry i ich otoczenie od 1829 aż po 1870. Wśród jego b. licznych prac geol. (od 1830) są m.in. Rzut oka na budowę geologiczną Tatrów i wzniesień od nich równoodległych (1842) i Monograficzny opis wapienia liasowego w Tatrach i przyległych pasmach karpackich (1852), a także mapa geologiczna Tatr (1844). Zejszner w 1843 jako pierwszy odkrył w Tatrach ślady ich dawnego zlodowacenia, pisał o klimacie, hydrografii, roślinności itd., o mieszkańcach Podhala i in. krain podtatrz. Jest też autorem pierwszego wszechstronnego opisu Tatr Pol. w języku pol.: Podhale i północna pochyłość Tatrów czyli Tatry polskie (1849-52).

Osiadły w Polsce niem. geolog i paleontolog Georg Gottlieb Pusch był w Tatrach jedynie w 1829 (z Zejsznerem), ale zajmował się ich geologią i paleontologią w swych pracach o szerszym zasięgu terytorialnym.

Pol. geograf Wincenty Pol, prowadzący badania na szerokim obszarze Karpat, pisał najwięcej o Tatrach Pol. w swych pracach Rzut oka na północne stoki Karpat (1851) i Obrazy z życia i natury (1869-70), a najlepszy wówczas opis geogr. całych Tatr dał czes. geograf Karel Kořistka: Die Hohe Tatra in den Central-Karpaten (1864, z mapą).

W omawianym okresie podjęto też bardziej szczegółowe badania fauny tatrz. Kazimierz Wodzicki ogłosił pracę Wycieczka ornitologiczna w Tatry i Karpaty galicyjskie na początku czerwca 1850 roku (1851), a Maksymilian Nowicki od 1864 przez szereg lat prowadził badania w Tatrach i opublikował liczne prace z zakresu entomologii oraz dwie monografie: O świstaku (1866) i Kozica (1868).

W latach 1815-1870 było też sporo botaników badających florę Tatr. Najpierw byli to austr. botanik Franz Herbich (osiadły w Galicji) i pol. botanik Aleksander Zawadzki. Herbich, który był w Tatrach w 1829, 1830 i 1832, a także Zawadzki, który botanizował razem z nim w tych górach w 1830, pisali sporo o florze tatrz. w swych pracach o szerszym zakresie terytorialnym, np. Herbich w pracy Botanischer Ausflug in die galizisch-karpatischen Alpen des Sandezer Kreises (1834), a Zawadzki pt. In den Centralkarpathen gesammeltes Herbarium (1832).

W nast. latach, od ok. 1850, badali florę Tatr (częściowo na wspólnych wyprawach) ks. Wojciech Grzegorzek, ks. Tomasz Trausyl, Feliks Berdau i Zygmunt Bośniacki. Grzegorzek ogłosił m.in. Botanischer Ausflug in das Tatra-Gebirge (1853, 1855) i Beiträge zur Vegetationskunde der Tatra (1853). Trausyl (lepiej znany jako Pater Ambrosius) dużo chodził po Tatrach, m.in. z ks. Józefem Stolarczykiem, a ogłosił tylko jedną pracę bot. i to dopiero w 1875: Die Standorte einiger seltenen Pflanzenarten in den hohen Tátra .Ze wspom. czwórki najwięcej chyba chodził po Tatrach Berdau. Ogłosił m.in.: Wycieczka botaniczna w Tatry odbyta w r. 1854 (1855), Geographisch-botanische Skizze des Tatra-Gebirges (1855), potem napisał dwie rozprawy nie drukowane, a w 1867 rozpoczął druk swego obszernego dzieła Flora Tatr, Pienin i Beskidu Zachodniego, które w całości ukazało się dopiero pośmiertnie, w 1890, ale należy do okresu sprzed 1870. Bośniacki jest autorem rozprawy doktorskiej Mchy i torfowce na Tatrach, Pieninach i Beskidzie rosnące (1862), ale nie była opublikowana.W latach 1860. badania nad florą Tatr prowadził też Miklós Szontagh sen. (już od 1858) oraz botanicy niem.: Paul Ascherson, Adolf Engler, Max Kuhn, Carl Reimann (wsp. w 1864), Hugo Ilse, Richard Fritze (ci dwaj wsp. w 1867 i 1868); wszyscy oni w 1862-70 ogłosili prace o florze tatrz. Kilka prac o mchach, porostach, wątrobowcach i grzybach Tatr i Podtatrza opublikował też w tych latach botanik węg. Frigyes Ágost Hazslinszky, a botanik spiskoniem. Karl Kalchbrenner pisał o grzybach, glonach i roślinach naczyniowych.

Okres 1870-1918.

W okresie tym kontynuowano badania w dotychczasowych dziedzinach i rozszerzono je na wiele nowych. Wzrosła liczba badaczy i publikowanych prac.

Z zakresu botaniki autorami dzieł o najbardziej monograficznym czy syntetycznym charakterze byli Tytus Chałubiński: Grimmiae tatrenses (1882) i Enumeratio muscorum frondosorum tatrensium, hucusque cognitorum (1886); Ignacy Szyszyłowicz: Hepaticae Tatrenses (1884); Bolesław Kotula: Rozmieszczenie roślin naczyniowych w Tatrach (1889-90); Ernst Sagorski i Gustav Schneider: Flora der Centralkarpathen (1891); Roman Gutwiński: Flora algarum montium Tatrensium (1909).

Częściowo Tatr dotyczy dwutomowe dzieło Ferdinanda Paxa Grundzüge der Pflanzenverbreitung in den Karpathen (1898, 1908). Wśród licznych już badaczy roślinności tatrz. i autorów prac o niej byli również m.in. Árpád Dégen, István Győrffy, Kazimierz Łapczyński, Marian Raciborski, Aurel W. Scherfel, Antoni Żmuda.

Z zoologów dalej ogłaszał prace Maksymilian Nowicki, ponadto Antoni Kocyan (gł. o ptakach), Władysław Kulczyński (o pająkach) i in. Badania nad mikrofauną stawów tatrz. rozwinęli Antoni Ślósarski, Antoni Wierzejski i Jenő Daday, potem Alfred Lityński i Stanisław Minkiewicz.

Z dziedziny geografii ukazało się np. ogólne dzieło Antoniego Rehmana Tatry pod względem fizyczno-geograficznym (1895), a specjalistyczną rozprawę napisał Alfred Holle: Einteilung und Orometrie des Tatragebirges nebst einem Beitrag zur Wald-und Knieholzgrenze (1909). Pomiary jezior tatrz. przeprowadzali na większą skalę Dénes Dezső, Eugeniusz Dziewulski i Ludomir Sawicki, a stosunkom termicznym jezior poświęcił dużą rozprawę Ludwik Birkenmajer.

Nastąpił też silny rozwój badań z zakresu geomorfologii i glacjologii, czego rezultatem były m.in. prace Antoniego Rehmana i Romana Lucerny, a najbardziej syntetyczną rozprawę ogłosił Josef Partsch w 1882, zaś swoje gł. dzieło z tej dziedziny dopiero w nast. okresie: Die Hohe Tatra zur Eiszeit (1923).

Badania geol. w Tatrach w okresie 1870-1918 prowadzili b. liczni geologowie: Alojzy Alth, Samuel Roth, Mieczysław Limanowski, Józef Morozewicz, Czesław i Wiktor Kuźniarowie, Stefan Kreutz, Zygmunt Weyberg, Władysław Pawlica, Walery Goetel i in.Syntetyczne dzieło o budowie geol. Tatr dał austr. geolog Viktor Uhlig: Die Geologie des Tatragebirges (I-IV, 1897 i 1899). W tej dziedzinie jest to dzieło klasyczne, chociaż Uhliga teoria powstania Tatr już wkrótce musiała ustąpić wobec teorii płaszczowinowej, którą geolog szwajc. Maurice Lugeon przedstawił w pracy Les nappes de recouvrement de la Tatra et lorigine des Klippes des Carpathes (1903).Z tego okresu pochodzą też pierwsze prace o pasterstwie tatrz. (np. Wawrzyńca Augustyna Sutora i Zygmunta Jaworskiego), o nazewnictwie geogr. (np. Stanisława Eljasza-Radzikowskiego), dziejach poznania i badania Tatr (np. Bronisława Gustawicza i Theodora Posewitza), o górnictwie tatrz. (Samuela Webera i Stanisława Eljasza-Radzikowskiego), pierwsze bibliografie (H. Payera i in.) itd.W tymże okresie ukazały się też wybitne prace pop.-nauk. z wszechstronnym obrazem Tatr: Maksymiliana Nowickiego Rzeźba Tatr (1876), Augusta Wrześniowskiego Tatry i Podhalanie(1882), Stanisława Eljasza-Radzikowskiego Pogląd na Tatry (trzy wydania: 1891, 1896 i 1900) oraz Wiktora Kuźniara Z przyrody Tatr (1910).Pod koniec tego okresu odbyły się pierwsze zjazdy nauk. z wycieczkami uczestników w Tatry: w 1903 międzynar. kongres geol., w 1911 zjazd pol. lekarzy i przyrodników. Wcześniej, w 1888 powstała w Zakopanem stała instytucja mająca na celu badanie nauk. Tatr: Muzeum Tatrzańskie. Badaniami przyr. w Tatrach zajęła się też Sekcja Przyrodnicza TT, działająca w Zakopanem w 1910-14.

Okres 1918-1945.

W okresie międzywoj. nastąpił dalszy żywy rozwój badań nauk. w Tatrach. Z geologów pracowali tu Edward Passendorfer, Ferdynand Rabowski, Stanisław Sokołowski (jun.), Radim Kettner i wielu in.

Badania nad geomorfologią i glacjologią posunęli naprzód Josef Partsch, Adam Gadomski, Eugeniusz Romer, Bronisław Halicki, Mieczysław Klimaszewski, Józef Szaflarski i in. Badania klimatol. prowadzili Stanisław Leszczycki, Władysław Midowicz, Władysław Milata, Edward Stenz, Józef Fedorowicz, Alois Gregor i in., a badania limnologiczne np. Józef Szaflarski, Jerzy Młodziejowski, Josef Schaffer, Franz Stummer, Przemysław Olszewski. Pierwszą większą pracę o zjawiskach krasowych w Tatrach ogłosił Antoni Wrzosek.

Z prac bot. tego okresu wybijają się zespołowe badania fitosoc., prowadzone przez Władysława Szafera, Stanisława Kulczyńskiego, Bogumiła Pawłowskiego, Mariana Sokołowskiego, Konstantego Steckiego, Karola Wallischa i in. Badania bot. prowadzili też Jan Walas, Karel Domin, Jindřich Suza, István Győrffy i in., a drzewami i lasami tatrz. zajmowali się specjalnie np. Stanisław i Marian Sokołowscy, Maciej Zajączkowski, Marian A. Liberak, Pavel Svoboda, Gustav Vincent.

Prace z różnych działów zoologii ogłosili: Kazimierz Gajl, Witold Stefański, Wacław Roszkowski, Witold Niesiołowski, Jan Prüffer i liczni in. Szereg prac i książkę o zwierzynie opublikował Ernst Bethlenfalvy.

Rozwinęły się też badania nad historią działalności człowieka w Tatrach (gospodarka leśna, górnictwo, sprawy własnościowe, dzieje poznania Tatr itd.); pisali na te tematy M.A. Liberak, Ivan Houdek i in.

Jednym z czołowych dzieł tego okresu jest Zofii Hołub-Pacewiczowej Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podtatrzu (1931).Najpoważniejszą próbą stworzenia monografii nauk. o Tatrach było czes. dzieło zbior. Naše Tatry (1931, red. Karel Domin i Vladislav Mladějovský), ale książka miała duże luki tematyczne i terytorialne. W języku słow. ukazała się pierwsza wersja, jeszcze dość szczupła, zupełnie inaczej ujętej monografii tatrz. o charakterze pop.-nauk. Ivana Houdka: Osudy Vysokých Tatier (1936), też z lukami tematycznymi i terytorialnymi.

Wielostronną i dość obszerną pracę pop.-nauk. o Tatrach stanowią wstępne rozdziały (pióra różnych fachowców) w węg. przewodniku zbior. A Magas Tátra részletes kalauza , którego redaktorami byli János Vigyázó i Gyula Andor Hefty, zwł. w pierwszych najobszerniejszych wydaniach (już w 1914 i 1917), ale także w skróconym wydaniu z 1931 i w wersji niem.: Die Hohe Tatra, Ausführlicher Führer (1922).

W języku pol. Przewodnik kongresowy II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce 1927 roku (1927, red. Ludomir Sawicki) dał szereg szkiców nauk. z zakresu geografii, geologii, botaniki i etnografii Tatr (było też wydanie franc.). Popularny ale dość wielostronny i interesujący obraz przyrody i działalności ludzkiej w Tatrach daje książka Rafała Malczewskiego Tatry i Podhale (1935).

W omawianym okresie wycieczki nauk. w Tatry były w programie różnych zjazdów i kongresów nauk. (geogr., geol. i in.), a całokształt badań nauk. w Tatrach i ich dalszy program były dyskutowane na specjalnym zjeździe (» Konferencje Tatrzańskie), zorganizowanym w 1929 w Krakowie przez Pol. Tow. Geogr., które było też organizatorem zim. stacji nauk., czynnej w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w 1928-31.

Koordynacją badań nad pasterstwem, ale nie tylko w Tatrach, zajęła się Słowiańska Komisja do Badań nad Szałaśnictwem w Karpatach i na Bałkanie działająca od 1924, a badaniami geol. w Karpatach zajmowała się Karpacka Asocjacja Geologiczna. Do pewnej koordynacji badań nauk. w Tatrach przyczyniał się też ośrodek nauk. stworzony w Muzeum Tatrz. w Zakopanem przez Juliusza Zborowskiego. W 1937 na Kasprowym Wierchu powstało Wysokogórskie Obserwatorium Meteor., prowadzone przez Edwarda Stenza.

Okres od 1945.

Po II wojnie świat. zaznaczył się dalszy rozwój nie tylko indywidualnych badań nauk., lecz również badań zespołowych, np. kilkuletnie badania nad tatrz. budownictwem past., zorganizowane w 1945 przez Włodzimierza Antoniewicza, czy też kompleksowe badania przyr. w Dolinie do Siedmiu Źródeł w Tatrach Biel. pod kierunkiem Jana Šmardy i Emila Hadača.

Podjęto także próby międzynarodowej koordynacji i planowania badań nauk. w Tatrach w pewnych ograniczonych zakresach, np. w ramach Międzynar. Komisji do Badania Kultury Lud. w Karpatach, lub pol.-czechosł. komisji do opracowania klimatologii Tatr.

Następnie Słow. Akademia Nauk (SAV) zainicjowała konferencje naukowców słow. i pol. na temat koordynacji całokształtu badań nauk. w Tatrach, ale w tym ostatnim przypadku rezultaty były nikłe.

W pełni udała się współpraca jedynie w dziedzinie klimatologii: naukowcy słow. i pol. przygotowali wspólnie dużą monografię, którą wydano pt. Klíma Tatier (1974, red. Mikuláš Konček). W in. dziedzinach istniała współpraca pol.-słow., ale tylko dorywcza i fragmentaryczna.Liczba naukowców prowadzących badania w Tatrach i ogłaszających prace nauk. z różnych dziedzin tak bardzo wzrosła w tym okresie, że można tu wymienić tylko nazwiska przykładowe, a z prac zasadniczo tylko bardziej syntetyczne czy monograficzne.

Badania geol. prowadzili Edward Passendorfer, Stanisław Sokołowski (jun.), Kazimierz Guzik, Dimitrij Andrusov, Augustín Gorek, Zbigniew Kotański, Jerzy Głazek, Jerzy Lefeld i liczni in. Z większych i syntetycznych prac ukazało się np. dzieło Stanisława Sokołowskiego Tatry Bielskie, geologia zboczy południowych (1948) i tegoż Zarys geologii Tatr (1959), Ferdynanda Rabowskiego pośmiertne dzieło Serie wierchowe w Tatrach Zachodnich (1959). Syntezy budowy geol. Tatr ukazały się też w dziełach obejmujących cały obszar Polski, np. Regionalna geologia Polski, I: Karpaty (1951 i 1953), albo cały obszar Karpat Zach., np. D. Andrusova Geológia Československých Karpát, I-III (1958, 1959, 1965).

Jeżeli chodzi o same Tatry Pol. to jest jeszcze zbiorowo opracowana Mapa geologiczna Tatr Polskich 1:10 000 (1958-80, 14 arkuszy), Zbigniewa Kotańskiego Przewodnik geologiczny po Tatrach (1971), pop.-nauk. książka Edwarda Passendorfera Jak powstały Tatry (wyd. 7 w 1983) oraz Marii Bac-Moszaszwili i Małgorzaty Gąsienicy-Szostak Tatry Polskie. Przewodnik geologiczny dla turystów (Wa. 1990).

Również w tych latach nastąpił szybki rozwój speleologii i badań nad krasem tatrz. Ukazała się wielka monografia Kazimierza Kowalskiego Jaskinie Polski (I-III, 1951, 1953, 1954); tom II dotyczy jaskiń Tatr Pol. Wśród b. licznych prac z tej dziedziny przykładami są: książka Stefana Zwolińskiego W podziemiach tatrzańskich (1961, wyd. 2: 1987) lub rozprawa Zbigniewa Wójcika Rozwój geomorfologiczny wapiennych obszarów Tatr i innych masywów krasowych Karpat Zachodnich (1968). Josef Sekyra jest autorem dzieła Velehorský kras Bělských Tater (1954). Powstały specjalne czasopisma zajmujące się speleologią i krasem, np. w Polsce "Speleologia" i "Kras i Speleologia", a na Słowacji "Slovenský Kras".

Badania geomorf. i glacjologiczne prowadzili w tym okresie Mieczysław Klimaszewski, Alfred Jahn, Adam Kotarba, Jiří Ksandr, Emil Mazúr, Michal Lukniš i in. Monograficzne dzieła z tej dziedziny to M. Lukniša Reliéf Vysokých Tatier a ich predpolia (1973) i M. Klimaszewskiego Rzeźba Tatr Polskich (1988).Prace o tatrz. lawinach śnieżnych ogłosili Mieczysław Kłapa, Stefan Myczkowski, Juraj Pacl i in.

Przykładami licznych prac z dziedziny hydrologii mogą być: Krystyna Wit i Zofia Ziemońska: Hydrografia Tatr Zachodnich (1960), Irena Gieysztorowa: Studia hydrologiczne nad potokami tatrzańskimi (1961), Juraj Pacl: Hydrológia Tatranského národného parku (1973). Z zakresu hydrochemizmu jest seria siedmiu prac Krystyny Oleksynowej i Tomasza Komornickiego pt. Materiały do znajomości wód w Tatrach (1956-64) oraz szereg in. prac Oleksynowej. Z zakresu klimatologii oprócz już wspom. monografii Klíma Tatier ogłosili prace Jadwiga i Michał Orliczowie, Maria i Mieczysław Kłapowie, Kazimierz Chomicz, Stefan Petrovič, Ján Otruba, Mikuláš Konček i wielu in.Wśród licznych prac bot. z tego okresu najbardziej całościowy obraz roślinności tatrz. daje Flora Tatr Bogumiła Pawłowskiego (ale z zapowiedzianych trzech tomów ukazał się jedynie pierwszy w 1956) i zwł. jego Zespoły wysokogórskie oraz Szata roślinna gór polskich w dziele zbior. "Szata roślinna Polski" (1959, wyd. 2: 1972); jest on też autorem in. cennych prac o roślinności Tatr i Podtatrza oraz ważnych w skali europejskiej Remarques sur lendémisme dans la flore des Alpes et des Carpates (1970).

B. wybitną pozycję zajmuje Maria Skalińska swoimi licznymi pracami z dziedziny kariologii, cytogenetyki i embriologii roślin, które w znacznej części dotyczą roślin tatrz., np. Cytological studies in the flora of the Tatra Mts. (1963) oraz (ze współpracownikami) Studies in chromosome numbers of Polish Angiosperms (13 części wydanych w 1949-79).

Ukazały się pierwsze większe prace o tatrz. florze synantropijnej, najpierw Zofii Radwańskiej-Paryskiej (1956, 1963), potem Jana Šmardy i in. (1963), Haliny i Zbigniewa Mirków (od 1974).Bolesława Starmachowa wydała Grzyby pasożytnicze z Tatr (1963). Andrzej Nespiak jest autorem szeregu prac o grzybach tatrz. i mykotrofizmie roślin tatrz. Jerzy Szweykowski posunął naprzód badania nad wątrobowcami Tatr. Stanisław Balcerkiewicz wypełnił jedną z luk w dotychczasowych badaniach swą pracą Roślinność wysokogórska Doliny Pięciu Stawów Polskich w Tatrach i jej przemiany antropogeniczne (1984). Różnorodna jest tematyka licznych prac bot. Haliny Piękoś-Mirkowej i Zbigniewa Mirka z lat 1970. i następnych.

Z zakresu dendrologii poza licznymi pracami poszczególnych autorów pojawiły się zbiorowo opracowane monografie: Limba (1971, red. Stefan Białobok) i dwutomowe Rodzime drzewa Tatr (1974-75, red. Stefan Myczkowski). Obszerny pop.-nauk. obraz roślinności tatrz. daje książka Z. Radwańskiej-Paryskiej Zielony świat Tatr (1953 i 1963).

Rezultatem podjętych w Tatrach Słow. zespołowych badań bot. były takie prace zbior. jak Rastlinstvo kotliny Siedmich prameňov v Belanských Tatrách (1960, autorzy Emil Hadač, Jan Šmarda i in.), Kvetena Tomanovej doliny a žlabu spod Diery v Zapadných Tatrách (1966, autorzy Jan Šmarda, Jiří Unar, Marie Unarová), Die Pflanzengesellschaften des Tales "Dolina Siedmich prameňov" in der Belaer Tatra (1969), autorzy Emil Hadač i in.), a także liczne publikacje poszczególnych członków owych zespołów badawczych, zwł. Šmardy i Hadača.

Zbiorową pracą o roślinności tatrz. jest także tom 17 (1975) rocznika "Zborník Prác o Tatr. Nár. Parku" (red. i współautor Ján Futák). O górnej granicy lasu w Tatrach, o limbie, o cisie itp. ogłosił szereg prac Július Somora. O gospodarce leśnej w TANAPie pisali np. Miroslav Strnka, Alojz Krajčovič i in.O grzybach tatrz. kilka prac ogłosił Jiří Kubička. O glonach tatrz. napisali szereg prac Karol Starmach, Jadwiga Siemińska, Barbara Kawecka, Štefan Juriš i in.Również i badania zool. rozwinęły się silnie w tym okresie. Z monogr. opracowań ukazały się np.: Milan Bališ: Jelenia zver (1980, praca ta w znacznej mierze dotyczy jelenia w Tatrach), Milič Blahout Kamzíčia zver (1976), Igor Chudík: Jelenia zver v lesoch Tatranského národného parku (1972). Trzeba tu też wspomnieć dwie prace Kazimierza Kowalskiego: Nietoperze jaskiniowe Polski i ich ochrona (1953) i zwł. Fauna jaskiń Tatr Polskich (1955). Wojciech Gąsienica-Byrcyn opublikował pop.-nauk. broszurę Kozica, żywy symbol Tatr (1987).

Bardziej wszechstronne przeglądy zwierzęcego świata w Tatrach zawierają książki o tatrz. parkach nar. i książka pop.-nauk. Józefa Fudakowskiego Świat zwierzęcy Tatr (1951 i 1965).

Zanikające już pasterstwo tatrz. jest tematem największego dzieła nauk. tego okresu, tj. 8-tomowej monografii zbior. Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala (1959-69) pod redakcją Włodzimierza Antoniewicza.

Wielkim dziełem nauk. o pasterstwie tatrz., beskidzkim i w ogóle karpackim jest też seria licznych prac Bronisławy Kopczyńskiej-Jaworskiej, publikowanych od 1948: Hodowla w kulturze tradycyjnej Podhala (1957), Badania nad organizacją wypasu w pasterstwie wysokogórskim na Podhalu (1958), Materiálie k štúdiu pastierstva na Slovensku (1959), Owcze sery zdobione z Karpat (1961), Stosunki gospodarczo-społeczne w tradycyjnej kulturze Karpat Północnych (1967, I-II) i wiele in.Z dziedziny nazewnictwa tatrz. ukazały się liczne prace Ivana Bohuša, i związane z dawnym pasterstwem prace W.H. Paryskiego. Opublikowano szereg bibliografii i wiele biografii. Z zakresu historii poznania Tatr (i badań nauk) Józef Szaflarski napisał książkę Poznanie Tatr (1972).

Historię taternictwa i alpinizmu pol. opracowano w dziele zbior. W skałach i lodach świata (1959-74, t.1-5, red. Kazimierz Saysse-Tobiczyk), Bolesław Chwaściński opracował książkę Z dziejów taternictwa (1979 i 1988), a taternictwo i alpinizm czechosł. opisał Ivan Dieška pt. Horolezectvo zblízka (1984). Taternictwo i alpinizm zarówno polski jak i czechosłowacki są uwzględnione szeroko w takich dziełach jak Mała encyklopedia sportu (1984 i 1987, 2 t.) i Horolezectvo, encyklopédia (1989, red. Ivan Dieška).

Zarys dziejów narciarstwa pol. dał Stanisław Ziemba pt. Śladami dwóch desek (1955), a wyszło też dzieło zbior. Narciarstwo, zarys encyklopedyczny (1957, red. Grzegorz Młodzikowski i Jan Andrzej Ziemilski).

Wielotematyczne książki o Tatrach, ale jeszcze nie monografie, to książki pop.-nauk. o obu tatrz. parkach nar., także Konstantego Steckiego sen. Tatry (1968 i 1979). Najbardziej zbliża się do monografii (z wieloma lukami tematycznymi) zestaw prac różnych autorów w tomach 14-17 (1972-75) rocznika "Zborník Prác o Tatranskom Národnom Parku". Niektóre luki tej "monografii" wypełniają takie pop.-nauk. książki jak Ivana Houdka i Ivana Bohuša Osudy Tatier (1976), Ivana Bohuša Osudy tatranských osád (1982).Ukazały się też: rozprawa nauk. Stefana Żychonia Elementy struktury przestrzennej polskiego i słowackiego Podtatrza (1970), słow. dzieło zbior. Koncepcia Tatranského národného parku (1967, red. i współautor Milan Pacanovský), zbiór referatów pt. Ochrona Tatr w Polsce Ludowej (1981) oraz Zofii Radwańskiej-Paryskiej i W.H. Paryskiego Encyklopedia Tatrzańska (1973).

Kartograficzny przegląd badań nauk. i ich rezultatów na obszarze Tatr Pol. daje wielki Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego (1985), który oprócz 32 map problemowych zawiera też komplet 14 arkuszy mapy topograficznej 1:10 000 Tatr Polskich.

Wycieczki nauk. w Tatry w tym okresie wchodziły w program wielu zjazdów i kongresów (bot., geol., geogr., limnologicznych, ochrony przyrody itd.) o zakresie krajowym i międzynar.; w związku z nimi wydrukowano sporo przewodników nauk. po Tatrach lub zbiory prac czy referatów z różnych dziedzin.

Zob. też: bibliografie, biografie, literatura, muzea, naukowe czasopisma, naukowe instytucje, naukowe komisje, naukowe towarzystwa oraz biogramy poszczególnych naukowców.

---