Magyarországi Kárpátegyesület

Magyarországi Kárpátegyesület (MKE) lub Ungarischer Karpathenverein (UKV), w pol. literaturze: Węgierskie Towarzystwo Karpackie, w słowackiej: Uhorský karpatský spolok. Było to węg.-niem. towarzystwo tur., które istniało od 1873 do 1945 (w 1919-45 jako spiskoniem. » Karpathenverein). Zajmowało się Tatrami i w ogóle Karpatami, działając na terenie ówczesnych Węgier, a potem (od 1919) Czechosłowacji. Było mn.w. odpowiednikiem TT.

Myśl założenia Towarzystwa Karpackiego pierwszy wysunął austr. lekarz dr Heinrich Wallmann w 1869 i powtórnie (wsp. z Gustawem Jägerem) w 1871, wydając wtedy odezwę w tej sprawie w języku węg., niem. i polskim. Projektowano wówczas, że oddziały tego towarzystwa powstaną nie tylko na Węgrzech, lecz również i w Małopolsce (ówczesnej Galicji) i że gł. zarząd towarzystwa będzie urzędować kolejno w siedzibach oddziałów (m.in. w Krakowie). Na wezwanie owej odezwy wpłynęło wówczas zaledwie sześć zgłoszeń: pięć z Węgier oraz jedno z Galicji (od Jana Stefana Szalaya ze Szczawnicy).

W 1871 i 1872 dalszą krótkotrwałą inicjatywę utworzenia towarzystwa okazało grono profesorów w Kiezmarku z Juliuszem Zimmermannem na czele.

W maju 1873 akcję podjął na nowo Anton Döller w Kiezmarku. Utworzył komitet organizacyjny (Egyed Berzeviczy, Nándor Czerépy, Anton Döller, Hugo Payer, Friedrich Scholcz, Samuel Weber), który wystąpił z programem utworzenia już nie Tow. Karpackiego (z udziałem m.in. Galicji), lecz Węgierskiego Tow. Karpackiego. Zostało ono powołane do życia na zebraniu w Starym Smokowcu, 10 VIII 1873. W zebraniu tym uczestniczył Polak, Stefan Buszczyński.

W 1873, w chwili powstania MKE, istniały w węg. części Tatr tylko ścieżki past. oraz prymitywne drogi do zwózki drzewa, a jedyne schronisko tur. (nie zagospodarowane) istniało w Dolinie Zimnej Wody na Staroleśnej Polanie; było to jednoizbowe, kamienne Schronisko Rainera, postawione w 1865. Z uzdrowisk podtatrz. istniał tylko Smokowiec, przewodnictwo nie było zorganizowane, nie było periodycznych wydawnictw tur., a z drukowanych przewodników niem. czy węg. ukazały się do tego czasu jedynie przewodniki Lohmeyera z 1842 i Fuchsa z 1863. Kolej na Podtatrzu istniała dopiero dwa lata (linia z Bogumina przez Poprad do Koszyc, jeszcze bez odgałęzienia do Kiezmarku), a np. z Zakopanego do Smokowca jeździło się przez Nowy Targ, Starą Wieś Spiską i Kiezmark, lub przez Bukowinę, Jurgów, Zdziar, Rakusy i Kiezmark, gdyż na trasie dzisiejszej Drogi Wolności tylko miejscami biegły leśne ścieżki lub prymitywne drogi kołowe.

Od samego początku siedziba MKE znajdowała się stale na Spiszu, kolejno w miastach: Kiezmark (1873-84), Lewocza (1884-91), Nowa Wieś Spiska (1891-1920) i znowu Kiezmark (1920-45). W związku z tym historię MKE dzieli się zwykle na cztery okresy: pierwszy kiezmarski, lewocki, nowowiejski i drugi kiezmarski.W pierwszych trzech okresach (1873-1920) MKE założyło swe terenowe sekcje (oddziały) na obszarze ówczesnych Węgier, a poza tym sekcję śląską z siedzibą we Wrocławiu (sekcja ta składała się z samych Niemców). Na terenie Galicji - gdzie równocześnie powstało Tow. Tatrzańskie - MKE nie starało się rozwijać działalności, jednakże miało tam trochę członków, gł. Niemców ze Śląska Cieszyńskiego oraz trochę Polaków ze Lwowa i Krakowa (np. Eugeniusz Janota, Walery Eljasz, Żegota Pauli). Liczba członków całego MKE przekraczała w niektórych latach 5000.

Przez cały ten czas MKE rozwinęło w różnym natężeniu ale w sumie b. ożywioną i wielostronną działalność, zwł. w węg. części Tatr i Podtatrza (działalność w pozostałej części Karpat tu pomijamy), i to aż do 1891 jako jedyne towarzystwo tur. na tym terenie.

MKE budowało i znakowało szlaki tur., starało się o budowę szos i kolei, wystawiło w Tatrach szereg schronisk i schronów tur., zorganizowało i szkoliło przewodników i ratowników górskich, popierało nauk. badania w Tatrach, dbało o ochronę przyrody tatrz., propagowało turystykę, narciarstwo i uzdrowiska podtatrz., założyło i utrzymywało Muzeum Karp. w Popradzie.

W 1874-1917 MKE wydało 44 tomy rocznika tur. w wersji węg. (» "Magyarországi Kárpátegyesület Évkönyve") i wersji niem. ("Jahrbuch des Ungarischen Karpathenvereins"), a potem (jako konstynuację tego rocznika) czasopisma » "Turistik und Alpinismus" (1918-23), » "Turistik, Alpinismus, Wintersport" (1924-33) oraz » "Die Karpathen" (1934-43), w sumie blisko 70 roczników, a poza tym samo wydawało lub popierało w różny sposób wydawanie węg. i niem. przewodników i map tur., panoram, albumów itd.W swym okresie lewockim (1884-91) MKE przeszło poważny kryzys organizacyjny wskutek dążeń do przeniesienia centralnych władz MKE ze Spisza do Budapesztu. W 1891 odłączyło się od MKE pięć jego sekcji (m.in. budapeszteńska), które założyły odrębne Węgierskie Tow. Turystyczne (» Magyar Turista Egyesület, MTE) z siedzibą w Budapeszcie, ale centrala MKE (z dziewięcioma sekcjami ) pozostała na Spiszu, od 1891 w Nowej Wsi Spiskiej, i MKE w swym okresie nowowiejskim (1891-1920) nadal rozwijało swą dotychczasową wielostronną działalność, z tym że w Tatrach i na Podtatrzu zaczęło też działać MTE.

Następny kryzys w dziejach MKE spowodowała I wojna świat. i w jej następstwie zmiana granic polit. z powstaniem państwa czechosłowackiego. Już na pocz. 1919 MKE zmieniło nazwę na Karpathenverein (KV), a w 1920 nastąpiła jego gruntowna reorganizacja. Towarzystwo musiało ograniczyć swą działalność i organizację do obszaru Czechosłowacji, straciło więc wszystkie swe sekcje z siedzibami poza granicami tego państwa. KV, mimo początkowego zagrożenia swego istnienia, dotrwało do 1945. Jego dzieje są omówione osobno (» Karpathenverein).W pierwszym kiezmarskim okresie MKE (1873-84) prezesem (zupełnie nieaktywnym) był Gusztáv Görgey (1873-74), a następnie zasłużeni dla towarzystwa Egyed Berzeviczy (1874-78), József Szentiványi (1878-79) i Albin Csaky (1880-91), a gł. działaczami, dzięki którym MKE szybko się rozwinęło, byli Anton Döller, Hugo Payer, Martin Róth, Samuel Weber, Karl Kalchbrenner i Béla Majláth.

W okresie lewockim (1884-91) prezesem był nadal Albin Csaky, a najbardziej zasłużonymi działaczami Samuel Roth (wiceprezes do 1889), Martin Róth i Franz Dénes.

W okresie nowowiejskim (1891-1920) prezesów było czterech: Vilmos Migazzy (1891-96), Aurel Münnich (1897-1906), Géza Salamon (1907-1911) i Sándor Teleki (1911-19), ale najważniejszą rolę odgrywał przez cały ten okres wiceprezes Nikolaus Fischer, a ponadto Martin Róth, Friedrich Nikházy, Viktor Bruckner, Béla Hajts i od 1918 Michael Guhr.

W drugim okresie kiezmarskim (1920-45), tj. w okresie Karpathenvereinu, b. aktywnym i zasłużonym prezesem był Michael Guhr (1920-33), mniej aktywnym Nikolaus Szontagh (1933-39), a w latach 1920-39 gł. działaczami byli ponadto Julius Andreas Hefty, Artur Wiegand, Béla Hajts, Alfred Grosz, Aladár Marcsek, Oskar Zuber, Desider Reichart, Ernst Bethlenfalvy. W 1939-40 rządził towarzystwem komisarz Tibor Raisz, wyznaczony przez władze polit., a w 1940-44 narzucony prezes Geza Klein. KV w 1945 został rozwiązany.

Dzieje MKE (UKV) łącznie z KV, a więc za lata 1873-1945, są przedstawione w książce Alfreda Grosza: Die Hohe Tatra, Geschichte des Karpatenvereins (Stuttgart 1961). Dużo dodatkowych danych znajduje się w rocznikach i czasopismach wydawanych przez MKE i KV, zwł. w zeszycie "Turistik und Alpinismus" (3, 1922-23, nr 3), wydanym na jubileusz 50-lecia towarzystwa. Bardziej szczegółowe dane za krótsze okresy ogłosili dawniej w swych książkach Franz Dénes: Gründung, Entwicklung und Tätigkeit des Ungarischen Karpathenvereins (Leutschau 1883 i osobno po węg.) oraz Tivadar (Theodor) Posewitz: A Magyarországi Kárpátegyesület története 1873-1898 (Igló 1898).Zob. też: Karpathenverein, Sektion Schlesien des UKV oraz Tatraverein.

---