literatura

literatura. (Uwaga. Różnego rodzaju rękopiśmienne dokumenty z wiadomościami o Tatrach są omówione pod in. hasłami: archiwa i archiwalia, dokumenty lokacyjne, lustracje, poznanie Tatr, spiski, testamenty.)

Okres pierwszy (wiek XVI).

W tym okresie nie ma jeszcze żadnych druków poświęconych specjalnie Tatrom. Wzmianki o tych górach lub b. zwięzłe ich opisy pojawiają się w dziełach drukowanych o szerszym zakresie tematycznym, i dotąd odszukano zaledwie dwa z XVI w.Najstarsze takie dzieło to Macieja Miechowity Chronica Polonorum (1519); autor ten w dwóch miejscach pisze zwięźle o górnictwie miedzi i srebra w Tatrach Pol., uprawianym w 1502 i 1503 z polecenia króla Aleksandra Jagiellończyka.

Drugim z kolei jest Georgius Wernher, który umieścił b. krótki i ogólnikowy opis Tatr w swej pracy o źródłach mineralnych na Węgrzech: De admirandis Hungariae aquis hypomnemation (1549). Więcej pisze o Podtatrzu: o źródłach mineralnych na Liptowie i Spiszu. Nieco wcześniej tenże Wernher wydrukował pracę Hypomnemation de aquis in Scepusio admirandis (w zachowanym egzemplarzu brak karty tytułowej i roku wydania), ale tam opisu Tatr nie ma.

W różnych słownikach i in. dziełach z XVI w. występują Karpaty jako całość, bez wyszczególniania Tatr, ale w poezji już wyróżnia się Tatry, np. w poemacie Andrzeja Zbylitowskiego Żywot szlachcica we wsi (1597); zob. poezja.

Okres drugi (wiek XVII).

B. zwięźle o Tatrach i o wypływających z nich rzekach pisze Jan Długosz w swych Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (druk 1615 na podstawie rękopisu z 1455-80; potem dalsze wydania, również po pol.). Następnie pojawiają się pierwsi pisarze, którzy sami dotarli w głąb Tatr i pisali o nich obszerniej od swych poprzedników.Ogólnie o Tatrach i bardziej szczegółowo o swej wycieczce w 1615 w ich głąb na Kiezmarski Szczyt (bez wymienienia jego nazwy) pisze David Frölich w swym podręczniku Medulla geographiae practicae (1639); przedrukował to potem w innym swym dziele: Bibliotheca seu Cynosura Peregrinantium, hoc est Viatorium (1644).

Znacznie dokładniejszy opis Tatr i wycieczki do ich wnętrza (na tenże Kiezmarski Szczyt) ogłosił następnie Simplicissimus (Daniel Speer) w jednym z rozdziałów swej książki Ungarischer oder Dacianischer Simplicissimus (1683).

Frölicha opis wycieczki w Tatry przedrukował Bernhard Varenius w swej książce Geographia generalis in qua affectionis generalis telluris explicantur (Amstelodami 1650), a tatrz. opis Simplicissimusa, nieco przerobiony i skrócony, włączył L. Christoph Hellwig, bez podania właśc. autora, do swej książki Anmuthige Berg-Historien (Leipzig 1702).

B. ogólnikowe opisy Tatr dali też w swych XVII-wiecznych dziełach geogr. Martin Zeiller: Newe Beschreibung desz Königreichs Ungarn... (Ulm 1646 i nast. wydania) i Beschreibung des Königreichs Pohlen und Grossherzogthums Lithauen (Amsterdam 1647 i nast. wydania), oraz Georg Kreckwitz: Totius Regni Hungariae superioris inferioris accurata Descriptio (Franckfurt und Nürnberg 1685). Trochę wiadomości o Tatrach, nawet o Morskim Oku, znajduje się w encyklopedycznym dziele Martina Szentiványiego Curiosora et selectiora variarum scientiarum miscellanea (1689-1709, 8 tomów). W poezji tego okresu pojawiają się jedynie ogólnikowe wzmianki o Tatrach, np. u Macieja Kazimierza Sarbiewskiego (1631).

W sumie cała literatura XVII w. daje jedynie b. ogólny opis Tatr oraz trochę szczegółów o Kiezmarskiej Dolinie i grupie Kiezmarskiego Szczytu, a także nieco wiadomości o ówczesnym pasterstwie, przewodnictwie i turystyce w tej części Tatr.

Okres trzeci (wiek XVIII do 1790).

Zaraz na początku tego okresu Tatrami zajął się Stephanus Csiba, prof. uniw. w Tyrnawie i Koszycach. Najpierw wydał pod swym nazwiskiem Dissertatio historico-physica de admirandis Hungariae aquis (1713), z b. krótkim opisem Tatr, jest to jednak właściwie przedruk pracy G. Wernhera z 1549 o podobnym tytule, z małymi uzupełnieniami. Następnie pisze Csiba o Tatrach w swej rozprawie Dissertatio historico-physica de montibus Hungariae (1714), nawet o rzekomych rubinach i diamentach.

O Tatrach w tym okresie pisali bardziej rzeczowo (na poziomie ówczesnej wiedzy) przede wszystkim Spiszacy, góry te więc (podobnie zresztą jak i w okresie poprzednim) są opisane gł. od strony Spisza. Georg Buchholtz sen. opisał Tatry w pracy Das weit und breit erschollene Ziepser-Schnee-Gebürg (1719), którą ogłoszono drukiem wprawdzie dopiero w 1899, ale znana ona była pisarzom XVIII w. Również jego kronika rodzinna Historischer-Geschlechts-Bericht (1703-10), zawierająca dużo wiadomości o Tatrach, pozostawała do 1904 w rękopisie, ale jej fragmenty (m.in. opis wejścia autora na Sławkowski Szczyt) drukowano już w 1774.

Przed 1722 sporządził opis Spisza (z wieloma cennymi wiadomościami o Tatrach) Georg Bohus: Historico-geographica descriptio terrae Scepusiensis, ale i ta praca długo czekała na druk (do 1919). Georg Buchholtz jun. ogłosił drukiem opisy dwóch swych wycieczek w Tatry: Relation von der karpathischen Reise... besonders vom Grünen See (1725) i Dreitägige Karpathische Gebürgsreise (1726), bardziej jest jednak znany jako autor pierwszej panoramy Tatr, narysowanej w 1717, a wydanej drukiem w 1783.

Na ogół drobne ale liczne wiadomości o Tatrach można znaleźć w obu dziełach Gabriela Rzączyńskiego: Historia naturalis curiosa Regni Poloniae (1721) i Auctarium historiae naturalis curiosae Regni Poloniae (1736); dzieła te są w znacznej części kompilacją ze źródeł drukowanych, ale również i rękopiśmiennych, dziś zaginionych. Prace Rzączyńskiego dają dobry przegląd ówczesnej wiedzy przyr. o Polsce i o Tatrach.

Towarzyszem niektórych wycieczek G. Buchholtza jun., ale tylko na Podtatrzu, był lekarz niem. Franz Ernst Bruckmann, który wydał szereg rozpraw po łac. i niem. o Tatrach i Podtatrzu, m.in. o kosodrzewinie i limbie (1727), a także opis Tatr (1740).

Matej Bel, korzystając z materiałów rękopiśmiennych Buchholtzów i in., pisał o Tatrach przede wszystkim w dwóch swych dziełach: Hungariae antiquae et novae prodromus (1723) i zwł. Notitia Hungariae novae historico-geographica, dając w tomie II (1736) tego ostatniego dzieła pierwszy drukowany opis Tatr Zach.

Jakob Buchholtz, zmarły w 1754, zostawił w rękopisie dwie prace tatrz., ogłoszone dopiero po jego śmierci: Beschreibung des wundervollen Karpathischen Schnee-Gebirges (1783) oraz Reise auf die Karpatischen Gebirge und die angränzenden Gespanschaften (1787).

Gdański przyrodnik Jakob Theodor Klein napisał wprawdzie historię naturalną świstaka (Naturgeschichte des Murmelthiers) i włączał ją do kilku swych łac. i niem. dzieł zool. poczynając od Historiae avium prodromus (1750), jednakże (wbrew twierdzeniom niektórych biografów Kleina) nie jest to praca o świstaku tatrz. lecz alpejskim, a zawarte w niej b. drobne wzmianki o świstaku w Tatrach są wzięte z dzieł Rzączyńskiego.

Andreas Jonas Czirbesz, opierając się na źródłach drukowanych i rękopiśmiennych, opublikował najdokładniejszy i najbardziej wszechstronny do owego czasu opis Tatr: Kurzgefasste Beschreibung des karpatischen Gebirges (1772-73); następnie wydał opis swej wycieczki na Krywań: Beschreibung einer karpathischen Bergreise, auf den so genannten Kriwan (1773).Z prac, jakie ogłosił Samuel Augustini ab Hortis jun., najważniejsza to rozprawa Von den fremden Gold- und Schatzgräbern (1775), stanowiąca podst. źródło wiadomości o dawnych poszukiwaczach złota i skarbów w Tatrach.Pierwszy zasadniczy zbiór dokumentów do historii Spisza, a więc także Tatr, wydał Carolus Wagner: Analecta Scepusii sacri et profani (Viennae etc. 1773-78, pars I-IV).Trzeba też wspomnieć, że w kilkutomowym dziele encyklopedycznym Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny (1745-56) jest krótki rozdział o Tatrach, Karpat Góra, oparty jednak w znacznej części na fantazji autora lub jego informatorów.W omawianym okresie pojawiły się pierwsze wiersze poświęcone Tatrom (nie tylko wzmiankujące o nich); napisał je Jakub Kazimierz Haur (1702), ale pozostały w rękopisie aż do I poł. XX w.W sumie literatura tego okresu przyniosła już sporo wiadomości o Tatrach (najmniej o ich stronie pol.), pierwsze prace pisane wyłącznie o Tatrach, i niewątpliwie wzbudziła szersze zainteresowanie tymi górami, gdyż wymienione wyżej prace wydrukowano na Węgrzech, w Austrii, na Śląsku, w Niemczech i Polsce.

Okres czwarty (1790-1815).

Na przełomie XVIII i XIX w. pojawili się w Tatrach wybitni naukowcy różnej narodowości, którzy prowadzili tu badania i następnie ogłosili szereg dzieł, podając w nich wyniki badań, liczne spostrzeżenia z wielu dziedzin i nieraz opisy swych wycieczek, a także materiał ilustracyjny i mapy.

Pierwszy był zniemczony franc. lekarz i przyrodnik Baltazar Hacquet, prof. uniw. we Lwowie i Krakowie; rezultaty swych wielostronnych badań na rozległym obszarze Karpat ogłosił w czterotomowym dziele: Neueste physikalisch-politische Reisen in den Jahren 1788-1795 durch die Dacischen und Sarmatischen oder Nördlichen Karpathen (1790-96, o Tatrach w t. 4).

rugim z kolei był ang. lekarz i przyrodnik Robert Townson, który Tatrom poświęcił dużą część swej książki Travels in Hungary (1797).

Węg. botanik Pál Kitaibel jest gł.autorem wspaniale wydanego trzytomowego dzieła częściowo tatrzańskiego: Descriptiones et icones plantarum rariorum Hungariae (1802-12, o Tatrach w t. 1, współautor Franz Adam Waldstein).

Pol. geolog Stanisław Staszic ogłosił szereg rozpraw o Tatrach (1810-12), a następnie książkę O ziemiorodztwie Karpatow, i innych gor i rownin Polski (1815, z atlasem zawierającym m.in. dużą panoramę Tatr); dzieło to, zasadniczo geologiczne, przynosi cenne wiadomości z różnych dziedzin wiedzy o Tatrach.

Szwedzki botanik Göran Wahlenberg jest autorem dzieła Flora Carpatorum Principalium (1814), przez wiele lat podstawowego o roślinności Tatr.Nieco w cieniu powyższej piątki wybitnych uczonych pozostali w tym okresie piszący też o Tatrach mieszkańcy Spisza, choć niektóre ich prace tatrz. również należą do cenych w tych latach.

Thomas Mauksch w omawianym okresie opublikował pracę hist. Geschichte und gegenwärtige Verfassung der ungrischen Sachsen in der Zips (1791) i pracę z dziedziny klimatologii: Ueber die Witterung in der Zipss, besonders unter den Carpathischen Alpen (1795), a dopiero w nast. okresie kolejną pracę klimatol. (1820) i pracę o jeziorach tatrz. po niem. i po franc. (1830). Dwie prace bot. Maukscha pozostały w rękopisach i zaginęły, a praca o grzybach ukazała się pośmiertnie (1834). Przygotowano do druku w 1826 ale nie wydano Maukscha Wegweiser durch die Zipser karpatischen Alpen, pierwszy przewodnik po Tatrach, z dużą częścią botaniczną.Inny Spiszak, Samuel Genersich, badał florę we wsch. części Tatr Wys. i w Tatrach Biel., a rezultaty ogłosił w książeczce Florae Scepusiensis Elenchus (1798); wydał też Catalogus plantarum rariorum Scepusii (1801).Przyrodnik Johann Asbóth, nie-Spiszak ale prof. liceów na Spiszu, jest autorem opisu Kiezmarskiej Doliny: Topographisch-mineralogische Beschreibung des Felsenkessels, in welchen der grüne See auf den Karpaten eingeschlossen ist (1801).Spiszak Gregor Berzeviczy oprócz prac, które marginalnie dotyczą Tatr, ogłosił też czysto tatrzańskie i spiskie: Topographische Beschreibung des Kohlbacher Thals (1801), Notizen über das Zipser Komitat in Ungarn (1810), a już w nast. okresie dwa opisy Tatr: Die Karpaten in Ungern (1819) oraz (anonimowo) Die merkwürdigen Karpathen in Ungarn (1821).Christian Genersich (brat wspom. Samuela) był historykiem swego rodzinnego Kiezmarku i wielostronnym badaczem Tatr, a autorem dwóch najcenniejszych prac napisanych w omawianym okresie przez Spiszaków: Merkwürdigkeiten der Königlichen Freystadt Késmark in Oberungarn, am Fusse der Carpathen (1804, 2 t.) i Reise in die Carpathen mit vorzüglicher Rücksicht auf das Tatra-Gebirge (1807); obie należą do czołowych pozycji starszej literatury o Tatrach i Podtatrzu, o trwałej wartości. Trzeci z braci, Johann Genersich jest autorem opisu wycieczki do Wielickiej Doliny: Reise nach den Karpathen (1811).Ze Spiszaków trzeba jeszcze wymienić choć jednego: Carl Georg Rumy pisał o granicy śniegu w Tatrach (1808), a w nast. okresie ogłosił też prace z dziedziny klimatologii (1829) i botaniki (1834); jego rękopiśmienna Flora der Zips zaginęła .Samuel Bredeczky nie był Spiszakiem, ale młodość spędził w Lubicy na Spiszu, a lata 1805-12 w Galicji. Wydał książki Topographisches Taschenbuch für Ungern (1801), Beyträge zur Topographie des Königreichs Ungern (1801-05, 4 t.) i Neue Beyträge zur Topographie und Statistik des Königreichs Ungarn (1807); umieścił w nich prace własne i in. autorów o Tatrach i Podtatrzu. Prace własne o tematyce tatrz. i podtatrz. publikował też w różnych czasopismach, np. Die Grösse der Karpathen (1808), Mineralogische Bemerkungen über die Carpatische Zipser Alpe (1811) oraz (w "Gaz. Lwow.") Góry Galicyjskie (1812).W tym okresie wyszła też kontynuacja dzieła C. Wagnera ze spiskimi dokumentami hist., mianowicie Joannes Bárdossy wydał Supplementum analectorum terrae scepusiensis (1802); są tam także dokumenty lokacyjne z Podhala. Ukazał się wtedy również pierwszy drukowany wiersz rzeczywiście tatrz.: Górale Wincentego Reklewskiego w jego zbiorku poezji Pienia wiejskie (1811).Literatura tatrz. tego okresu (1790-1815) wybitnie się pomnożyła, a dzieła zwł. Hacqueta, Townsona, Kitaibela, Staszica i Wahlenberga, napisane w czterech językach (niem., ang., łac. i pol.), rozpowszechniły wiedzę o Tatrach w całej Europie.

Okres piąty (1816-1869).

W okresie tym, między publikacją dzieła Staszica a rozpoczęciem działalności pisarskiej Walerego Eljasza, literatura tatrz. stała się jeszcze obfitsza i zarazem o wiele bardziej różnorodna.

Franc. geolog FranČois-Sulpice Beudant w swym czterotomowym dziele Voyage minéralogique et géologique en Hongrie pendant lannée 1818 (1822) również i Tatrom poświęca trochę miejsca (w t. 2).Prac z zakresu geologii i mineralogii Tatr autorów różnej narodowości ukazało się w tym okresie już b. wiele; najwięcej ogłosił ich Ludwik Zejszner, ok. 30 (oprócz prac z sąsiednich terenów lub z in. dziedzin), w 1830-71, w czasopismach pol., niem., austr., ros. i czes., np. Über das Tatra-Gebirge (1830), Rzut oka na budowę geologiczną Tatrów... (1842), Monograficzny opis wapienia liasowego w Tatrach i przyległych pasmach karpackich (1852). Opublikował też mapę geol. Tatr (1844).Również liczne już w tym okresie były prace o charakterze geogr. czy fizjograficznym. Pierwszą wybitną książkę tego rodzaju ogłosił Albrecht Sydow: Bemerkungen auf einer Reise im Jahre 1827 durch die Beskiden... nach den Central-Karpathen (1830, z mapą). Ludwik Zejszner opublikował najpierw obszerną pracę Podhale i północna pochyłość Tatrów czyli Tatry polskie (1849-52), a potem mniejsze: Orawa (1853), Spiż (1854), Spiż słowacki (1855) i Liptów (1856). Wincenty Pol jest autorem prac geogr. w znacznej części tatrz.: Rzut oka na północne stoki Karpat (1851), Obrazy z życia i natury (1869-70).Szkic geogr. całych Tatr, wówczas najlepszy, dał Karel Kořistka: Die Hohe Tatra in den Central-Karpaten (1864). Tatry były też opisywane we wszystkich ówczesnych podręcznikach geografii Galicji (np. Hipolita Stupnickiego 1849), Polski (np. Lucjana Tatomira 1863) i Węgier (np. obszernie w trzytomowym dziele Jana Hunfalvyego A Magyar birodalom természeti viszonyainak leirása (1863-65, zwł. w t. 1).Prac zool. z Tatr również było już sporo, np. Kazimierza Wodzickiego Wycieczka ornitologiczna w Tatry i Karpaty galicyjskie na początku czerwca 1850 roku (1851), a z większych np. Maksymiliana Nowickiego O świstaku (1865) i Kozica (1868). Z zakresu botaniki ogłaszano już wiele prac mniejszych, a Feliks Berdau w 1867 rozpoczął druk swego wielkiego dzieła o florze Tatr, wydanego jednak dopiero w 1890.W omawianym okresie pisano już często o ludności podtatrz. i jej zajęciach w Tatrach (gł. o pasterstwie), przeważnie jednak w pracach o szerszej tematyce. Osobne prace z dziedziny etnografii wydał Ludwik Zejszner: Rzut oka na Podhalan (1844) i Pieśni ludu Podhalan (1845). Dużo uwagi sprawom etnogr. poświęcił Seweryn Goszczyński w swym Dzienniku podróży do Tatrów (1853). Zejszner i Goszczyński, jak również Wincenty Pol i inni, korzystali w dużej mierze z rękopisu obszernej pracy etnogr. Ludwika Kamieńskiego z lat ok. 1830-46; trzy zachowane części tej pracy Kamieńskiego zostały opublikowane dopiero w 1992 pt. O mieszkańcach gór tatrzańskich. Duży dział literatury tatrz. z tego okresu (1816-1869) stanowiły wspomnieniowe opisy podróży i wycieczek w Tatry, autorstwa rozmaitych podróżnych i turystów, nieraz będących literatami. Najważniejsze wydano w formie książkowej: Seweryn Goszczyński: Dziennik podroży do Tatrów (1853, ogłaszany fragmentami już od 1834), Theodor Mundt: Völkerschau auf Reisen (1840), Łucja Rautenstrauchowa: Miasta, góry i doliny (1844), Ludwik Pietrusiński: Przelot z Krakowa na szczyt Łomnicki w Tatrach (zajmujący prawie cały t. IV jego cyklu Podróże, przejazdki i przechadzki po Europie 1845), Teodor Tripplin: Wycieczka po stokach galicyjskich i węgierskich Tatrów (1856), Karl A. Sonklar: Reiseskizzen aus den Alpen und Karpathen (1857), Maria Steczkowska: Obrazki z podróży do Tatrów i Pienin (1858), F.W. Hildebrandt: Karpathenbilder (1863).Liczne podobnego rodzaju wspomnienia były też rozsiane po czasopismach, zwłaszcza pol., węg., niem. i austriackich. Jeden z takich najwcześniejszych pol. opisów to Ambrożego Grabowskiego Kilka godzin pobytu w Tatrach nad jeziorami Morskie oko i czarny staw (1826). Jeden z najobszerniejszych to Deotymy (Jadwigi Łuszczewskiej) cykl Wrażenia z Karpat (1860), a najwięcej cennych wiadomości zawierają chyba Kazimierza Łapczyńskiego Obrazy tatrzańskie (1862) i Kronika góralskiej chaty (1865). Do tego rodzaju literatury można też zaliczyć zbeletryzowane opisy Michała Bałuckiego Podróż w Tatry (1865) oraz Obrazy i obrazki z tatrzańskiej wycieczki (1867-68).Zaczyna się rozwijać w tym okresie również beletrystyka tatrz., np. C. Morvell: Die Räuber in den Karpathen (1837), Luise Mühlbach: Der Leibeigene (1860), Michał Bałucki: Dwie siostry (1862), Ojcowska wola (1865) i in. Do beletrystyki można też zaliczyć znaczne fragmenty niektórych wspom. wyżej opisów podróży, np. Tripplina czy Deotymy.Poza licznymi już wierszami (» poezja) pojawił się obszerny ilustr. poemat opisujący podróż w Tatry: Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego Tatry w dwudziestu czterech obrazach (1860).Ukazały się też bardziej lub mniej tatrz. wydawnictwa będące zbiorami rycin z krótszymi objaśnieniami lub z obszerniejszymi tekstami, a więc o charakterze albumów lub bogato ilustrowanych książek, np. Emanuela Kronbacha Darstellungen aus dem Königreiche Galizien, insbesondere der Karpathen im Sandecer Kreise (1823), Aleksandra Zawadzkiego dwujęzyczna Galicyja w obrazach - Galizien in Bildern (1838), Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego Okolice Galicyi (1847) i tegoż Pieniny i Tatry (1860).W okresie tym wydano pierwsze przewodniki po Tatrach: C. Lohmeyera (pseud. Carl Reyemhol) Vierzehn Tage in den Central-Karpathen (1842), Eugeniusza Janoty Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin (1860), Fryderyka Fuchsa Die Central-Karpathen mit den nächsten Voralpen (1863).Poza licznymi artykułami na temat ochrony świstaków i kozic tatrz. (np. Eugeniusza Janoty, Maksymiliana Nowickiego, Fryderyka Fuchsa, Daniela Licharda), pojawił się też pierwszy osobny druk z dziedziny ochrony przyrody: anonimowo wydana ulotka E. Janoty: Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz (1865).Od 1863 ukazywało się na Podtatrzu pierwsze regionalne czasopismo, zajmujące się również i Tatrami: spiskoniem. "Zipser Anzeiger". W Krakowie od 1867 był wydawany rocznik nauk. "Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej", zajmujący się stale i intensywnie tematyką tatrz.Przed 1870 literatura tatrz. była już w pełnym rozkwicie i różnorodna, obrazowała postępy badań nauk. w różnych dziedzinach i szerzyła znajomość Tatr wśród społeczeństw znacznej części Europy.

Okres szósty (1870-1918).

W tym okresie nastąpił dalszy rozkwit literatury tatrz. we wszystkich dotychczasowych działach i w nowych, m.in. w związku z taternictwem (nowocześnie pojętym) i narciarstwem. Powstały liczne czasopisma regionalne i specjalistyczne.

Nowe czasopisma regionalne pojawiły się u stóp Tatr, gł. na Spiszu ("Zipser Bote" 1875-1908, "Karpathen-Post" 1880-1942, "Tátravidék" 1883-85 i in.), ale teraz także na Podhalu (od 1891, m.in. "Przegląd Zakopiański" 1899-1906, "Zakopane" 1908-14 i "Echo Tatrzańskie" 1918-19). Zaczęto też wydawać czasopisma i roczniki towarzystw tur. i tatern., poświęcone w dużej mierze Tatrom i Podtatrzu: "Magyarországi Kárpátegyesület Évkönyve" (1874-1917) z wersją niem. "Jahrbuch des Ungarischen Karpathenvereins", "Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego" (1876-1920), "Turisták Lapja" (1889-1944), "Taternik" (od 1907 do 1991), "Turistaság és Alpinizmus" (1910-35) i "Ziemia" (1910-1950). Wychodził też rocznik Spiskiego Tow. Historycznego (od 1885).

Prace nauk. o tematyce tatrz. pojawiały się już w ogromnej liczbie, wymienić więc można przykładowo jedynie niektóre większe, przedstawiające bardziej całościowy obraz pewnej dziedziny wiedzy; najwięcej takich dzieł opublikowali botanicy.

Tytus Chałubiński ogłosił dwie duże i b. cenne prace o mchach tatrz.: Grimmieae tatrenses (1882) i Enumeratio muscorum frondosorum tatrensium, hucusque cognitorum (1886). Ignacy Szyszyłowicz jest autorem monografii wątrobowców tatrz.: Hepaticae Tatrenses (1884), a Bolesław Kotula pozostawił wartościowe, wydane pośmiertnie dzieło Rozmieszczenie roślin naczyniowych w Tatrach (1889-90).

Ukazała się w tym czasie (też pośmiertnie) również i Feliksa Berdaua Flora Tatr, Pienin i Beskidu Zachodniego (1890), której druk rozpoczęto w 1867; było to dzieło wówczas cenne, ale potem już nieco spóźnione pod względem naukowym. Jeszcze jedno większe opracowanie bot. tych lat to Flora der Centralkarpathen (1891, 2 t.), którą napisali Ernst Sagorski i Gustav Schneider. Nieco później Roman Gutwiński wydał swą monogr. pracę o florze glonów tatrz.: Flora algarum montium Tatrensium (1909).

W dziedzinie zoologii postęp badań nauk. udokumentowali swymi pracami m.in. Antoni Kocyan (ornitologia), Maksymilian Nowicki (entomologia, ichtiologia), Antoni Wierzejski, Alfred Lityński, Stanisław Minkiewicz (wszyscy trzej badali mikrofaunę jezior tatrz.), Władysław Kulczyński (pajęczaki), podobnie zoologowie węg. i niem., ale poszczególne publikacje nie mają cech większych monografii.

Zbliżona sytuacja istnieje na ogół w publikacjach geol. tego okresu, także obfitych, ale wybija się dzieło Viktora Uhliga: Die Geologie des Tatragebirges (1897-99). Podobnie też w pracach geogr., gdzie wyróżnia się dzieło Antoniego Rehmana: Tatry pod względem fizyczno-geograficznym (1895). Z dziedziny limnologii można wymienić pożyteczny w tamtych czasach przegląd Józefa Hradskýego Die Seen in den Central-Karpathen (1876) i pracę badawczą o trwałej wartości Ludwika Birkenmajera O stosunkach temperatury głębokich jezior tatrzańskich w różnych głębokościach i różnych porach roku (1901).

Wśród prac hist. trzeba wyszczególnić ich więcej, zresztą dość różnorodnych. Kontynuując konsekwentnie dzieło C. Wagnera (1773-78) i J. Bárdossyego (1802), Michael Schmauck wydał Supplementum analectorum terrae Scepusiensis, Pars II (1889), a Samuel Weber dokończył dzieła publikując Supplementum III. analectorum terrae Scepusiensis (1908).

W związku ze sporem o Morskie Oko Aleksander Czołowski wydał książkę Sprawa sporu granicznego przy Morskim Oku (1894), Oswald Balzer opublikował cały swój wywód hist.-prawny O Morskie Oko (1906), a węg. punkt widzenia przedstawił Dávid Pap: A Tengerszem ügye (1903).

Dzieje dawnego górnictwa tatrz. opracowali dwaj badacze tego tematu: Samuel Weber w pracy Bergbau in der Tátra (1879) oraz Stanisław Eljasz-Radzikowski w cennej do dziś rozprawie Góry srebrne w Tatrzech otwarte R.P. 1502 (1902).

Z dziejów poznawania Tatr wyszły dwie pionierskie rozprawy: Bronisława Gustawicza Pomiary tatrzańskie (1883) i Teodora Posewitza Aus alten Zeiten in der Tátra (1913-14). Pojawiły się też opracowania dziejów towarzystw tur., np. T. Posewitza A Magyarországi Kárpátegyesület története 1873-1898 (1898) i zbior. publikacja Czterdzieści lat istnienia Towarzystwa Tatrzańskiego w Krakowie 1873-1913 (1913). (O dziejach taternictwa i narciarstwa zob. niżej.)Z zakresu nazewnictwa tatrz. ukazały się dwie wybitne prace, obie metodycznie pionierskie w literaturze tatrz., pióra ojca i syna: Walerego Eljasza O nazwie Morskiego Oka w Tatrach (1884) i Stanisława Eljasza-Radzikowskiego monografia toponomastyczna Tatry Bielskie (1893-94).

Często w tym okresie publikowano wspomnienia o ludziach związanych z Tatrami i ich życiorysy, gł. w czasopismach, ale także w formie książek, np. Andrzeja Stopki Sabała (1897) lub zbiór życiorysów Spiszaków pióra Samuela Webera: Ehrenhalle verdienstvoller Zipser des XIX. Jahrhunderts 1800-1900 (1901). Hugo Payer wydał obfitą bibliografię karp., w dużej części tatrzańską: Bibliotheca Carpatica (1880).

Z literatury właściwie podhalańskiej, ale związanej ściśle z Tatrami (choćby rozdziałem o pasterstwie) trzeba wymienić Władysława Matlakowskiego Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu (1901). Oczywiście, również i wiele in. prac etnogr., hist. itd. z terenu Podtatrza dotyczy częściowo Tatr.

Starano się już od początku tego okresu o popularyzację wiedzy o Tatrach. Wszechstronny opis Tatr dał np. Maksymilian Nowicki pod omyłkowym tytułem Rzeźba Tatr (1876). August Wrześniowski jest autorem interesującego szkicu Tatry i Podhalanie (1881 i 1882), Stanisław Eljasz-Radzikowski wydał pracę O Tatrach w ogólności (1891), rozszerzoną potem w Pogląd na Tatry (1896 i 1900); ukazywała się ona jako dodatek do przewodnika jego ojca i także osobno. Wreszcie, Wiktor Kuźniar napisał książkę Z przyrody Tatr (1910). Wszechstronna wiedza o Tatrach została też spopularyzowana przez Zofię Urbanowską w postaci powieści dla młodzieży Róża bez kolców (1903).

Z tatrz. literatury pięknej tego okresu trzeba wymienić przede wszystkim klasyczne dla tatrz. literatury dzieło Kazimierza Tetmajera: cykl opowiadań Na Skalnem Podhalu (1903-10), a także jego powieść Legenda Tatr, złożoną z dwóch części: Maryna z Hrubego (1910) i Janosik Nędza Litmanowski (1911). Z licznych pol. poetów tego okresu, piszących o Tatrach, najważniejsi to: Adam Asnyk, Franciszek H. Nowicki, Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz, ze słowackich Hwiezdosław, a z niemieckich np. Ernst Lindner.Z książek i ważniejszych artykułów o charakterze wspomnieniowym, krajozn. i ogólnym można wymienić przykładowo: Walerego Eljasza Szkice z podróży w Tatry (1874), Tytusa Chałubińskiego Sześć dni w Tatrach (1879), Bronisława Rajchmana Wycieczka na Łomnicę (1879), Stanisława Witkiewicza Na Przełęczy (1891), Karola Droža život na Tatrách (1906), pośmiertne wydanie pism Mieczysława Karłowicza pt. Mieczysław Karłowicz w Tatrach (1910), Stanisława Barabasza Wspomnienia narciarza (1914).

W dziale literatury przewodnikowej najważniejsze były najpierw przewodniki Walerego Eljasza (6 wydań, 1870-1900), Karola Kolbenheyera (10 wydań, 1876-98) i Mikołaja Szontagha sen. (kilka wydań od 1885), następnie Augusta Otto (9 wydań w tym okresie, od 1891) oraz kilkutomowy przewodnik tatern. Janusza Chmielowskiego Przewodnik po Tatrach (1907-12), a potem Gyuli Komarnickiego i wreszcie wielotomowy przewodnik opracowany zbiorowo pod redakcją J.A.Heftyego i J. Vigyázó, ale były jeszcze liczne in., także narciarskie.Rozwinęła się różnorodna literatura tatern. nie tylko przewodnikowa, gł. w formie artykułów w czasopismach, zwł. organizacji turystycznych i taternickich. Ukazał się pierwszy podręcznik taternictwa: Zygmunta Klemensiewicza Zasady taternictwa (1913). Poza licznymi przyczynkami pojawiły się pierwsze opracowania historii taternictwa: Stefana Komornickiego Z dziejów taternictwa polskiego (1909) i Mieczysława Świerza Zarys dziejów taternictwa polskiego (1913).

Narodziła się literatura narc. związana z Tatrami. Pionierski był artykuł Leopolda Świerza Wycieczka do Morskiego Oka zimową porą (1892). Na praktyce w Tatrach oparte są podręczniki: Henryka Bobkowskiego i Mariusza Zaruskiego Podręcznik narciarstwa (1908) oraz Jenő Serényiego A sísport gyakorlati kézikönyve (1912). W 1912-14 wydano pierwsze przewodniki narc. po Tatrach: dwa J.A. Heftyego (1912 i 1914) i jeden M. Zaruskiego (1913). Tatrz. Tow. Narciarzy w Krakowie wydało broszurę O narciarstwie (1912), M. Zaruski napisał Zarys rozwoju narciarstwa i zimowej turystyki polskiej w Tatrach (1913). To są tylko przykłady szybko rozwijającej się literatury narciarskiej.

Wspomnieć jeszcze trzeba o albumach. Już w latach 1870.pojawiły się pierwsze albumy z fotografiami widoków tatrz. Były to teki z oryginalnymi odbitkami fot., nalepionymi na kartony wraz z drukowanymi objaśnieniami, b. lakonicznymi, trudno więc takie albumy zaliczyć do literatury. Pod koniec tego okresu fotografie, a także rysunki i akwarele były reprodukowane różnymi technikami drukarskimi i oprawiane w formie książek, ale tekstu nadal było tam niewiele. Takie albumy są omówione pod hasłem fotografia. Albumy tatrz. z obszerną częścią tekstową, dające się zaliczyć do literatury, pojawiły się dopiero w nast. okresie, tj. międzywojennym.Wybuch I wojny świat. (1914) przyhamował rozwój literatury tatrz., ograniczył lub przerwał wydawanie niektórych czasopism, ale nie na długo.

Okres siódmy (1918-1939, tj. okres międzywojenny).

Charakterystyczny dla tego okresu, w związku z powstaniem Czechosłowacji, był silny rozwój literatury czes. i słow. przy równoczesnym znacznym spadku liczby artykułów, książek i czasopism węg., zajmujących się tematyką tatrz. Literatura pol. rozwijała się nadal, a piśmiennictwo niem. stało się prawie wyłącznie spiskoniemieckie.

W literaturze przewodnikowej o charakterze tatern. przodują najpierw przewodniki Gyuli Komarnickiego (Die Hohe Tatra 1918, A Magas Tátra hegymászókalauza 1926) oraz Janusza Chmielowskiego i Mieczysława Świerza (Tatry Wysokie 1925-26), potem Jana Gellnera i Františka V. Kroutila (Vysoké Tatry 1935-38).

Z pol. przewodników tur. najważniejsze były przewodniki Mieczysława Świerza (5 wydań, 1912 i 1919-27) i Tadeusza Zwolińskiego (5 wydań, 1922-37), z czeskich najwięcej wydań miał niewielki przewodnik Alojzego Chytila, ale najobszerniejszy wydali Rudolf Máša i Otto Havelka: Vysoké Tatry a Liptovské Hole (1933). Zasadniczo turystyczny, ale częściowo taternicki był słow. przewodnik Miloša Janoški Sprievodca po Vysokých Tatrách (1923), którego pierwsze wydanie ukazało się już w 1911.

Z czasopism i roczników pol. dalej ukazywał się "Taternik". Jako kontynuacja "Pamiętnika TT" (ostatni rocznik w 1920) zaczęto wydawać "Wierchy" (od 1923 do dziś), a w Zakopanem wychodziły kolejno (czasem równocześnie) różne tygodniki regionalne.

Z węg. czasopism utrzymały się w tym okresie "Turistaság és Alpinizmus" (do 1935) i "Turisták Lapja" (do 1944), ale już mniej zajmowały się Tatrami.Kontynuacją węg.-niem. roczników Węg. Tow. Karp. (którego rolę w Tatrach przejął Karpathenverein) stały się kolejno miesięczniki: "Turistik und Alpinismus" (1918-23), "Turistik, Alpinismus, Wintersport" (1924-33) i "Die Karpathen" (1934-43); wychodził też dalej kiezm. tygodnik "Karpathen-Post" (do 1942).Ze słow. czasopism tego okresu ważną pozycję w literaturze tatrz. zdobył wydawany do dziś miesięcznik "Krásy Slovenska" (od 1921), następnie dwutygodnik "Vysoké Tatry" (1931-40) i tygodnik "Orava", a także miesięczniki czes.: "Časopis Turistů" (1889-1949, ale dopiero po I wojnie świat. zajmujący się żywo tematyką tatrz.) i "Věstník Klubu Alpistů Československých" (1934-36) i jego kontynuacja "Horolezec" (1937-41).Z książek przynajmniej częściowo o charakterze wspomnieniowym ukazały się np. Mariusza Zaruskiego Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (1922) i Na bezdrożach tatrzańskich (1923), Karola Droža Z našich Tater (1924), Karola Domina Tatranské obrazy (1926), Jana Rzewnickiego Moje przygody w Tatrach (1938).Dziejami poznania Tatr, historią turystyki tatrz. itp. w sposób najbardziej wszechstronny zajęli się przede wszystkim Ferdynand Hoesick w swym cyklu Tatry i Zakopane (4 t., 1920-31, t. 3 pt. Legendowe postacie zakopiańskie 1922) i Ivan Houdek w książce Osudy Vysokých Tatier (1936). Historia taternictwa i w tym okresie nie doczekała się jeszcze syntetycznego opracowania w całości, ale z licznych artykułów w tym zakresie warto wymienić Jana A. Szczepańskiego Początki taternictwa zimowego (1933) oraz Dzieje współczesnego taternictwa zimowego (1934).Literatura biogr., poza licznymi artykułami i wspom. wyżej książką Hoesicka pt. Legendowe postacie zakopiańskie (Chałubiński, Stolarczyk, Sabała) wzbogaciła się m.in. monografią Adolfa Chybińskiego Mieczysław Karłowicz (t. 1, 1939), wydaną w całości jednak dopiero w 1949, a Staszicowi poświęcono wielką księgę zbior.: Stanisław Staszic (1926); znalazła się tam rozprawa Mieczysława Świerza Stanisław Staszic w Tatrach. Osobne, powiększone zeszyty "Taternika" poświęcono np. M. Świerzowi, Wincentemu Birkenmajerowi i Wiesławowi Stanisławskiemu.

Z licznych prac nauk. tego okresu wybija się m.in. cykl prac z 1923-29 o zespołach roślinnych Tatr Pol. (autorzy: Władysław Szafer, Bogumił Pawłowski, Stanisław Kulczyński, Marian Sokołowski, Konstanty Stecki, Karol Wallisch, Józef Motyka).

Następnie Joseph Partsch: Die Hohe Tatra zur Eiszeit (1923), Adam Gadomski: Morfologja glacjalna północnych stoków Wysokich Tatr (1926), Marian Sokołowski: O górnej granicy lasu w Tatrach (1928), Eugeniusz Romer: Tatrzańska epoka lodowa (1929), Bronisław Halicki: Dyluwjalne zlodowacenie północnych stoków Tatr (1930), Zofia Hołub-Pacewiczowa: Osadnictwo pasterskie i wędrówki w Tatrach i na Podtatrzu (1931), Ernst Bethlenfalvy: Die Tierwelt der Hohen Tatra (1937), Pavel Svoboda: Lesy Liptovských Tater (1939) i Osudy lesů Liptovských Holí (1940).Jedyne z tego okresu syntetyczne dzieło nauk. o Tatrach to Naše Tatry (1931), które przy współpracy kilku autorów zredagowali Karel Domin i Vladislav Mladějovský, w pracy tej jednak pominięto niektóre działy, a Tatrami Pol. zajęto się tylko marginesowo. Spojrzenie od pol. strony na Tatry, ale w formie pop. i lit., dał Rafał Malczewski w książce Tatry i Podhale (1935).

Z pop.-nauk. książek tego okresu można jeszcze wymienić przykładowo kilka; István Győrffy: Die Pflanzenwelt der Hohen Tatra (1922), Witold Kulesza: Ze świata roślinności tatrzańskiej (1927), Edward Passendorfer: Jak powstały Tatry (1934), Marian Sokołowski: Szata roślinna Tatr Polskich (1935), Stanisław Sokołowski: Las tatrzański (1936), František A.Novák i Karel Svolinský: Horské rostliny (1937).Wśród utworów beletrystycznych wyróżniła się przede wszystkim Jana G.H. Pawlikowskiego Bajda o Niemrawcu (1928), dzieło jedyne w swoim rodzaju, następnie Rafała Malczewskiego Narkotyk gór (1928), Eugeniusza Pawłowskiego trylogia Chochołowscy (We mgle świtu 1934, Burza nadciąga 1936, Kurniawa 1937), Tadeusza Malickiego opowiadania Ludzie z gór (1939). Jan Kovalik-Ústiansky wydał wielki poemat Báj Tatier (1926). Z pol. poetów tego okresu najwybitniejszym był Jan Kasprowicz.

Wśród licznych już albumów tatrz. z istotną częścią tekstową wymienić należy Józefa Oppenheima Tatry i Tatry w zimie, Władysława Pawlicy W górach (1929), zbior. album Góry wołają (1939) oraz Alojzego i Julii Chytilów Strbské Pleso (1932).

Okres ósmy (1940-1944, tj. okres II wojny świat.).

W czasie okupacji niem. w Polsce z czasopism i roczników utrzymał się jedynie "Taternik", ale jako czasopismo wydawane tajnie; podobnie wydano dwa zeszyty "Pokutnika". Książki pol. o tematyce tatrz. ukazywały się jedynie poza krajami okupowanymi przez Niemców i były to tylko wznowienia. W Szwajcarii ukazywał się drugi "Taternik" (1944-45), którego redakcja nic nie wiedziała o tajnym, wychodzącym w okupowanej Polsce. W Anglii ukazał się tatrz. zeszyt wydawnictwa "Poradnik dla Pracowników Świetlic Żołnierskich" (1943) oraz wydana po angielsku książka przedwojennego zakopiańczyka V.A. Firsoffa: The Tatra Mountains (1942).Na Słowacji niem. "Karpathen-Post" utrzymał się do 1942, "Die Karpathen" do 1943, natomiast słow. "Krásy Slovenska" wychodziły przez cały czas wojny. Ukazał się słow. przewodnik po Tatrach (1942). Z tego okresu pochodzi pierwszy album tatrz. z reprodukcjami kolorowych zdjęć; wydał go w Niemczech Ernst Hornickel pt. Die bunten Wunder der Tatra (1944).

Okres dziewiąty (po II wojnie świat., od 1945).

W tym okresie, po zastoju wojennym, nastąpił wielostronny rozwój piśmiennictwa pol., czes. i słow., przy znamiennym przez wiele lat prawie zupełnym braku ważniejszych pozycji niem. (spiskoniem.) i węg. Jako wprawdzie nie nowy, ale dopiero teraz wyraźnie zarysowany dział literatury tatrz., rozwija się bujnie piśmiennictwo speleol., z zakresu właśc. speleologii (naukowej) jak i taternictwa jask. (o cechach eksploracyjnych i sport.). Charakterystyczny w tym okresie jest też duży rozrost czasopiśmiennictwa, zarówno w formie normalnie drukowanych czasopism jak i powielanych biuletynów (naukowych, pop.-nauk., tur., narc., tatern. i speleol.), ale wydawanych na ogół b. nieregularnie i często niefachowo.

Wreszcie typową cechą tego okresu jest pojawienie się wielu dzieł o charakterze monografii, opracowanych zarówno wysiłkiem indywidualnym jak i zbiorowym, nawet międzynarodowym.Przykładami monografii tatrz., opracowanych zbiorowo są: Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala (t. 1-8, 1959-70, pod redakcją Włodzimierza Antoniewicza), Klíma Tatier (1974, red. Mikuláš Konček, autorzy pol. i słow.), Rodzime drzewa Tatr (t. 1-2, 1974-75, red. Stefan Myczkowski), Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego (dotąd t. 1 i 2, 1991 i 1993, red. Jerzy Grodzicki).

Tatrz. dzieł monogr., opracowanych przez pojedyncze osoby jest więcej, m.in.: Stanisława Sokołowskiego Tatry Bielskie, geologia zboczy południowych (1948), Kazimierza Kowalskiego Jaskinie Polskie (t. 1-3, Tatrom Pol. poświęcono t. 2, 1953), Josefa Sekyry Velehorský kras Bělských Tater (1954), Bogumiła Pawłowskiego Flora Tatr (ukazał się jedynie t. 1, 1956), Michala Lukniša Reliéf Vysokých Tatier... (1973), Jacka Kolbuszewskiego Tatry w literaturze polskiej (1982), Mieczysława Klimaszewskiego Rzeźba Tatr Polskich (1988), Ivana Bohuša szereg bibliografii (gł. Tatr Wys.).

Wszystkie te i in. dzieła monogr. tu nie wymienione dotyczą tylko pewnych działów wiedzy o Tatrach i prawie wszystkie są ograniczone chronologicznie i terytorialnie. Jedynie Encyklopedia Tatrzańska (1973) Z. Radwańskiej-Paryskiej i W.H. Paryskiego nie ma zasadniczo ograniczeń ani tematycznych, ani chronologicznych, czy terytorialnych, ale chyba dopiero w swym obecnym wydaniu - jako Wielka Encyklopedia Tatrzańska - może być słusznie zaliczona do monografii.

Poszczególne działy.

Z pol. przewodników turystycznych początkowo nadal najważniejszy był wznawiany (nawet pośmiertnie) przewodnik Tadeusza Zwolińskiego (po wojnie wyd. 6-12, 1946-66), a następnie wśród dość licznych pol. przewodników tur. po Tatrach ukazał się tylko jeden wybitny i wyrażający postęp w tej dziedzinie: Józefa Nyki Tatry (1972); wydał on też przewodnik Tatry Polskie (1969 i rozszerzane wydania nast.). Tylko częściowo tatrzański i zupełnie in. rodzaju, ale też wybitny jest przewodnik hist. Zakopane (1988) Lidii Długołęckiej i Macieja Pinkwarta.Ze słow. przewodników tur., przeważnie ograniczonych do terenu Tatr Słow., ukazały się po wojnie najpierw Vysoké Tatry F. Liptáka i J. Šimki (3 wydania, 1942-48), potem samego Šimki (4 wydania, 1952-58), a Tatry Zach. otrzymały osobne przewodniki, np. Miloša Janoški Krásy Liptova (1947 i wyd. 2 w 1957 wsp. z Z. Hochmuthem), J. Nižňanskýego Západné Tatry (1956) i obszerny czes. przewodnik O. Havelki Liptovské hole (1955). Następnie wydano cykl 58 przewodników tur. do poszczególnych regionów Czechosłowacji ("Turistický sprievodca ČSSR"), w którego ramach ukazały się zbiorowo opracowane tomy Vysoké a Belanské Tatry (1963, red. Radek Roubal) i Západné Tatry a Chočské pohorie (1964, red. Jozef Kajan). Były też nowe wydania ostatnich dwóch przewodników tur.: Vysoké Tatry (1981, red. Július Andráši) i Západné Tatry (1981 i 1987, red. Zdenko Hochmuth); są to obecnie podstawowe słow. przewodniki tur. po Tatrach, ale wydano też inne.

Wydano także dwa słow. przewodniki odrębnego typu: Ivana Bohuša przewodnik dla młodzieży Potulky po Tatrách (1962) oraz J. Andrášiego przewodnik dla wprawnych turystów wysokogórskich: Tatranské vrcholy (1966 i rozszerz. wyd. w 1973 wsp. z synem Arno).Z przewodników taternickich po wojnie najpierw wznowiono Vysoké Tatry Jana Gellnera i Františka V. Kroutila (1947); nast. wydania opublikował sam Kroutil (1956 i 1974-77), ale nie był to już przewodnik z kompletem dróg tatern.Od 1951 ukazywały się kolejnymi tomami Tatry Wysokie W.H. Paryskiego (t. 1-25, 1951-88), w chwili publikacji zawierające komplet dróg taternickich. W 1957 rozpoczęto publikację słow. przewodnika tatern. Arna Puškáša Vysoké Tatry ; ukończono go w 1989 tomem 10. Przewodniki Paryskiego i Puškáša wzajemnie się uzupełniają i wsp. dały prawie kompletny obraz taternickiego poznania Tatr. Obraz ten fragmentarycznie uzupełniają zbiory opisów nowych dróg tatern., publikowane już od 1951 przez różnych autorów pol. i słowackich.

Ponadto w 1977 Ernst Hochberger (wychowany na Spiszu) wydał w NRF dwutomowy przewodnik zarówno tur. jak i tatern.: Die Hohe Tatra und die Gebirge der Nordslowakei, z wyborem dróg tatern.; drugie wydanie z 1990 jest trzytomowe (t. 1: Slowakei, t. 2 i 3: Hohe Tatra, Gebirge der Nordslowakei ).

Wreszcie ukazało się pośmiertnie jednotomowe węg. wydanie (uaktualnione,ale selekcyjne) przewodnika tatern. Gyuli Komarnickiego A Magas-Tátra hegyvilága (1978) i następnie pod tym samym tytułem wydanie 7-tomowe (1985), też selekcyjne; oba wydania zredagował Henrik Bucsek.

Przewodnik speleologiczny wydali Christian Parma i Apoloniusz Rajwa: Turystyczne jaskinie Tatr (1978).

Pojawiły się również liczne już podręczniki tatern. i tur., najpierw np. F.V. Kroutila i A. Veverki Základy horolezectví (1948), Z. i W.H. Paryskich Zasady turystyki górskiej (1953), A. Dobrowolskiego i T. Nowickiego Taternictwo (1957), A. Černíka Horolezectví (1964). Następnie najważniejsze to podręcznik zbior. Alpinizm (1971, red. Maciej Popko; obejmuje też alpinizm jask.), Vladimíra Procházki Základy horolezectví (wyd. 2 uzup., 1979) oraz Zasady alpinizmu, część 1: W skale (1988) Wacława Sonelskiego (wyd. 2 w 1990). Ukazały się też podręczniki ratownictwa górskiego; słow. Górska Służba wydała O záchrane v horách (1970), a w Polsce wyszedł Poradnik ratownika GOPR (t. 1-4, 1983). Były też różne podręczniki narciarstwa.

Z czasopism i roczników kontynuowane są "Wierchy" (t. 58 za rok 1992 ukazał się w 1993), "Taternik" (rocz. 65 w 1991), "Krásy Slovenska" (rocz. 70 w 1993) i wznowiony po 58 latach naukowy "Rocznik Podhalański" (tomy 2-5 w 1979-92). Z nowych najbardziej tatrzańskie ze słowackich to tygodnik "Tatranské Noviny" (1954-61), dwumiesięcznik "Vysoké Tatry"" (od 1962, rocz. 30 w 1991), rocznik nauk. "Sborník Prác o Tatranskom Národnom Parku" (od 1957, t. 31 w 1991) i tatern. kwartalnik "Iamesák" (od 1969, rocz. 15 w 1983), a z polskich kwartalnik "Karpaty" (1974-79) i półrocznik "Podtatrze" (od 1975, w 1989 nr 33-34), a także ukazujący się w USA kwartalnik górali podh. "Tatrzański Orzeł" (od 1948, w 1991 rocz. 44). Tematyką tatrz. zajmują się też liczne polskie » biuletyny, obecnie głównie tatern. i speleologiczne.

Ważne prace nauk. o tematyce tatrz. ukazują się często w słow. odpowiednikach "Rocznika Podh.", tj. w regionalnych rocznikach i dwurocznikach nauk.: "Spiš" (od 1967), "Zborník Oravského Múzea" (od 1968), "Liptov" (od 1970) i preszowskie "Nové Obzory" (od 1959).

Z obfitej literatury wspomnieniowej okresu powojennego wiele książek zawiera fragmenty tatrz., natomiast całkowicie lub w znacznej części poświęcone Tatrom są takie pozycje jak: Wawrzyńca Żuławskiego Niebieski krzyż (1946) i Sygnały ze skalnych ścian (1954), Ferdynanda Goetla Tatry (1953), Arna Puškáša Priatelstvá na lane (1954), Zofii Radwańskiej-Paryskiej Mozaika tatrzańska (1956), Jana A. Szczepańskiego Przygody ze skałą, dziewczyną i śmiercią (1956) i Siedem kręgów wtajemniczenia (1959), Antoniego Veverki: S čakanom a lanom (1957), Jana Długosza Komin Pokutników (1964), Jana Walewskiego Jaśnie Państwo Tatrzańskie (1964), Jerzego Młodziejowskiego O Tatrach rozmowy (1974) i Moja tatrzańska symfonia (1981), Konstantego Steckiego (sen.) Wspomnienia zakopiańskie (1976), Tadeusza Schielego Wspinaczka po chmurach (1979), Andrzeja Wilczkowskiego Miejsce przy stole (1983 i 1992), Mariana Maurizio-Abramowicza Zakopiańskie wspominki (1985) oraz seria Władysława Krygowskiego: Góry i doliny po mojemu (1977), W litworowych i piarżystych kolebach (1982), Wspinaczka po tęczy (1985) i Góry mojego życia (1987).

Z zakresu dziejów poznania Tatr oraz historii turystyki ukazały się w tym okresie wznowienia dwóch pozycji: skrócone, jednotomowe wydanie 4-tomowego cyklu Tatry i Zakopane Ferdynanda Hoesicka, teraz pt. Legendowe postacie zakopiańskie (1959) oraz Ivana Houdka rozszerz. wydanie drugie książki Osudy Vysokých Tatier (1951) i wyd. trzecie pt. Osudy Tatier (1976, wsp. z Ivanem Bohušem). Tym samym tematem co Houdek, ale w formie bardziej pop. i częściowo zbeletryzowanej, zajął się też I. Bohuš w swej książce Tatranský kaleidoskop (1977). Natomiast opracowania nauk. tegoż tematu dokonał Józef Szaflarski w dziele Poznanie Tatr. Szkice z rozwoju wiedzy o Tatrach do połowy XIX wieku (1972).

Dziejami samej turystyki (i fragmentarycznie taternictwa), w dużej mierze w Tatrach, zajął się Zbigniew Kulczycki: Zarys historii turystyki w Polsce (1968 i 1970), a następnie Władysław Krygowski: Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej (1973) i Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (1988). Do tych pozycji trzeba dodać jubileuszowy tom 18 "Wierchów" (1948) z dziejami PTT (1873-1948). Historię Węg. Tow. Karp. (MKE) i Karpathenvereinu (1873-1939) opracował Alfred Grosz w swej książce Die Hohe Tatra (1962; w niej dużo o taternictwie).

Dzieje taternictwa, ale tylko polskiego, dali Jan A. Szczepański i Ryszard W. Schramm w tomie 1 dzieła zbior. W skałach i lodach świata (1959, red. Kazimierz Saysse-Tobiczyk), a następnie bardziej całościowo Bolesław Chwaściński w książce Z dziejów taternictwa (1979 i 1988). Dzieje taternictwa kobiecego opracowała Halina Ptakowska-Wyżanowicz: Od krynoliny do liny (1960). O dziejach taternictwa czechosł. pisano wielokrotnie, m.in. w książkach zbior. IAMES-50 (1971) i IAMES 60 (1981), Ivan Dieška w książce Horolezectvo zblízka (1984) oraz w książce zbior. Horolezectvo, encyklopédia (1989).Również o dziejach przewodnictwa pisali różni autorzy; o całości przewodnictwa tatrzańskiego np. W. H. Paryski: Zarys dziejów przewodnictwa tatrzańskiego (w książce zbior. 100 lat przewodnictwa turystycznego regionu krakowskiego 1875-1975, Kr. 1973) oraz Zofia Stecka: Przewodnictwo tatrzańskie (1981). Najpełniejszy obraz przewodnictwa tatrz. w Polsce (nie tylko w Zakopanem) daje książka zbior. Przewodnictwo turystyczne w Polsce (1986; zwł. w opracowaniach Wiesława Ringa, Zofii Steckiej i Adama Balona).O dziejach przewodnictwa tatrz. po pd. stronie Tatr pisał wielokrotnie Ivan Bohuš, np. w pracach Z výskumu dejín horského vodcostva vo Vysokých Tatrách ("Nové Obzory" 6, 1964) oraz História vodcovskej a záchrannej služby do roku 1950 (w: "Horská služba 1950-1970", 1970), a także w zbeletryzowanej formie: Na každom kroku kameň (1966).W takim samym stylu o przewodnikach pol. pisali m.in. Konstanty Stecki jun.: Tatry na codzień (1962, 1966) i Gawędy o przewodnikach tatrzańskich (1985), oraz Tadeusz Staich: Góry wołają (1964).O dziejach ratownictwa w Tatrach pisano w tym okresie dużo, w Polsce np. w książkach zbior. 50 lat ratownictwa górskiego (1959) i Sygnały z gór (1973), a na Słowacji Horská služba Vysoké Tatry 1950-1970 (1970) i Priekopníci Horskej služby na Slovensku (1993, autorzy: Fero Mrázik, Ivan Bohuš i Ivan Gálfy). Pisano też wiele w formie wspomnieniowej i zbeletryzowanej, np. Wawrzyniec Żuławski, Konstanty Stecki jun. i Michał Jagiełło.O dziejach narciarstwa (m.in. w Tatrach) również ukazało się wiele publikacji, np. Stanisława Ziemby Śladami dwóch desek. Zarys dziejów narciarstwa (1955), Narciarstwo. Zarys encyklopedyczny (1957, dzieło zbior.), 50 lat Polskiego Związku Narciarskiego 1919-1969 (1969, red. Tadeusz Toliński), Na jubileuszowym szlaku narciarstwa tatrzańskiego (1969?), H. Anny Bednarskiej 70 lat SNPTT (1977).

Były też książki wspomnieniowe o narciarstwie w Tatrach, np. Wandy Gentil-Tippenhauer i Stanisława Zielińskiego W stronę Pysznej (1961 i wydania nast.).W literaturze biograficznej tego okresu przybyło wiele pozycji dotyczących ludzi związanych z Tatrami. Są to przede wszystkim trzy pozycje: Ivana Bohuša Kto bol kto vo Vysokých Tatrách ("Vys. Tatry" 1968-80, odcinkami, tylko do początku litery M, ponad 900 biogramów), Aladára Marčeka błędnie zatytułowana Bibliografia stručnych biografií tatranských bádatelov od najstarších čias po súčasnost ("Zbor. Prác TNP" 26, 1985, blisko 350 krótkich biogramów), oraz zbiór ponad 770 biogramów zawarty w Encyklopedii Tatrzańskiej (1973) Zofii Radwańskiej-Paryskiej i Witolda H. Paryskiego, a w ich Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej ponad 2000 biogramów. Trzeba również dodać wydawany odcinkami słownik biogr. Adama Chowańskiego: Ludzie turystyki i krajoznawstwa ("Gościniec" 1977-1988, A-Z i liczne uzupełnienia); uwzględnia b. wiele postaci związanych z Tatrami, choć tylko Polaków i to nieżyjących. Ponadto » biografie.Wydane w tym okresie większe dzieła naukowe o charakterze monografii były już wspomniane. Liczne inne prace nauk. są podane w biogramach naukowców i w haśle naukowe badania. Syntetyczne prace o Tatrach z początku tego okresu, ale tylko od strony przyr., to Z. Radwańskiej-Paryskiej Zarys fizjografii Tatr i Podtatrza (1959), oraz pop.-nauk. opracowania zbior.: Tatrzański Park Narodowy (1955, zwł. wydanie 2, 1962) i Príroda Tatranského národného parku (1956).Następnie bardziej wszechstronną i szczegółowszą syntezą nauk. o Tatrach był zespół prac różnych autorów w t. 14 (1972) - 17 (1975) rocznika "Zbor. Prác TNP", ale synteza ta wymaga uzupełnienia licznymi pracami z wcześniejszych i późniejszych tomów tegoż rocznika, z tym jednak, że dotyczy ona zasadniczo tylko obszaru TANAPu, tj. słow. części Tatr Wys. i całych Tatr Bielskich.Natomiast przegląd nauk. różnorodnej problematyki obu parków nar. w Tatrach (ale głównie TANAPu) daje Zborník referátov z konferencie k 30. výročiu uzákonenia Tatranského národného parku a k 25 výročiu uzákonenia Tatrzańskiego Parku Narodowego (Tatr. Lom. 1979, druk 1981; w osobnym tomie streszczenia ros., pol. i niem.).Problemami prawie wyłącznie pol. TPN zajmuje się księga referatów planowanego ale nie odbytego sympozjum: Ochrona Tatr w Polsce Ludowej. Materiały na sympozjum "Tatry 81" (Wa. 1981, red. Zbigniew Wójcik). Ważnym uzupełnieniem tych publikacji (ale tylko dla strony słow.) jest dzieło Milana Pacanovskýego i zespołu: Koncepcia Tatranského národného parku (1967).Ważniejsze prace popularnonaukowe z tego okresu, prócz dwóch wymienionych książek o parkach nar., to Antoniego Veverki Vysoké Tatry (1951), Józefa Fudakowskiego Świat zwierzęcy Tatr (1951, 1965), Edwarda Passendorfera Jak powstały Tatry (wyd. 2-7, 1952-83) i in. jego książki, np. Na skalnej drodze (1966), następnie Zofii Radwańskiej-Paryskiej Zielony świat Tatr (1953, 1963) i Rośliny tatrzańskie (wyd. 1-6, 1961-92), Stefana Zwolińskiego W podziemiach tatrzańskich (1961, 1987), Konstantego Steckiego (sen.) Tatry (1968, 1979), Zbigniewa J. Kotańskiego Przewodnik geologiczny po Tatrach (1971), Christiana Parmy Jaskinie (1980), i szereg in., a także niezliczone artykuły w czasopismach.

Wśród beletrystyki tego okresu niewąptliwie wyróżniły się powieści kilku autorów: Jana Dobraczyńskiego Kościół w Chochołowie (wyd. 1-6, 1954-92), Józ. Kapeniaka Ród Gąsieniców (1954) i dalsze części tej trylogii: Konary (1957) i Krwawi i hyrni (1959), wszystkie w kilku wydaniach, następnie powieść Jalu Kurka Księga Tatr (wyd. 1-6, 1955-78) i b. kontrowersyjna Księga Tatr wtóra (1978), Stanisława Nędzy-Kubińca Sabałowe czasy (1959) i Jana G.H. Pawlikowskiego Cisonie (1963). Ukazały się też dalsze powieści tych i in. autorów, a także zbiory opowiadań. Pojawiło się również sporo powieści kryminalnych, których akcja rozgrywa się w Zakopanem i w Tatrach.

W języku słow. napisano kilka powieści i sporo opowiadań z akcją toczącą się w Tatrach, ale góry to tylko ich tło; rzeczywista tematyka tatrz. jest obecna chyba tylko w opowiadaniach Beli Kapolki: Kanadské smreky (1967), Chodníky bez značiek (1974) i in. Współczesne powieści słow. z wiarygodnym kolorytem lokalnym dotyczą Podtatrza.

Z licznych autorów powieści czy opowiadań o tematyce tatrz. dla dzieci i młodzieży wymienimy tu przykładowo tylko kilku; są to Mira Jaworczakowa: Marmotek z gór (1946) i Po słonecznej stronie (1964); Janusz Domaniewski: Najhrubszy gazda (1950); następnie Adam Bahdaj: Ich pierwszy start (1951) i kilka in. powieści, niektóre tłumaczone na in. języki; Maria Kann: trylogia powieściowa Wantule (1953), Dujawica (1956) i Owcze ścieżki (1960); Marta Michalska: Tajemnice górskiej groty (1956); Konstanty Stecki (jun.): Za Kopanem (1957), Śladami poszukiwaczy skarbów (1963) i kilka in. powieści; Krystyna Grzybowska: Zuzia (1960, 1962, 1968) i Julian czyli o końcu świata (1961).

W języku słow. ukazały się przekłady obu książek Miry Jaworczakowej: Hvizdáčik (1947) i Som zalubená (1967), a w języku czes. Dujawica Marii Kann pt. Katka nebyla sama (1960).Z autorów poezji w tym okresie wymienimy tylko kilka nazwisk; z pol. poetów: Jerzy Kierst, Jalu Kurek, Leopold Lewin, Stanisław Nędza-Kubiniec, Maria Kalota-Szymańska, a ze słowackich: Ján Poničan i Mária Totková. Więcej o tych poetach i in. w haśle poezja.

Fotograficzne albumy tatrz. (czarno-białe i kolorowe) stały się w tym okresie b. liczne zarówno w Polsce jak i w Czechosłowacji; wymienimy tu jedynie kilka: Kazimierza Saysse-Tobiczka Pod wierchami Tatr (1956), Luboša Brchela i Radka Roubala Tatranské plesá (1961), Jerzego Młodziejowskiego Morskie Oko (1966, 1970 i 1974), Krystyny Gorazdowskiej (zdjęcia) i Zofii Radwańskiej-Paryskiej (tekst) Dolina Pięciu Stawów Polskich (1974), Miro Gregora Svet Tatier (1977) i w wersji pol. Świat Tatr (1984), z tekstami autorów słow. i pol.; wreszcie album, w którym fotografie są połączone z poezją: Henryka Hermanowicza i Jalu Kurka Tatry (1988). Albumy tatrz. wydali też Ryszard Ziemak, Stanisław Momot, Milan Legutky i inni.W okresie powojennym pojawiło się b. wiele wznowień książek z różnych działów literatury tatrz., zarówno jako nowe wydania wykonane tradycyjną techniką drukarską, jak i wierne kopie fotooffsetowe itp. (tzw. reprinty), od tatrz. dzieła Stanisława Staszica poprzez przewodniki Walerego Eljasza i aż po wiersze poetów z lat międzywojennych.

Uwaga. Szczegółowe wykazy literatury tatrz. są zawarte w różnych » bibliografiach. Niektóre działy literatury tatrz. są w niniejszej encyklopedii omówione osobno pod hasłami: antologie, bibliografie, biografie, biuletyny, czasopiśmiennictwo, fotografia, humor i satyra, naukowe badania, ochrona przyrody, poezja, przewodniki. Liczne tytuły artykułów, broszur i książek o tematyce tatrz. podane są w życiorysach poszczególnych autorów. Do tytułów publikacji z różnych działów i różnego rodzaju (np. wspomnienia, pamiętniki) można też dotrzeć poprzez skorowidz przy końcu niniejszej encyklopedii.

Lit. - Ferdynand Hoesick: Tatry i Zakopane. I-IV. Poz., Wa. 1920-31. - Stanisław Piotrowski: Skalne Podhale w literaturze i kulturze polskiej. Wa. 1970. - Jacek Kolbuszewski: Tatry w literaturze polskiej. Kr. 1982. - Jan Majda: Tatrzańskim szlakiem literatury. Kr. 1982.

---