Grzegorzewski Jan , pseud. Ewan i in. (1846 lub 1849
Szulajki, pow. zwiahelski, Wołyń - 17 (16?) XI 1922 Lwów). Publicysta, literat,
podróżnik (kraje bałkańskie i Bliski Wschód), etnograf, slawista,
orientalista.Na Podtatrzu i w Tatrach bywał często w 1883-1916,
mieszkając nieraz przez dłuższe okresy w Zakopanem , gdzie miewał odczyty i prowadził
działalność społeczną. Wędrował od 1883 po Orawie , Liptowie i Spiszu .
Wszedł do historii taternictwa jako jeden z pionierów
taternictwa zim., gdyż w styczniu 1894 był inicjatorem i uczestnikiem I
przejścia zim. przez Zawrat do Morskiego Oka (prowadził przew. Bartek Obrochta
), oczywiście bez nart. Opisał to
w artykule Przez Zawrat do Morskiego Oka w zimie ("Pam. TT" 1894) i potem
obszerniej: Pierwsza wyprawa zimowa przez Zawrat do Morskiego Oka ("Alm.
Tatrz." 1894). Był to zresztą jego jedyny wyczyn taternicki.
Interesował się też przewodnictwem tatrz. i w 1894 w Zakopanem był
projektodawcą Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Przewodników Tatrzańskich.W 1883-1919
opublikował liczne artykuły i prace na tematy hist., etnogr., lit. i in.,
związane z Podtatrzem i Tatrami, np.: Muzeum Tatrzańskie ("Wędrowiec"
1883, nr 43 i 44), Z południowo-zachodnich kresów ("Kraj" 1884, nr 28),
Z krainy zaniedbanej ("Tydzień" 1896, nry 14-16, gł. o Spiszu), Ze
statyki i dynamiki ludowej (podług obserwacji, czynionych na góralszczyźnie)
(tamże 1896, nry 33-38), Świadomość narodowa u ludu (tamże 1898, nry
1-2), Sporne terytorja (tamże 1898, nry 8-16), Na ziemi spiskiej
(tamże 1906, nr 37).
Informował społeczeństwo pol. o różnych sprawach słow. dotyczących Podtatrza
i szerzej, np. w artykułach Ze Słowacyi ("Ateneum" 1887, nr 1 i 2, m.in.
o Orawie i Antonim Kocyanie) czy Najnowsza powieść z tamtej strony Tatr
("Ateneum" 1888, nr 4, o twórczości lit. Svetozára Hurbana
Vajanskýego).
W 1894 wydał rocznik » "Almanach Tatrzański " i dwa numery czasopisma »
"Goniec Tatrzański
", zapełniając je w znacznej mierze własnymi utworami na różne
tematy, głównie zakop. i tatrz., propagując także swoją ideę "tatrzaństwa" czyli
"prądu tatrzańskiego", tj. swoistego regionalizmu góralsko-tatrzańskiego. Ten
mistyczny prąd miał poprzez Tatry i góralszczyznę inspirować literaturę, sztukę
i naukę pol., i stać się źródłem odrodzenia ogólnonarodowego i przyczynić się do
zmartwychwstania Polski. Propagował to "tatrzaństwo" również i poza tymi
publikacjami, jednakże nie zdobył zwolenników dla tej swojej dość mglistej idei,
choć zawierała pewne zdrowe elementy późniejszego regionalizmu
podhalańskiego.
Po latach starań G. wreszcie wydał swoją największą pracę etnogr. o
Podtatrzu: Na Spiszu, studya i teksty folklorystyczne (Lw. 1919,
poprawiona i uzupełniona odb. z "Przew. Nauk. i Lit." 1917). Jest to praca mimo
pewnych niedociągnięć i fantastycznych teorii do dziś cenna.
Warto też zaznaczyć, że w wielu swych pracach G. omawia różne zjawiska
etnogr. na tle porównawczym, np. polsko-słowackim, a także szerszym, np. w pracy
Albania i Albańczycy ("Przew. Nauk. i Lit." 1913 i odb. w 1914) w sposób
pionierski, choć jeszcze pobieżny, zwrócił uwagę na analogie między lud. kulturą
tatrz. (i w ogóle karpacką) a bałkańską, zwł. w dziedzinie pasterstwa. Jego
praca Gwary spiskie pozostała w rękopisie, który
zaginął.
