humor i satyra

humor i satyra. Różnego rodzaju utwory humor. i satyr. o tematyce tatrz. i podtatrz. (zwł. zakopiańskiej) są b. liczne, nawet pomijając utwory o małych fragmentach humor. czy satyr. oraz takie, które śmieszą wbrew zamiarom ich autorów, wykazujących po prostu ignorancję w poruszanych przez siebie sprawach, jak np. Benedykt Chmielowski w swych Nowych Atenach (Lw.1745-46 i wydania nast.).

Okres przed I wojną światową.

Za pierwszy utwór humor. związany z Tatrami (choć związek ten jest dość luźny) można uznać wiersz Franciszka Dionizego Kniaźnina Babia Góra. Do Pawła Czempińskiego, gdy objeżdżał góry krakowskie (ok. 1785, pierwodruk w 1817 w "Pam. Warsz."); Kniaźnin tu w sposób celowo humorystyczny opisuje rzekome niebezpieczeństwa, na jakie naraża się podróżnik udający się w Karpaty.

Autorem pierwszego utworu wybitnie satyrycznego i wyraźnie powiązanego z regionem tatrz. jest Joseph August Schultes, austr. lekarz i przyrodnik, w 1806-08 prof. Uniw. Krak. W swej Epistola gratulatoria in felicissimum et miraculosum excessum Dni Georgii Wahlenberg, Sueci, ex Ungaria nostra (1815) Schultes kpi sobie z Wahlenberga, który w swym dziele o florze Tatr napisał, że region ten to "ziemia niegościnna, pełna zbójców i barbarzyńców".

Pierwszy humor. opis wycieczki do Zakopanego i Tatr ogłosił Ludwik Zieliński: Odwidziny gór tatrzańskich ("Lwowianin" 1841, nr 6). Tematyka tatrz. (także zakop. i w ogóle podh.) w humor. czy satyr. ujęciu trafia się następnie w utworach Michała Bałuckiego, np. Ojcowska wola ("Tyg. Ilustr." 1865) i Na łonie natury (1871), potem Felicjana Faleńskiego Anglicy na bożym świecie ("Kal. Jaworskiego" 1874), Bronisława Rejchmana Wycieczka do Morskiego Oka przez przełęcz Mięguszowiecką ("Ateneum" 1877).

Dwie humoreski tatrz. napisał Władysław Józef Maleszewski ukrywając się pod pseudonimami Pół-Taternik i Sęp; jedna to Taternik (z historyi naturalnej Nie Buffona) (,,Czas 1881, nr 184), o gatunkach taterników, a druga humoreska to Przyrodnik (studyum zoologiczne z fauny tatrzańskiej) (tamże 1881, nr 208), o napotykanych w Tatrach gatunkach przyrodników prowadzących tam badania naukowe.

Humoreską o podróży z Krakowa furką góralską do Zakopanego i o wycieczkach w Tatry jest Józefa Rostafińskiego Jechać czy nie jechać w Tatry? ("Czas" 1883 i odb.: Kr.1883). Satyrą na stosunki zakop. oraz na ówczesnych turystów i taterników jest Kazimierza Bartoszewicza Trzy dni w Zakopanem; z notat pesymisty ("Kur. Pol." 1890 i przedruki, a także osobno pt. Trzy dni w Zakopanem; z notat emeryta, Kr. 1899).

Podobna tematyka występuje w książce Ludwika Szczepańskiego (pseud. Wincenty Ogórek): W naszej letniej stolicy czyli przygody rejenta Nowakowskiego w Zakopanem (Kr.1903) oraz w powieści satyr. Andrzeja Struga Zakopanoptikon, czyli kronika czterdziestu dziewięciu dni deszczowych w Zakopanem ("Wiek Nowy" 1913-14 i wyd. książkowe: Wa.1957). Taternictwo w swej nowszej postaci jest tematem humoreski Ferdynanda Goetla: Wycieczka - jak się o niej nie pisze ("Tat." 1912 i przedruk: "Wierchy" 1930).

W 1911 w Zakopanem był czynny teatr satyr. i kabaret "Wesoła Buda" pod kierownictwem artyst. Jerzego Żuławskiego; wystawiano tam m.in. rewietkę Pod wściekłą turnią, napisaną przez Żuławskiego i Feliksa Gwiżdża. W grudniu 1913 wystawiono w Zakopanem dwie szopki: Szopka zakopiańska Feliksa Gwiżdża (z kukiełkami Stanisława Sobczaka) i Szopka zakopiańska Stanisława Hirszla (kukiełki tegoż); ta ostatnia, drukowana w czasopiśmie "Zakopane" (1914, nry 2-10 i odb., ze zdjęciami kukiełek), porusza tematykę zakop. i tatrz., m.in. sprawy narc. i taternickie.

W 1890-1914 krótsze i dłuższe utwory humor. i satyr. o tematyce zakop. i tatrz. ukazywały się już b. często w czasopismach o ogólnym charakterze i zwł. w czasopismach humor.-satyr., głównie krakowskich, np. "Bocian" (Kr.), "Diabeł" (Kr.), "Liberum Veto" (Kr.), "Mucha" (Wa.), "Szczutek" (Lw.), "Śmigus" (Lw.). Był też osobny "numer zakopiański" czasopisma "Liberum Veto" (1903, nr 15), o tematyce zakop. i tatrz., z humor.-satyr. utworami Józefa Jedlicza (Ojcowskie rady), Władysława Orkana (Pomruk gór abo rozmowa) i in. oraz karykaturami Kazimierza Brzozowskiego.

Twórczość humor.-satyr. już od lat 1870. była nieraz ilustrowana odpowiednimi rysunkami, a coraz częściej w 1890-1914, kiedy pojawiły się również na pocztówkach, m.in. seria z rysunkami Walerego Eljasza-Radzikowskiego (sceny z wycieczek w Tatry).

Okres międzywojenny.

W latach tych pol. twórczość humor.-satyr. z tematyką zakop. i tatrz. rozwinęła się b. bujnie, a pierwszą tego rodzaju powieścią był wtedy Andrzeja Struga Wielki dzień ("Kur. Poranny" 1926, wyd. książkowe Wa. 1957); autor ów porusza szeroko sprawy ochrony przyrody i taternictwa, głównie jednak zajmuje się tematyką zakopiańską.Najbardziej popularnym autorem felietonów humor.-satyr. w tym okresie stał się Kornel Makuszyński, który zajmował się głównie tematyką zakop., a niewiele tatrzańską. Większość zresztą obfitej twórczości humor.-satyr. tego okresu, rozsiana po dziennikach i czasopismach, charakteryzuje się podobną tematyką, tj. zakopiańską, a w samych Tatrach obraca się prawie wyłącznie w kręgu narciarstwa, kolejki linowej na Kasprowy Wierch i banalnej turystyki. Czasopisma humor.-satyr. tego okresu wydawały też specjalne numery zakop., najwcześniej "Szczutek" (1923, nr 7), z tekstami głównie Edmunda Biedera i rysunkami Tadeusza Koniewicza.

Bieder w latach 1923-27 ogłosił prozą i wierszem liczne utwory satyr. w czasopismach i osobno, np. Listy jadowite do wytwornej pani (Kr.1924), prędko jednak o nim zapomniano, gdyż dużo publikował anonimowo lub kryjąc się pod kryptonimami i pseudonimami. Warto więc przypomnieć, że poemat humor. Pieśń o Zakopanem (Wa.przed 1926) jest autorstwa Biedera, który użył tu pseudonimu Wincenty Komispol.

Z czasopism humor.-satyr. najwięcej tematyką zakop.-tatrz. zajmowały się krak. "Wróble na Dachu" (1930-39), zwł. w specjalnych numerach, np. z okazji Makkabiady w Zakopanem (1933, nr 5), Święta Zimy (1935, nr 7). Święta Gór (1935, nr 31), zawodów narc. FIS (1939, nr7).

Trwalszą wartość mają jednak in. rodzaju utwory humor.-satyr., jak np. Stanisława Ignacego Witkiewicza Demonizm Zakopanego ("Echo Tatrz." 1919, nry 19-22) i tegoż O dandyzmie zakopiańskim ("Gaz. Zakop." 1921, nr 2). Zupełnie in. stylem była pisana satyra na temat ochrony przyrody tatrz. Jak upiększyć Tatry? ("Wierchy" 1923); ukazała się pod kryptonimem Miłośnik gór (współautorami byli Maria, Jan Gwalbert i Jan Gwalbert Henryk Pawlikowscy). Należy też wspomnieć humoreskę Władysława Orkana O dwóch muzeach w Zakopanem ("Wierchy" 1924 i w jego książce Warta 1926), a także humoreskę narc. Rafała Malczewskiego: Z pamiętnika początkującego narciarza (w książce Narkotyk gór 1928).

Osobny dział stanowiła tatern. twórczość humor.-satyryczna. W 1931 i 1932 były rozpowszechnione dwa satyr. utwory w formie rzekomych bibliografii tatern. (jako maszynopisy); anonim. autorem był Józef Orenburg. Trzecia taka anonim. bibliografia ukazała się wkrótce potem; autor: Zofia Radwańska-Kuleszyna (-Paryska). Następnie w 1932 ukazała się powielana parodia czasopisma "Taternik" pt. "Tatapiernik"; anonim. autorzy: Józef Orenburg, W.H. Paryski (red.) i Tadeusz Pawłowski. Humor. wiersze tatern. ogłaszał Maciej Zajączkowski ("Tat." 1937-38).Specyficzny rodzaj humoru cechował twórczość członków instytucji, która sama była żartem: » Institutum Bronscianum Zakopanense.

Okres po II wojnie światowej.

W okresie tym dalej rosła liczba autorów piszących niezliczone humor. i satyr. opowiadania, felietony, wiersze, fraszki itp. o tematyce zakop. i tatrz., m.in. Jan Krupski (humoreska Transmisja ze wspinaczki, "Tat." 1947, nr 2-3), Tomasz Komornicki (Dwa nowe podgatunki cepra w Tatrach oraz wiadomość o wyróżnieniu trzeciego, Kr.1950), Jerzy Jurandot (wiersz Białe szaleństwo, "Szpilki" 1952), Józef Kapeniak (opowiadania i fraszki od 1952 w czasopismach i jego książkach), Stefania Grodzieńska (np. w zbiorze Felietony i humoreski 1944-1954, Wa.1955), Stanisław Zieliński (humoreski w zbiorze Kalejdoskop, Wa.1955 i w jego nast. książkach), Wiech (humoreski, np. w zbiorze Zero do kółka, Wa.1956), Sławomir Mrożek (humoreski, np. w zbiorze Słoń, Kr.1957), Antoni Marianowicz (np. wiersz Rozmowa o grotołazach, "Szpilki" 1958), Jan I. Sztaudynger (fraszki, np. w zbiorze Piórka z gór, Kr.1961), Janusz Osęka (humoreski, np. w zbiorze Kronika pewnej planety, Wa.1966), Witold Gombrowicz (np. powieść Kosmos, Paryż 1970 i Kr.1986), Janusz Opyrchał-Bojarski (zbiór opowiadań Spacerkiem po skale, Wa.1981), Antoni Wasilewski (humoreski w różnych czasopismach) i wielu in.

Na prima aprilis ukazywały się nieraz w czasopismach fikcyjne wiadomości z Tatr, czasem z odpowiednimi fotomontażami lub in. fotografiami, np. w reportażu Tajemnica zakopiańskiej groty ("Dookoła Świata" 1961, nr 14-15, autor Stefan Ukleja) doniesiono o sensacyjnym odkryciu w Strążyskiej Dolinie nowej jaskini z ludzkimi kośćmi i zbroją pol. i węg. z przełomu XIII i XIV w. Ten primaaprilisowy żart został zreferowany w słow. dzienniku jako prawdziwe wydarzenie.

Publikowano też po czasopismach karykatury i humor. rysunki o tematyce tatrz. Różnego rodzaju utwory humor. (opowiadania, reportaże, wiersze, rysunki) są dość liczne w środowiskowych (powielanych) czasopismach tatern. i speleol. W latach 1962-66 ukazywała się nawet publikacja satyryczna "Spelunka" (red. anonimowy: Bernard Koisar).

Od 1962 przez szereg lat wystawiono w Zakopanem satyryczną Szopkę zakopiańską i w tych samych latach działał też kabaret "Zaskróniec"; teksty do szopki i kabaretu pisali: Krystyna Słobodzińska, Szczęsny Ziobrowski, Danuta Rejdych i in. W 1975-77 czynny był też na terenie zakop. szkoły muzycznej Teatrzyk Piosenki "Scherzo", zorganizowany i prowadzony przez Lidię Długołęcką i Macieja Pinkwarta, którzy byli też autorami tekstów poruszających problematykę zakop. i tatrz.Podhalańska twórczość lud. również obfituje w humor. opowiadania, piosenki, zagadki, porzekadła. Ze współczesnych podh. pisarzy lud. najwięcej wierszy humor. i satyr. ogłosiła Wanda Czubernatowa, np. w swych zbiorkach poetyckich: Kino (Wa.1979), Pastorałki krzesane (Nowy Sącz 1985), Płoty za koty (Nowy Sącz 1986).Wśród amatorów twórczości humor.-satyr. o tematyce zakop.-tatrz. krążą też odpisy anonimowych utworów o treści nieraz mocno swawolnej, jak np. duży poemat Na Zawrat (widowisko turystyczno-krajoznawcze).

Twórczość innojęzyczna.

Tatrz. twórczość humor.-satyr. w in. językach poza polskim (niem., węg., czes., słow.) była do niedawna bardziej skąpa. Autorem kilku humoresek o takiej treści jest » Jaroslav Hašek, np. Záchranna akce (1911), po polsku pt. Akcja ratunkowa (1983).

Dopiero po II wojnie świat. takie teksty i rysunki pojawiają się dość często w czasopismach słow. i czes., np. "Krásy Slovenska", "Vysoké Tatry", "Turista", także w czasopismach humor. jak "Roháč" (Br.). Autorem licznych rysunków humor. z krótkimi tekstami o treści tatern. jest Ivan Bajo; publikował je w czasopismach i w swej książce Smiech na lane (Br.1977).Zob. też film i karykatury.

Lit. - Józef Dynak: ...Góry, górale i sprawy górskie w prasie humorystyczno-satyrycznej w latach 1890-1939. "Wierchy" 46, 1977. - Roman Hennel: Kpiarze pod Giewontem. Wa. 1987. - Jolanta Ambrosewicz-Jacobs: Zakopane w satyryczno-humorystycznych utworach Młodej Polski. "Studenckie Zeszyty Nauk. UJ" VII, 1988.

---