jaskinie

Jest to najbardziej fachowy termin na ich określenie; dawniej dość powszechnie, dziś rzadziej używa się też terminu grota. Dawnym polskim terminem, pojawiającym się czasem w literaturze pięknej jest pieczara. W pol. gwarach podtatrz. (podh., spiskiej i orawskiej) najczęściej stosuje się określenia dziura i jama.

Jaskinia jest to naturalna wewnątrzskalna przestrzeń, możliwa do przejścia dla człowieka, o długości ponad 10 m (krótsze to » schrony). W Tatrach znanych dotąd jaskiń jest ponad 900 (ok. 650 w Tatrach Pol. i ok. 250 w Tatrach Słow.). Większość z nich została zbadana dopiero po II wojnie światowej.

Najsłynniejsza w Tatrach Słow. jest Bielska Jaskinia. W Tatrach Pol. obfituje w jaskinie zwł. Kościeliska Dolina, w której znane od dawna są Zbójnickie Okna, Smocza Jama, Mylna Jaskinia, Raptawicka Jaskinia, Mroźna Jaskinia i wiele in. ( w sumie ok. 400).Najdłuższą j. w Tatrach (i w ogóle w Polsce) jest obecnie (1998) Wielka Jaskinia Śnieżna ( ok. 20 km); jest ona również najgłębsza - jej deniwelacja wynosi 814 m. Zwiedzanie wielu j. jest b. trudne i nawet niebezbieczne; wymaga specjalnych kwalifikacji i skomplikowanego sprzętu, nie wolno ich zwiedzać bez urzędowego pozwolenia Dyrekcji TPN lub TANAPu. Udostępnione dla turystów i odpowiednio zabezpieczone są: Bielska Jaskinia, Mroźna Jaskinia, Mylna Jaskinia i kilka in.

W związku z różnym powstawaniem jaskiń można je podzielić na krasowe i tektoniczne. Najczęstsze i najbardziej znane są j. krasowe (» zjawiska krasowe).

Powstawanie jaskiń krasowych.

Powstają przede wszystkim w terenie wapiennym, w skałach węglanowych. Woda z opadów deszczowych, zawierająca drobne ilości kwasu węglowego, wsiąka w grunt, a dostawszy się do szczeliny wśród skał wapiennych, rozszerza ją powoli, częściowo żłobiąc mechanicznie, gł. zaś rozpuszczając i wypłukując węglan wapnia, z którego zbudowana jest dana skała. W ten sposób szczelina powiększa się coraz bardziej, tu i owdzie tworzą się coraz obszerniejsze komory, rozwija się system bocznych korytarzy. Potoki podziemne często przepływają dnem komór i korytarzy żłobiąc je dalej, niekiedy zaś giną znalazłszy sobie lub wyżłobiwszy jakiś in. odpływ.

Woda deszczowa dostaje się dalej szczelinami do komór i korytarzy i albo spływa po ścianach, albo kapie kroplami ze stropu. Przy tym część tej wody wyparowuje i pewna ilość węglanu wapnia osadza się w postaci nacieków na ścianach, sopli wiszących u stropu i narastających coraz bardziej, a zwanych » stalaktytami, i naciekowych słupów na dnie jaskini, zwanych » stalagmitami. Po długich wiekach sączenia się wody i osadzania wapnia może dojść do tego, że stalaktyt zetknie się ze stalagmitem i narasta dalej na grubość już jako jeden filar, tzw. » stalagnat.

Tworzenie się stalaktytów i stalagmitów, jak w ogóle wszelkich nacieków to sprawa niezmiernie długiego czasu, całych wieków, toteż nie wolno niszczyć tych utworów odłamując je czy odbijając. Stanowią one nie tylko piękno j., ale niejednokrotnie ważny materiał nauk., z którego korzystają uczeni. Również, z tych samych powodów, niedopuszczalne jest zakopcanie świecami i pochodniami ścian i stropów j. oraz pokrywanie ich napisami.

Powstawanie jaskiń tektonicznych.

Tworzą się one zwykle wzdłuż kierunku szczelin tektonicznych przez odrywanie się bloków skalnych ze ścian i stropów, oraz przez rozmywanie, gł. w skałach nie podlegających krasowieniu. Kilkanaście tych j. występuje w skałach krystalicznych Tatr Wys., np. Świnicka Koleba, Tomkowa Jaskinia w Niżnich Rysach, a także podobne w Rumanowym Szczycie i k. Jaworowej Przełęczy. Jako tektoniczna podawana jest też » Małołącka Jaskinia w Czerwonych Wierchach.

Mikroklimat jaskiń.

Temperatura w głębi j. odznacza się b. małymi wahaniami i jest zazwyczaj taka sama lub zbliżona do średniej rocznej temperatury okolicy oraz zależna od wysokości npm. tej okolicy. Zdarza się niekiedy, że otwór wejściowy jest wyżej niż wnętrze j., wtedy najzimniejsze (najcięższe) powietrze z okresu zim. wypełnia głąb j., a w okresach cieplejszych b. powoli się wymienia; w takich warunkach w jaskini może utrzymywać się lód. W jaskiniach o dwu otworach odbywają się ruchy powietrza (przeciągi), wówczas powietrze w okolicy wyższego otworu jest cieplejsze, a dolnego zimniejsze od powietrza w głębi jaskini.

Światło zazwyczaj dochodzi na kilkanaście metrów w głąb j., tylko wyjątkowo na kilkadziesiąt metrów.

Wilgotność powietrza w głębi jaskini jest zwykle b. duża, nieraz zbliża się do 100 %.

Namuliska jaskiniowe.

Dno korytarzy i komór jaskiniowych zalegają często różne osady, tworzące cieńsze lub grubsze warstwy. Osady takie są zwane namuliskami; stanowią one materiał autochtoniczny, tj. powstały w głębi jaskini: glina tworząca się z nierozpuszczalnych składników wapieni, głazy i kamienie, które poodpadały ze ścian i stropów j., oraz materiał allochtoniczny, tj. przyniesiony z zewnątrz (np. przez wodę): żwir, piasek, próchnica, resztki roślin.

Wśród tych namulisk nieraz znajdują się szczątki zwierzęce: kości zwierząt żyjących dawno, jak i współczesnych, np. niedźwiedzia jask., ale i brunatnego.

Nacieki jaskiniowe.

Są to różne formy osadów mineralnych, utworzonych w j. krasowych na ich stropie, ścianach i dnie wskutek odparowania wody z roztworów mineralnych, krążących w szczelinach j. i ściekających lub kapiących przez długie okresy czasu. Z takich roztworów mineralnych strącają się lub krystalizują różne minerały (gł. kalcyt), nadające naciekom rozmaite barwy prócz najczęstszej białej (od kalcytu), oraz tworząc wielorakie formy, często formę sopli.

Najbardziej typowe nacieki mineralne w j. to » stalaktyty, stalagmity i stalagnaty (w formie sopli lub kolumn), także » mleko wapienne oraz różnokształtne i nieraz barwne nacieki groniaste, nerkowate i in., pokrywające stropy i ściany j. w kształcie » draperii lub » makaronu, albo też tworzące jakby zastygłe czy zamrożone kaskady itp.

Cudowne nieraz różnorodnością kształtów i barw nacieki jaskiniowe były zapewne jednym ze źródeł dawnej wiary w » skarby (złoto, srebro i drogocenne kamienie), rzekomo ukryte w podziemiach tatrz.

Jaskinie bogate w nacieki mineralne zwą się j. naciekowymi. W j. lodowych i czasem w innych tworzą się nacieki lodowe z kapiącej czy ściekającej i zamarzającej wody, a przybierają one kształt sopli (stalaktyty lodowe), kaskad itp.

Niekiedy pod murowanymi mostami tworzy się rodzaj małych stalaktytów, zwisających ze stropów, np. na moście k. Wodogrzmotów. Tworzą się one z wypłukiwanych z kamieni i cementu materiałów mineralnych.

Flora jaskiń.

Rośliny kwiatowe rozwijają się w j. przy wylocie i niedaleko od niego w głąb, zwykle na parę metrów ze względu na szybko zmniejszającą się ilość światła, przy czym te najdalej rosnące od wylotu są już przeważnie mniej lub bardziej wypłonione. Mchy i paprocie sięgają nieco głębiej, jeszcze dalej spotyka się niektóre glony i wątrobowce, a w głębi niekiedy nieliczne grzyby. Obszerną pracę O roślinności jaskiń tatrzańskich napisał » Antoni J. Żmuda.

Ok. lat 1950. zaobserwowano, że w j. oświetlanych elektrycznością, w bezpośredniej bliskości lamp rozwijają się drobne zielone glony, a nawet mchy i ostatnio paprocie. Zarodniki zostały zapewne przyniesione na obuwiu turystów lub przez wody przepływające. Te zielone rośliny zauważono w licznych oświetlanych j. Słowacji, m.in. w Bielskiej Jaskini w Tatrach. Słowacy uważają jednak, że to występowanie roślin jest szkodliwe dla jaskiń.

Fauna jaskiń.

Bywa bogatsza niż flora i odznacza się szczególnymi przystosowaniami do środowiska, a więc zwierzęta żyjące w j. mają zmysł wzroku ograniczony lub w zaniku (ciemność), za to silnie rozwinięty dotyk i wrażliwość skóry, a ubarwienie blade lub białawe. Ze ssaków w j. tatrz. przebywają i nieraz zimują różne gatunki nietoperzy, poza tym żyją tam różne owady, gł. skoczogonki oraz drobne wodne lub wilgociolubne skorupiaczki; np. w jeziorkach, kałużach i strumieniach przebywa studniczek tatrzański (Niphargus tatrensis, » skorupiaki) oraz dwa inne: Acanthocyclops longidioides var. clandestinus i Bathynella natans. Są to tzw. troglobionty, żyjące tylko w wodach podziemych. W pobliżu otworów j. można czasem ujrzeć motyle, muchówki, chruściki, chroniące się przed zimnem lub suszą, a także często pająki rozsnuwające tu swe sieci.

W glinie i piasku ne dnie j. znajdowano nieraz szczątki zwierząt z epoki lodowej, np. kości lwa jaskiniowego, a zwł. niedźwiedzia jaskiniowego. W kości tego niedźwiedzia obfitowała szczególnie Magurska Jaskinia. W j. tatrz. znajdowano też kości należące do zwierząt z epoki polodowcowej (holoceńskiej): łosia, wilka, kozicy, niedźwiedzia brunatnego, różnych gryzoni, kuny i in. W razie znalezienia takich szczątków nie wolno ich poruszać, zabierać i wynosić, gdyż stanowią one cenny materiał dla naukowców i to właśnie w związaniu z miejscem, gdzie leżą. Badania nauk. nie wykazały dotąd, aby w epoce kamiennej żył człowiek w jask. tatrz. (» historia).

Typy jaskiń.

Wyróżniono rozmaite typy j., głównie wśród j. krasowych:

Jaskinie naciekowe, mające obfite nacieki jaskiniowe. W Tatrach najbogatsza w nacieki jest Bielska Jaskinia (Tatry Słow.), a w Tatrach Pol.: Mroźna Jaskinia, Naciekowa Jaskinia, Bańdzioch Kominiarski, Czarna Jaskinia. Najdawniej odwiedzana j. naciekowa w Tatrach to » Alabastrowa Jaskinia, której piękne nacieki, zwł. stalaktyty, już w XIX w. zostały w znacznej części zniszczone przez zwiedzających.

Jaskinie lodowe zachowują lód zazwyczaj w ciągu całego lub prawie całego roku. Takie j. są dość rzadkie w Tatrach (ponad 50) i szczególnie ciekawe przyrodniczo. Najdawniej znaną j. tatrz. tego typu jest Lodowa Jaskinia w Ciemniaku.

Jaskinie poziome mają korytarze (lub system korytarzy) rozwinięte przeważnie mn.w. na jednym poziomie. Przykładem jest Mylna Jaskinia.

Jaskinie pionowe przedstawiają pionowy komin lub szereg takich kominów. Dobrym przykładem jest Ptasia Studnia w Czerwonych Wierchach na progu Mułowej Doliny.

Jaskinia przepływowa stanowi dno przepływu potoku, np. Rybia Jaskinia w Chochołowskiej Dolinie.

Jaskinia wywierzyskowa to taka, z której przepływający nią potok wydostaje się na powierzchnię jako » wywierzysko. Częściowo przepływową, a częściowo wywierzyskową jest Pisana Jaskinia w Kościeliskiej Dolinie.

Najdłuższe jaskinie tatrzańskie, o długości ponad 1000 m (wg stanu badań w końcu 1998 r):

1. Wielka Jaskinia Śnieżna ok. 20000 m

2. Jaskinia za Siedmiu Progami 11660 m

3. Miętusia Jaskinia ok. 10400 m

4. Bańdzioch Kominiarski 9550 m

5. Śnieżna Studnia ponad 7100 m

6. Czarna Jaskinia ok. 6500 m

7. Jaworowa Jaskina (jaskyňa Javorinka, Sk) ok. 6300 m

8. Ptasia Studnia ok. 6000 m

9. Zimna Jaskinia 4250 m

10. Kozia Jaskinia 3300 m

11. Kasprowa Jaskinia Niżnia ok. 3000 m

12. Szczelina Chochołowska 2320 m

13. Czarnogórska Jaskinia (Čiernohorská jaskyňa, Sk) ponad 2254 m

14. Bielska Jaskinia (Belianská jaskyňa, Sk) ponad 1752 m

15. Stefkówka Jaskinia (Brestovská jaskyňa, Sk) ok. 1450m

16. Bystrej Jaskinia ok. 1300 m

17. Mylna Jaskinia 1300 m

18. Naciekowa Jaskinia 1260 m

19. Magurska Jaskinia 1200 m

20. Sucha Dziura (Suchá Diera, Sk) 1080 m

Z tych 20 jaskiń, 15 znajduje się w Tatrach Polskich, a pozostałe 5 (nr 7, 13, 14, 15, 20) w Tatrach Słowackich. (Zestawił Wojciech W.Wiśniewski)

Najgłębsze jaskinie tatrzańskie, o głębokości ponad 100 m (wg stanu badań w końcu 1998 r.):

1. Wielka Jaskinia Śnieżna 814 m (-807; + 7,0)

2. Śnieżna Studnia 763 m (-726; +37)

3. Bańdzioch Kominiarski 562 m (-546; +16)

4. Jaskinia za Siedmiu Progami 435 m (-299,5; +135,5)

5. Kozia Jaskinia 389 m (-376; +13)

6. Ptasia Studnia 383 m (-356; +27)

7. Jaworowa Jaskinia (jaskyňa Javorinka, Sk) 359,5 m (-88,25; +271,25)

8. Czarna Jaskinia 303,5 m (-241,5; +62)

9. Miętusia Jaskinia 292 m (-270; +22)

10. Studnia w Kazalnicy Mięusiej 235 m (-199; +36)

11. Czarnogórska Jaskinia (Čiernohorská jaskyňa, Sk) 232 m (-120, +112)

12. Strzystarska Jaskinia (Tristarska priepast, Sk) -201 m

13. Zimna Jaskinia..ok.176 m (-16; ok. +160)

14. Małołącka Jaskinia -166 m

15 Tomanowa Studnia (Priepast Zadný Úplaz, Sk)..166 m (-162; +4)

16. Litworowy Dzwon 165 m (-151; +14)

17 Bielska Jaskinia (Belianská jaskyňa, Sk) 160 m

18. Marmurowa Jaskinia 150,5 m (-126; +24,5)

19. Miętusia Jaskinia Wyżnia 142 m (-108; +34)

20. Jaskinia w Nowej Baszcie (jaskyňa Nova Era, Sk) -121 m

21. Bezdenna Studnia (Bezodna priepast, Sk) -120 m

22. Krzesanicka Jaskinia Nowa (jaskyňa Nová Kresanica,Sk) -110 m

23 Jaskinia w Okoliku (Priepastná jaskyňa v Okolíku,Sk) -106 m

Z tych 23 jaskiń, 14 znajduje się w Tatrach Polskich, a aż 9 (nr 7, 11, 12, 15, 17, 20, 21, 22, 23) w Tatrach Słowackich. (Zestawił Wojciech W.Wiśniewski).

Ochrona jaskiń i zagrożenia.J. tatrz. są naturalnym tworem przyrody i mają ważne znaczenie zarówno jako obiekty badań nauk., jak i teren doznań estetycznych (piękno utworów naciekowych, barwa i kształty różnych elementów jaskiń), a także znaczenie dydaktyczne. Tymczasem jaskiniom, szczególnie tym częściej odwiedzanym, grożą poważne zniszczenia. Przede wszystkim tłumne zwiedzanie powoduje rozdeptywanie i dewastację podłoża, stanowiącego niejednokrotnie szczególne wartości. Zwiedzający często odłamują, niby to na pamiątkę, nacieki, kawałki skał, piszą na ścianach j. itp. Nieuprawnieni pseudonaukowcy rozkopują osady, namuliska i żwiry w poszukiwaniu szczątków zwierzęcych, a prawie wszyscy (nawet niektórzy taternicy jask.) porzucają w j. odpadki, resztki zapasów, puszki, śmiecie itd. Także okopcanie ścian i stropów j. przez palące się świece czy pochodnie powoduje zniszczenia.

Powinno się pamiętać, że j. leżą na terenie TPNu i TANAPu i jak wszystkie obiekty na terenie parków nar. są pod ścisłą ochroną, a niszczenie ich w jakikolwiek sposób grozi surowymi karami. Dotyczy to także jaskiń poza Tatrami. Znaleźli się jednak np. grotołazi (ze Speleoklubu Warsz. PTTK), którzy od 28 I do 15 II 1984 pracowicie uprzątnęli Miętusią Jaskinię. Wyniesiono blisko tonę ( ) śmieci, m.in. maszt z rur, pompy, podkłady kolejowe, deski, kołki, sprzęt kuchenny, butelki i słoiki, puszki, zniszczone obuwie itp. Przykład godny naśladowania przez in. grotołazów.

Zob. też: grotołaz, taternictwo jaskiniowe, speleologia, terminologia speleologiczna.