narodowościowe sprawy

narodowościowe sprawy. W Tatrach (gdzie długo nie było stałych, całorocznych osiedli) i na szeroko pojętym Podtatrzu (Podhale, Orawa, Liptów, Spisz) stosunki narodowościowe osiadłej tu ludności były złożone, nawet zawiłe, i z biegiem czasu zmienne, zwł. na niektórych obszarach, najbardziej na Spiszu, najmniej na Podhalu. Skomplikowane sprawy tej tatrz.-podtatrz. mozaiki narodowościowej mogą tu być jedynie naszkicowane.

O n.s. w czasach prahistorycznych nie można powiedzieć nic konkretnego. Podtatrz. wykopaliska archeol. świadczą jedynie o typie kultury materialnej, do jakiej należały poszczególne grupy ludności osiadłej już wówczas pod Tatrami. Ponadto w owych odległych epokach nie wykrystalizowały się jeszcze narodowości znane na tym obszarze w czasach późniejszych i obecnie. Nie można nawet ustalić, czy istnieje jakakolwiek ciągłość między społeczeństwami prahistorycznymi pod Tatrami, a tymi które osiadły tu w czasach nowszych (od XII w.) i dotrwały do dziś. Można jedynie stawiać hipotezy.

Począwszy od XII lub XIII w., na bezludne (lub prawie bezludne) Podtatrze napłynęli osadnicy z różnych stron: ludność polska od pn. i pn.-wsch. na Podhale, Zamagurze Spiskie, wsch. Spisz w dorzeczu Popradu i Górną Orawę; ludność rusińska (łemkowska) od pn.-wsch. i wsch. na Zamagurze Spiskie i na wsch. Spisz w dorzeczu Popradu; ludność słowacka od pd. i pd.-zach. na dolny Spisz (nad Hornadem) i górny Spisz (nad Popradem), na Liptów oraz na dolną i środk. Orawę.

Po napadach tatarskich w XIII w. królowie węg. sprowadzili na Spisz kolonistów niem. (z Saksonii i in. ziem niem.), a pod koniec XVIII w. cesarz austr. Józef II osadził tzw. Szwabów nad pd. brzegiem Dunajca na Zamagurzu Spiskim. Na Podtatrze napłynęły też drobne i rozsiane grupy ludności żydowskiej i cygańskiej, a na Podtatrze węg. napływali też rodowici Węgrzy, gł. do miast.

Następowały też przez kilka stuleci przesunięcia indywidualne lub drobnych grup, np. Niemców (m.in. rzemieślników) na Liptów i Orawę, pasterzy rusińskich (łemkowskich) aż na Orawę, niewielkich grup ludności pol. z Podhala i Orawy na Liptów.W XVIII, XIX i XX w. nastąpiły działania polit.-adm. i kościelne oraz (w 1769-72, 1918 i później) zmiany granicy państw., które b. zagmatwały obraz mozaiki narodowościowej na Podtatrzu. Pod koniec XVIII w. i w I poł. XIX w. na węg. Podtatrzu władze austr. prowadziły akcję germanizacyjną, a od 1867 usamodzielnione władze węg. - jeszcze silniejszą akcję madziaryzacji poprzez urzędy, szkoły i kościół.

Zbyt oporną na madziaryzację ludność pol. po jakimś czasie władze węg. poddały planowej i długotrwałej akcji slowakizacji (z pomocą nauczycieli i księży słow.); uważano bowiem, że mniejszość słow. w królestwie węg. będzie mniej groźna niż mniejszość polska. Następnie jednak we wszystkich szkołach (nawet podstawowych) wprowadzono język węgierski. Od 1880 statystyki węg. już w ogóle nie ujawniały Polaków, zaliczając ich wszystkich automatycznie (ale fałszywie) do narodowości słowackiej.W okresie aż do 1918 na Podtatrzu węg. ulegli madziaryzacji przede wszystkim ci, którzy chcieli awansować w służbie państw. czy kościelnej, w nauce i sztuce. Byli to zwł. Niemcy, Rusini, Słowacy i Żydzi, a Polacy rzadziej, gdyż ludność pol. na Podtatrzu węg. była przeważnie rolnicza i na ogół nie pretendowała do awansu w społeczeństwie węgierskim. Zmieniano np. niem. nazwisko Hunsdorfer na Hunfalvy, albo niem.-żyd. Ferdinand Kleinberger na Nándor Katona, pol. Łaciak na Lattyak.Jednakże na podtatrz. wsi ludność pol. nadal mówiła między sobą po polsku, ludność słow. po słowacku, ludność rusińska po rusku, a ludność niem. (także w miastach spiskich) posługiwała się gwarami spiskoniem. lub lit. językiem niemieckim. Wiele osób na Podtatrzu węg. mówiło płynnie dwoma lub trzema językami.

W 1918 nastąpiła na Podtatrzu i w Tatrach zmiana granicy galic.-węg. (pierwotnie pol.-węg.) na granicę pol.-czechosł., z jej przesunięciem w terenie. Dalsze zmiany przebiegu granicy na Podtatrzu i czasem także w Tatrach, wystąpiły w 1924, 1938, 1939 i 1945. W okresie 1918-39 nie spowodowało to żadnych zasadniczych przesunięć grup narodowościowych, ale na Podtatrzu Słow. szkoły i kościoły były jedynie słowackojęzyczne, słow.-ruskie lub słow.-niem., a podtatrzańską ludność polską zaczęto nazywać goralami (» Górale) i statystycznie zaliczano nadal do Słowaków.

Na Podtatrzu Pol. (o ludności zasadniczo pochodzenia tylko polskiego) w części orawskiej i spiskiej w 1918-39 w pol. szkołach były (na żądanie rodziców) klasy z językiem słow., a w kościołach nabożeństwa były dwujęzyczne.

W 1939-45, kiedy Niemcy przyłączyli Orawę Pol. i Spisz Pol. do Republiki Słow. (tzw. slovenský štát, urzędowo Slovenská Republika), język polski został tam przez władze słow. usunięty ze szkół i kościołów. Na Podhalu w czasie okupacji niem. (1939-45) pozostawiono język pol. w szkołach podst. (o okrojonym programie nauczania), a szkoły średnie zamknięto. W tym okresie Niemcy usiłowali też wydzielić górali podh. z narodowości pol. jako rzekomo odrębny naród, tzw. » Goralenvolk, ale akcja ta jednak zawiodła.W 1944-45 na Spiszu (poza Zamagurzem Spiskim) nastąpiły wielkie zmiany w rozmieszczeniu ludności różnej narodowości. Jeszcze w czasie trwania wojny część Niemców (gł. z miast) dobrowolnie wyemigrowała do Niemiec, a część (zwł. ze wsi) władze niem. przymusowo przesiedliły do Niemiec. Po wojnie władze czechosł., też przymusowo, przesiedliły resztę niem. ludności Spisza do Niemiec. Na miejsca opróżnione na Spiszu przez Niemców napłynęła głównie ludność słow., ale miejscami również ludność polska.

Mozaika narodowościowa na Podtatrzu jest jednak jeszcze bardziej skomplikowana niż wynika z powyższych wydarzeń, zwł. gdy chodzi o samookreślanie swej narodowości przez poszczególne grupy ludności lub pojedyncze osoby, a także przy określaniu narodowości przez władze państw. lub przez autorów prac nauk. (także pseudonauk.) i publicystów oraz w wypowiedziach politycznych. Na sprawy te w rozmaitych sytuacjach wpływają w różnym stopniu czynniki następujące:

1) O narodowości danej grupy czy osoby zasadniczo decyduje pochodzenie, o ile nie nastąpiło zupełne wynarodowienie z zatratą pierwotnego języka i poczucia swej pierwotnej narodowości.

2) Przy braku poczucia swej narodowości (co dawniej było częste u ludności wiejskiej, a sporadycznie zdarza się jeszcze i teraz) decyduje język używany w rozmowie członków rodziny między sobą.

3) Przy istnieniu poczucia swej narodowości jest ono w terenach przygranicznych nieraz ukrywane z obawy różnorodnych represji lub ze względów koniunkturalnych. Na zapytanie o narodowość słyszy się często odpowiedź: ja tutejszy.

4) Przy optowaniu na rzecz określonej narodowości może to być opcja fałszywa, wbrew własnemu poczuciu, ze względów koniunkturalnych, pod wpływem propagandy itd. U takich osób opcja jest nieraz zmienna: w jednej sytuacji na rzecz jednej narodowości, w in. sytuacji na rzecz in. narodowości. Bywa też, że członkowie jednej rodziny optują na rzecz różnych narodowości.

5) Odgórne (urzędowe) przydzielanie grup czy poszczególnych osób do danej narodowości (np. w statystykach) odbywało się nieraz pod wpływem pobudek polit. czy nacjonalistycznych, sprzecznie ze stanem faktycznym.

Przyglądając się mozaice narodowościowej na Podtatrzu, tej dawnej czy obecnej, trzeba pamiętać, że w różnych przedstawieniach była ona nieraz i jest nadal fałszowana, czasem ze względów nacjonalistycznych, kiedy indziej z prostej ignorancji.

Na Podtatrzu Pol. cała ludność stała (z nielicznymi wyjątkami) była i jest pochodzenia pol., ale na Orawie Pol. i Spiszu Pol. część tej ludności optuje na rzecz narodowości słowackiej. Na Podtatrzu Słow. cała ludność stała (znowu z nielicznymi wyjątkami) jest obecnie pochodzenia słow., pol. i ruskiego, ale w urzędowych statystykach Polacy nie figurują. Na Spiszu jest też trochę Niemców i Węgrów, i dużo Cyganów.

O różnorodnej działalności w samych Tatrach ludności podtatrz. różnej narodowości (zwł. w przeszłości) jest mowa pod hasłami: kłusownictwo, naukowe badania, nazewnictwo geograficzne, pasterstwo, turystyka itd.Zob. też: gwary ludowe, historia, językowe zagadnienia.

Lit. - Jiří Polívka: Polština v horní stolici Oravské. "Listy Filologické a Paedagogické", Pr. 12, 1885. - Maksymilian Gumplowicz: Polacy na Węgrzech. "Lud" 6, 1901 i 7, 1902 oraz odb.: Lw. 1903. - Samo Czambel: Slovenská reč a jej miesto v rodine slovanských jazykov. Turč. Sv. Ma. 1906. - Walter Kuhn: Geschichte der deutschen Ostsiedlung in der Neuzeit. I-II. Köln, Graz 1955, 1957. - Atlas slovenského jazyka. I-III. Br. 1968, 1978, 1981. - Tadeusz M. Trajdos: Spisz środkowy i północny w naszym stuleciu. Wa. 1987. - Tenże: Zamagurze Spiskie, fenomen przetrwania polskości. Szczawnica 1990.

---