martyrologia wojenna

martyrologia wojenna. W czasie II wojny świat. wojska niem. (z oddziałami armii słow.) zajęły pow. nowotarski już pierwszego dnia wojny, 1 IX 1939 (»okupacja). Wkrótce potem (X 1939) zaczęło na tym terenie działać gestapo, które aż do stycznia 1945 miało swą siedzibę w Zakopanem w budynku dawnego pensjonatu "Palace" przy ul. Chałubińskiego. Gestapo więziło tu Polaków podejrzanych o wszelką działalność patriot. czy antyniemiecką: pracę w organizacjach tajnych, udział w partyzantce, służbę kurierską, przeprowadzanie przez granicę, próbę ucieczki przez granicę, słuchanie radia zagr., kolportowanie i czytanie prasy podziemnej, pomoc udzieloną partyzantom lub choćby sprzyjanie im, nawet pokrewieństwo z partyzantami itd.

W osławionym "Palace" prowadzono dochodzenia połączone z katowaniem ofiar, z których wiele zamordowano na miejscu lub rozstrzelano na cmentarzach w Zakopanem i Poroninie (ponad 200 zakopiańczyków), a licznych innych wysłano do hitlerowskich obozów koncentr., m.in. w Oświęcimiu. Poza tym gestapo zakop. - nieraz przy pomocy niem. oddziałów wojsk. - przeprowadzało akcje po całym Podhalu, w różnych wsiach mordując wiele osób na miejscu i paląc domy; większe akcje tego rodzaju przeprowadzono w Chochołowie (1942), Waksmundzie (1943), na Słodyczkach w Nowym Bystrem (1943), w Ochotnicy (1944) i w wielu in. miejscowościach. W samych Tatrach na pocz. wojny Niemcy rozstrzelali grupę pol. więźniów w Chochołowskiej Dolinie, nieco powyżej Siwej Polany. Niem. władze wysłały też z Podhala - podobnie jak z in. terenów Polski - dużo ludzi na przymusowe roboty do Niemiec.

Ludność żydowską na Podhalu Niemcy częściowo wymordowali na miejscu, większość jednak wywieziono do obozów i dopiero tam zgładzono; niem. akcja eksterminacyjna wobec Żydów była zakończona na Podhalu w 1942.

Wśród osób zamordowanych w okresie II wojny świat. przez gestapo lub in. władze niem. na terenie Podhala lub w więzieniach i obozach koncentr., w egzekucjach ulicznych itd. - wiele było poprzednio związanych z Tatrami swą działalnością nauk., lit., społ., tur., tatern., sport. itd.; w niniejszej encyklopedii umieszczono życiorysy wielu takich osób: Tadeusz Bernadzikiewicz, Tadeusz Ciesielski, Bronisław Czech, Adam Gadomski, Józef Gąsienica-Tomków, Helena Marusarzówna, Józef Rafacz, Jan Rzewnicki, Michał Siedlecki, Jerzy Smoleński, Augustyn Suski i liczni in.

Ofiary terroru hitlerowskiego zostały po wojnie uczczone pomnikami i tablicami pamiątkowymi w różnych miejscowościach Podhala, m.in. w Zakopanem: w dawnej siedzibie gestapo w "Palace" (tablica), na nowym cment. (pomnik na mogile zbiorowej), przy drodze do Kuźnic (pomnik w miejscu, gdzie Niemcy rozstrzelali 20 zakładników pol.). Na terenie pow. nowotarskiego jest też szereg pomników związanych z walkami zarówno » partyzantów jak i regularnych oddziałów wojsk. w czasie II wojny świat. Zob. też okupacja.

Lit. - Alfons Filar i Michał Leyko: Palace, katownia Podhala. Wa.1970, 1972, 1976. - Henryk Jost: Zakopane czasu okupacji (wspomnienia). Wa. 1989.

---