górnictwo i hutnictwo

górnictwo i hutnictwo . Ślady prahistorycznego hutnictwa żelaznego znaleziono u stóp Tatr na Liptowie (Ważec) i na Spiszu (Gierlachów, Wielki Sławków, Folwarki). Najbliżej Tatr odkryto takie ślady nieco na pd.-wsch. od Nowego Smokowca: ślady prymitywnej huty żelaza, prawdopodobnie z okresu ok. r. 200 n.e., oraz ślady drogi, która wiodła od tej huty w kierunku Wielickiej Doliny, znanej z występowania różnych minerałów.

Najdawniejsze zachowane wiadomości pisemne o kopalniach w Tatrach pochodzą z XV w. W krak. księgach radzieckich jest najpierw wzmianka z 1417 o kopalni k. Nowego Targu ("penes Newmarkt"), a więc może w Tatrach, następnie wiadomość z 1494, gdzie już wyraźnie jest mowa o jakiejś kopalni w Tatrach ("in monte Tatri alias Snebergk"), wreszcie zapis z 1495 o dzierżawie kopalni w Tatrach ("arenda montis Thatry"). Powyższe wiadomości o kopalniach tatrz. dotyczą niewątpliwie terenu objętego starostwem nowotarskim. W XV w. miały również już być czynne kopalnie na Krywaniu.

Dokładniejsze dane o górnictwie tatrz. mamy od pocz. XVI w. i górnictwo to z przerwami utrzymało się prawie do końca XIX w. Początkowo wydobywano przede wszystkim rudy kruszcowe (srebro, miedź, także złoto) a w ostatnim okresie (zwł. od pocz. XVIII w.) głównie rudy żelaza.

Za króla Aleksandra Jagiellończyka w 1502-06 prowadzono roboty górn. za Nowym Targiem w Tatrach, niewątpliwie w Kościeliskiej Dolinie na Ornaku. Za króla Zygmunta Starego wznowiono prace w Tatrach i prowadzono je m.in. w 1521-25 i 1536-37, w Kościeliskiej Dolinie i Chochołowskiej Dolinie, m.in. po obu stronach Ornaku. Następnie, od strony pol., podejmowano prace górn. w Tatrach wielokrotnie, gł. od Podhala, ale także od Spisza. M.in. za króla Stanisława Augusta Poniatowskiego prowadzono prace górn. w 1765-68 w Kościeliskiej Dolinie i Chochołowskiej Dolinie, pod Giewontem, k. Morskiego Oka.

We wszystkich powyższych wypadkach (i przy dorywczych próbach za czasów austr.) wydobywano w Tatrach Pol. miedź i srebro, czasem ze śladami złota. Za każdym razem okazywało się, że eksploatacja skąpych złóż tatrz. nie jest opłacalna. Huty i in. urządzenia do eksploatacji i przerobu rudy zawierającej miedź i srebro znajdowały się wtedy w Kościeliskiej Dolinie (m.in. w Starych Kościeliskach i na Ornaku) i w Chochołowskiej Dolinie.

Rudę żelazną wydobywano w Jaworzynce pod Kopą Magury już prawdopodobnie w pocz. XVIII w. i wtedy powstały w Kuźnicach pierwsze huty i kuźnie, potem stopniowo rozbudowywane. W nast. latach rudę żelazną do Kuźnic zwożono również i z in. kopalni w Tatrach Pol. (od Doliny Suchej Wody aż po Kościeliską Dolinę), a także ze Spisza. W 1807 zakłady hutn. w Kuźnicach i w Kościeliskiej Dolinie zakupił Jan Homolacs od Jana Blutowskiego (nie Bludowskiego). Kuźnice Zakopiańskie osiągnęły najwyższą produkcję ok. 1850, gdy należały jeszcze do Homolacsów. Wyrabiano tu blachy walcowane i kute, gwoździe, narzędzia, różne przedmioty do gospodarstwa domowego itd. Dostarczono też wszystkich części żelaznych do budowy mostu łączącego Kraków z Podgórzem. Wyroby kuźnickie wywożono furkami góralskimi. Ok. 1865 zaczął się upadek Kuźnic wskutek wyczerpywania się złóż tatrz. Hutnictwo w Kuźnicach, wraz z górnictwem tatrz., zakończyło się definitywnie ok. 1880. Huty żelazne w Kościeliskiej Dolinie zostały zlikwidowane znacznie wcześniej.

Górnictwo żelazne w Dobrach Siedmiu Gmin (Chochołowska Dolina i Lejowa Dolina) rozkwitło w pocz. XIX w., zakończyło się jednak już ok. 1865, także z powodu wyczerpania się skąpych złóż. W Kośnych Hamrach (między Poroninem a Bukowiną) od 1818 (1813?) do 1848 była tylko kuźnia, gdzie przerabiano surówkę sprowadzaną ze Spisza. Wyrabiano tu m.in. kosy.

Huta w Jaworzynie Spiskiej została wybudowana pod koniec XVIII w.; przez kilka lat, do 1863, była dzierżawiona przez Homolacsów z Kuźnic. Przetapiała rudę tatrz. ze Świstowej Doliny (pod Szeroką Jaworzyńską) z domieszką rudy z kopalni dolnospiskich i gemerskich. W 1873 zaniechano tu robót w hucie, w 1875 ówczesny właściciel tych terenów, Aladár Salamon, zlikwidował w Jaworzynie Spiskiej przedostatnią kuźnię, a w 1892 nowy właściciel, Hohenlohe, zlikwidował ostatnią tu kuźnię.

Po pn. stronie Tatr wydobywano też rudę żelazną w orawskiej części Tatr Zach. Od 1607 z przerwami do poł. XVIII w. istniały kuźnie w osadzie Hamryczki (Hámričky) k. Zabiedowa; przetapiano tam rudę wydobywaną w Bobrowieckiej Dolinie. Natomiast kuźnie w osadzie Hamry (Hámre) nad Czarną Orawą, czynne od 1614 do 1837 (lub nawet nieco dłużej), przerabiały rudę żelazną wydobywaną koło Chyżnego, nad Jeleśną Wodą (a więc poza Tatrami), zdaje się jednak, że w pewnych okresach dowożono też rudę z Tatr, z Bobrowieckiej Doliny. W I poł. XIX w. (aż do 1862) wydobywano rudę żelazną w Juraniowej Dolinie (wywożono przez Umarłą Przełęcz), w Bobrowieckiej Dolinie i w Zuberskiej Dolinie (m.in. pod Osobitą). Przerabiano tę rudę najpierw w Hamryczkach (i Hamrach?), a w 1837-62 w nowej hucie postawionej w Podbieli, dokąd dowożono rudę również z kopalni w Malatynie (czynnej w 1769-1872) i z in. kopalni po orawskiej i lipt. stronie Chocza. Również nad górną częścią Bobrowieckiej Doliny, wysoko na zach. stokach Bobrowca, od 1790 były czynne kopalnie, z których transportowano rudę przez Bobrowiecką Przełęcz do Chochołowskiej Doliny i nawet do Kuźnic Zakopiańskich (w I poł. XIX w.). Na Orawie projektowano też wybudowanie hut w Zubercu i Parnicy, do realizacji jednak nie doszło.

Po pd. stronie Tatr najstarsze konkretne wiadomości o górnictwie dotyczą Krywania. Na jego pd.-zach. zboczach założono kopalnie złota już w II poł. XV w.; z przerwami były czynne aż do ok. 1787. Kopalnie te znajdowały się w różnych miejscach, aż do wys. ok. 2110 m. Przy każdym wznowieniu robót eksploatacja trwała krótko, gdyż była nieopłacalna.

Dalszym ośrodkiem dawnych prac górn. była Kiezmarska Dolina z otoczeniem. W Koperszadach Przednich i Zadnich były prawdopodobnie jakieś kopalnie miedzi w XVI w. W XVIII w. rodzina kiezmarskich szewców Fabri (Fabry) prowadziła przez wiele lat roboty górn. na Miedzianych Ławkach pod Łomnicą. Dochodzono tam dwoma uciążliwymi szlakami: przez Niemiecką Drabinę i przez Dziką Dolinę; rudę musiano znosić na plecach. Poszukiwano złota, wydobywano jednak przeważnie tylko miedź i malachit, a srebro i złoto jedynie w minimalnych ilościach. W XVIII w. kopano również w pn. zboczach Rakuskiej Czuby, zapewne w poszukiwaniu złota. Płukano też piaski i żwiry Zielonego Potoku.

Poszukiwania i roboty górn. prowadzono także w wielu in. miejscach Tatr, np. w Czarnej Dolinie Rakuskiej, na pn. zboczu Steżek, w Kołowej Dolinie, w Dolinie Zimnej Wody, w Staroleśnej Dolinie, Wielickiej Dolinie, Batyżowieckiej Dolinie i Cichej Dolinie Lipt., w różnych miejscach Tatr Zach. Czyniono to gł. w nadziei znalezienia złota, wydobywano jednak tylko miedź, niewielkie ilości srebra, malachitu i cynobru, z rzadka natrafiano na ślady złota. Wydobywano też rudę żelazną, wydłubywano ze skał małowartościowe » granaty. Wszystkich tych robót zaniechano zasadniczo koło poł. XIX w., chociaż zdarzały się i późniejsze próby na małą skalę.

Wydobywanie rud kruszcowych w Tatrach nigdy nie było opłacalne, gdyż rudy te występują tu w b. drobnych ilościach, a złoto tylko w śladach. Wielowiekowa jednak wiara, że w trudno dostępnych górach muszą istnieć bogactwa podziemne, skłaniała ludzi do podejmowania tych bezowocnych prób. Złoża rud żelaznych były nieco obfitsze, wyczerpały się jednak rychło.

Z dawnego tatrz. górnictwa i hutnictwa pozostały dziś w terenie niektóre sztolnie, trochę zarośniętych hałd, ślady po hutach i in. urządzeniach górn., dość liczne » hawiarskie drogi, resztki domków górników, nieco narzędzi górn., trochę wyrobów ówczesnych hut i kuźni, różne pamiątki po muzeach; przetrwały w Tatrach nazwy pochodzenia górn.; pozostały też echa dawnego górnictwa w opowiadaniach i piosenkach lud., w literaturze pięknej (np. u Kazimierza Tetmajera) i w poezji (np. u Wincentego Pola); zachowało się też trochę opisów podróżników, którzy jeszcze zdążyli zaobserwować ostatni okres górnictwa tatrz. Zob. też skarby.

Lit. - Samuel Weber: Bergbau in der Tátra. "Jahrb. UKV" 1879. - Stanisław Eljasz-Radzikowski: Góry srebrne w Tatrzech otwarte R.P. 1502. "Pam. TT" 1902. - Henryk Jost: O górnictwie i hutnictwie w Tatrach Polskich. Wa. 1962. - Ivan Bohuš: Náčrt dejín tatranských baní a hút. "Nove Obzory" 1963. - Lubomír Viliam Prikryl: Staré baníctvo a hutníctvo na Orave. "Vlastivedný Sbor. Považia" 1964.

---