mapy

mapy. Na mapach Tatry pojawiły się wprawdzie dość dawno, ale przez długi czas były to mapy większych obszarów (np. Polski, Węgier, potem Spisza, Liptowa, Orawy), na których te góry zaznaczano jedynie perspektywicznie i symbolicznie, np. w postaci prawie jednakowych kopców, bez ukazywania rzeczywistych szczegółów terenu.

Te najstarsze mapy z Tatrami pokazują więc jedynie ogólną lokalizację tych gór, a na ich obszarze (i to nie zawsze) tylko jedną nazwę: nazwę całego ich pasma, np. Schneperg, tj. Schneeberg (Wolfgang Lazius, mapa Węgier, 1556), Tatri Montes (Wacław Grodecki, mapa Polski, 1570), Montes Carpates (Fabius Antonius Colloredo, mapa Spisza w atlasie Parvus Atlas Hungariae, 1688; jako autor bywa mylnie podawany Gabriel Hevenesi).

Dopiero w XVIII w. pojawiają się mapy ukazujące rzeczywiste szczegóły w rzeźbie Tatr, lub nazwy poszczególnych obiektów w tych górach, np. Mappa regni Hungariae Johanna Christ. Müllera z 1709 (oprócz nazwy Carpathici Montes dla Tatr jest tam nazwa Krivany M. dla Krywania, choć same góry są nadal narysowane symbolicznie), mapy komitatu spiskiego Pawła Kraya z 1715 i 1723 (kształty szczytów tatrz. nieco zróżnicowane i kilka jezior, ale bez nazw), mapy Samuela Mikoviniego (np. mapa komitatu lipt. z 1736, sięgająca po Krywań), mapa starostwa spiskiego Franciszka Floriana Czakiego z ok. 1760 (Tatry, nazwane Montes Tatri, są nadal przedstawione perspektywicznie, kształty szczytów zróżnicowane, niektóre podobne do rzeczywistych ale na ogół fantastyczne, po raz drugi na mapie kilka jezior tatrz., trochę nazw szczytów, dolin i jezior, częściowo błędnie zlokalizowanych), i wreszcie mapa F.J. Le Mairea z 1786 pt. Jonction du Waag au Poprad, Verbindung der Waag mit dem Poprad (z całymi Tatrami, które są ujęte perspektywicznie jako kopce i turnie o fantastycznych kształtach, bez nazw).

Pierwsze szczegółowe mapy austr., tzw. zdjęcia józefińskie, wykonano w 1763-85 dla pewnych obszarów Austro-Węgier; Tatr i Podtatrza dotyczą np. mapa Seegera z 1769 (1:14 400), mapa Motzela z 1770-72 (1:28 800 ), inna mapa Seegera z 1771 (1:28 800), mapa Miega z 1779-82 (1:28 000). Są to wszystko mapy rękopiśmienne, nie opublikowane; zawierają sporo błędów, ale pokazują teren Tatr już dość szczegółowo i podają sporo nazw różnych obiektów. Wszystkie te mapy już ostatecznie porzucają dawne metody symbolicznego i perspektywicznego przedstawiania gór, przechodząc na metody zbliżone do współczesnych (cieniowanie kreskowe, ale jeszcze bez warstwic).

Pierwsze mapy Tatr wydane drukiem (jako miedzioryty) w tym okresie, to najpierw mapa Baltazara Hacqueta z 1796, obejmująca Tatry Pol., tj. część Tatr Wys. i część Tatr Zach. (ponad 20 nazw), a następnie mapa wsch. części Tatr Wys. z 1805-09, której autorem jest Max Hoehm i która też zawiera ponad 20 nazw na terenie Tatr.

Na mapie geol. Stanisława Staszica z 1806, obejmującej znacznie szerszy obszar, Tatry są pokazane schematycznie jako kopce i nazw jest niewiele. Kolejno ukazały się mapy Tatr w dziełach nauk. G. Wahlenberga 1814 i A. Rochela 1821. W okresie ok. 1770-1820 trochę szczegółów z terenu Tatr można też znaleźć na wielu mapach Polski, Węgier, Austro-Węgier oraz Galicji i Lodomerii.

W 1819-20 austr. topografowie wojsk. dociągnęli od pd. do samych Tatr sieć pomiarów triangulacyjnych; ustawili wtedy pierwsze trianguły miernicze na wierzchołkach szczytów tatrz., np. 9 VIII 1820 na Łomnicy.

Następnie w 1822 i 1823 wykonano mapę Tatr w podziałce 1:28 800 w 8 sekcjach pod ogólnym kierownictwem podpułk. Antona von Schöna; poszczególne sekcje wykonali porucznicy i podporucznicy Ludwik Kamiński (Polak), Ludwig Klokocsan, Peter Prinzl, Johann Steinberg, Franz Strenner i Alois Wopaterny. Była to najdokładniejsza z wszystkich map tatrz. do owego czasu i miała już obfite nazewnictwo, ale brak było na niej wysokości szczytów. Z powodu usterek w sieci triangulacyjnej mapy tej nie opublikowano, ale była ona aktualizowana i korzystały z niej różne osoby przygotowujące własne mapy.Na podstawie owych map z 1822-23 i dodatkowych pomiarów wydano szereg wojsk. map w różnych podziałkach, m.in. dwie sekcje tatrz. w podziałce 1:144 000 (część zach. w 1869 i część wsch. w 1870), już z licznymi kotami wysokościowymi.

W tym okresie ukazało się też wiele map Tatr (przeważnie całych), wydanych drukiem przez różnych badaczy tych gór w ich dziełach nauk. lub w przewodnikach, np. Albrecht Sydow i Wolff 1830 (w książce Sydowa), Carl Lohmeyer 1842, Ludwik Zejszner 1844 (mapa geol.), W.F. Warhanek 1857, Eugeniusz Janota 1860 (tylko Tatry Pol.), Friedrich Fuchs 1863, F.W. Hildebrandt 1863, Karel Kořistka 1864, Walery Eljasz 1870, Karl Kolbenheyer 1876. W niektórych przypadkach mapy były samodzielnie przygotowane (i w związku z tym dosyć prymitywne), a w innych opierały się mniej lub bardziej na materiałach cudzych, tj. na mapach poprzednio opublikowanych lub rękopiśmiennych, m.in. wojskowych. Najlepsza z nich była mapa Kořistki.

Następne wojsk. pomiary austr. przeprowadzono w Tatrach w 1876 i 1895-97; na ich podstawie wydano w 1898 mapę "topograficzną" 1:25 000, a z niej sporządzono i wydano mapę "specjalną" 1:75 000 i mapę "generalną" 1:200 000. W późniejszych latach wielokrotnie przeprowadzano reambulację pomiarów w Tatrach. Pomiary te, zwł. z 1895-97 (łącznie z późniejszymi reambulacjami), posłużyły do opracowania i opublikowania szeregu wydań map wojskowych.

Owe mapy wojsk. stanowiły zasadniczy podkład do opracowania licznych map tur. i in., ukazujących się aż do I wojny świat. i nawet po niej, a w Czechosłowacji nawet po II wojnie światowej. Były to mapy wydawane przez instytucje państw. (np. drukarnia państw. w Budapeszcie), towarzystwa tur. (np. TT w 1903) i pojedyncze osoby (Walery Eljasz, Franz Dénes, August Otto, Tytus Chałubiński, Gustav Pelikan, Tadeusz Zwoliński, Janusz Chmielowski, Mariusz Zaruski, János Vigyázó i Károly Kogutowicz, V. Mrázek, Adam Tomaszewski, Alois Chytil, F. Karpowicz i wielu in.), a po I wojnie świat. także przez pol. i czechosł. Wojskowy Instytut Geograficzny.

W latach międzywojennych pol. Wojskowy Instytut Geogr. (WIG) wydawał mapy Tatr lub większych obszarów łącznie z Tatrami, w podziałce 1:300 000 i 1:100 000 (pojedyncze arkusze i arkusz zbior., obejmujący całe Tatry z Podtatrzem). Następnie WIG na podstawie własnych nowych pomiarów fotogrametrycznych wydał w 1938 mapę Tatr Pol. w podziałce 1:20 000; mapa ta miała kilka wersji o różnych tytułach: Tatrzański Park Narodowy (choć TPN jeszcze nie istniał), Tatry (część polska). Wśród map tur. najlepsze w tych latach były mapy Tadeusza Zwolińskiego, najpierw Tatry Polskie 1:37 500 w 7 wydaniach (1912-32), potem Tatry Wysokie i Bielskie 1:40 000 (1931) i Tatry 1:50 000 (1936 i 1948).W czasie II wojny świat. ukazały się mapy Tatr i Podtatrza w różnych podziałkach; były one produkcji niem., bryt. i ros., a przeznaczone do celów wojskowych. Były też mapy słowackie. Cała ta produkcja kartogr. opierała się na przedwojennych mapach polskich i czechosłowackich.

Po II wojnie świat. na podstawie nowych pomiarów wydano w arkuszach mapy wojsk. 1:25 000 Tatr Słow. oraz do celów nauk. i innych mapy 1:10 000 Tatr Słow., ale nie były one ogólnie dostępne.

W Polsce ukazała się Mapa geologiczna serii wierchowej Tatr Polskich 1:20 000 Ferdynanda Rabowskiego (1954) oraz zbiorowo opracowana Mapa geologiczna Tatr Polskich 1:10 000 w 14 ark. (1958-80) na podkładzie mapy fotogrametrycznej z 1938 i powojennych badań geologicznych. W kolejnych wydaniach ukazuje się mapa Tatry i Pieniny 1:75 000 (od 1957) i Tatrzański Park Narodowy 1:30 000 (od 1962). W Czechosłowacji ukazywała się większa rozmaitość map tur. Tatr i Podtatrza 1:75 000, 1:50 000 i in. Do pol. i słow. przewodników tur. dołącza się mapy w różnych podziałkach.

Obecnie najbardziej szczegółowa ogólnie dostępna mapa tatrz. to Tatry Polskie 1:10 000, wydana w 1984 przez Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Pol. na podstawie pomiarów z 1965-70 i późniejszej aktualizacji. Składa się z 14 ark. i osobno wydanych objaśnień ze skorowidzem nazw, a dla turystów mapa ukazała się też w formie składanych arkuszy. Ponadto mapa ta jest włączona do wielkiego dzieła kartogr., jakim jest Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego (Za., Kr.1985), wydany z inicjatywy prof. Mieczysława Klimaszewskiego przez Tatrz. Park Nar. i Oddz. Krak. Polskiego Tow. Przyjaciół Nauk o Ziemi. Atlas ten, oprócz owej mapy 1:10 000, zawiera 32 mapy (przeważnie 1:50 000) obrazujące różne zagadnienia: przyr., gosp., tur., hist. i ochrony przyrody. Red. atlasu: Kazimierz Trafas. Autorzy map: liczny zespół.Istnieje też wiele map specjalnych Tatr i Podtatrza, dołączanych do prac nauk. z różnych dziedzin, a z rękopiśmiennych są mapy gospodarcze (np. leśne) i katastralne, nieraz w dużych podziałkach (np. 1:2880). Katastry galicyjskie opracowano w 1787-88, 1820 i 1846. Katastry węg. (przynajmniej na Spiszu) zaprowadzono dopiero w 1853; np. teren Jaworzyny Spiskiej uzyskał mapy katastralne w 1853 i 1857. Mapy katastralne były uzupełniane różnymi "tabelami" i mapami gospodarczymi, m.in. leśnymi.

Są też nowsze mapy katastralne, a z epoki przed zaprowadzeniem katastru (np. z XVIII w.) zachowały się różne mapy rękopiśmienne gospodarcze i graniczne z Tatr i Podtatrza. W urzędach i pracowniach znajdują się liczne mapy lokalne, wykonane w celach inwestycyjnych, np. w Miejskiej Pracowni Geodezyjnej w Zakopanem są mapy: Kasprowy Wierch 1:500 (1963-64), Hala Goryczkowa 1:500 (1964), Hala Kondratowa 1:250 (1969), Myślenickie Turnie 1:250 (1971). Zob. też: panoramy (mowa tam też o mapach panoramicznych) oraz wysokości.

Lit. - Józef Szaflarski: Poznanie Tatr. Wa.1972. - Józef Nyka: Nieznany obraz kartograficzny Tatr i Podtatrza. "Tat." 1973, nr 3.

---