ekslibris

ekslibris . 1) E. własnościowy: mała, zwykle ozdobna kartka z nazwiskiem lub nazwą właściciela księgozbioru, naklejana zwykle na wewn. stronie przedniej okładki książki jako znak własności. E. własnościowe w powyższej postaci są znane w Europie od poł. XV w., w Polsce od 1516. - 2) E. okolicznościowy: znak podobny do poprzedniego, wydany przez instytucję lub stowarzyszenie z okazji jakiejś rocznicy lub imprezy, i nie będący znakiem własności, lecz mający cel propagandowy, reklamowy lub pamiątkowy. Ten rodzaj e. rozpowszechnił się w Polsce dopiero po II wojnie światowej.

Oba rodzaje e. mają zwykle przed nazwiskiem czy nazwą właściciela napis łac. Ex libris ("z książek", "spośród książek"), albo pol. napis Z księgozbioru. Poziom artystyczny e. bywa b. rozmaity i tylko na niektórych znajdują się sygnatury (inicjały) lub pełne nazwiska ich twórców. W ekslibrisy często są wkomponowane godła lub motywy, np. krajobrazowe, roślinne, zwierzęce, patriot., sport., ludowe. Zdarzają się też motta. E. są reprodukowane różnymi technikami drukarskimi: drzeworyt, miedzioryt, litografia, cynkotypia, offset itd. Zwykle są jednobarwne, ale ostatnio bywają też wielobarwne.

Po II wojnie świat. w Polsce, Czechach i Słowacji zwyczaj posiadania e. silnie się rozpowszechnił, a także kolekcjonerstwo ekslibrisów i urządzanie wystaw, m.in. wystaw ekslibrisów o motywach górskich. Najstarszy polski e. o motywie górskim (górski wodospad wśród skał i krzewów) wykonał Kajetan Kielisiński w 1836 dla Augusta Wysockiego ze Lwowa, ale z pewnością nie Tatry inspirowały ten motyw. Zresztą również na wielu współczesnych e. o motywach górskich nie wiadomo, czy źródłem pomysłu były Tatry, czy in. góry.

Za tatrzańskie e. można uznać te, na których motyw górski przedstawia fragment krajobrazu Tatr (np. Giewont), albo których właściciel stale rozwija działalność wybitnie tatrzańską (np. Muzeum Tatrz.), albo które upamiętniają coś związanego ściśle z Tatrami.

Najstarszy e. o motywie tatrz. jest chyba jeszcze nie odszukany. Na dawnym Podtatrzu węg. było sporo księgozbiorów i niektóre miały własne e. (znany jest np. ekslibris z napisem: Szepes-Görgői Könyvtár), nie wiadomo jednak, czy któryś z tych e. miał tatrz. motyw. Muzeum Tatrz. w Wielkiej, Muzeum Karp. w Popradzie i Muzeum Tatrz. w Zakopanem aż do II wojny świat. oznaczały swe książki pieczątkami, a nie miały ekslibrisów.

Nie datowany i nie sygnowany e. Konstantego Steckiego (sen.) pochodzi z ok. 1925, przedstawia książki, obraz na szkle i obuwiki w wazonie na tle krajobrazu Gąsienicowej Hali z szałasem. E. rodziny Liberaków (tj. Mariana Adama Liberaka i jego żony) również powstał ok. 1925 i wyobraża las świerkowy na tle gór, a autorem rysunku jest sam Liberak; e. ten, pierwotnie większy, jest nadal używany w mniejszym formacie przez syna, Adama Liberaka.Dr Michael Guhr (1873-1933) z Tatrz. Polanki miał nie datowany e. z widokiem poprzez okno na Gierlach; on też, już w 1925, proponował, aby muzea na Spiszu gromadziły ekslibrisy o motywach górskich. Antoni Ojrzyński, kolekcjoner książek tatrz., miał e. z 1938 o motywie tatrz.: Sabała na tle Tatr. Znany narciarz i taternik Hugo Grossman (1896-1945) w okresie międzywoj. miał e. ze swoją postacią (karykaturą); w jednej ręce kijek narc., a w drugiej książka. Z lat II wojny świat. pochodzą tatrz. ekslibrisy Zofii Radwańskiej-Paryskiej (goryczki krótkołodygowe na tle Giewontu) i Witolda H. Paryskiego (gałązka kosówki na tle Grani Hrubego i Krywania), oba wykonane przez Henryka Jackowskiego, artystę malarza z Poznania.Z pol. powojennych e. własnościowych o motywach tatrz. (pomijając tu e. czysto podhalańskie) ukazały się m.in. dwa różne e. Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem: jeden e. z tańczącym na otwartej księdze zbójnikiem na tle gór (autor: Krystyna Wróblewska 1973) oraz drugi e. z parą górali bez tła górskiego; e. Władysława Gąsienicy-Byrcyna z Zakopanego, z ornamentyką góralską i konturami trzech turni; e. taternika i alpinisty Bolesława Chwaścińskiego z Warszawy, ze stylizowanym szczytem górskim i słońcem (autor: Marek Żuławski 1970); dwa różne e. kolekcjonera książek tatrz., Zbigniewa Krupczyńskiego z Wrocławia: jeden e. z kozicą na tle gór (sygn. WL = Wiktor Zbigniew Langner z Krakowa, ok. 1980) oraz drugi e. z fragmentem krajobrazu Gąsienicowej Hali z Kościelcem. Istnieją ponadto liczne inne e. z krajobrazem górskim, ale o tym, że to mają być Tatry często mówią jedynie motywy na pierwszym planie: świstak, kozica, dziewięćsił, szarotka, sprzęt taternicki.

Z polskich e. okolicznościowych o motywach tatrz. można wymienić: e. antykwariatu "Nike" Janusza Karola Barańskiego z Łodzi z okazji 110 rocznicy powstania PTT 1873-1983, z krokusami i starą odznaką TT z kozicą (autor: Zbigniew Janeczek, e. w folderze z tekstem); e. tegoż antykwariatu z okazji Tygodnia Gór 1985, ze świerkiem na tle gór (autor: Z. Janeczek, e. w folderze z parzenicą podh.); trzy różne czarno-niebieskie e. Wydawnictwa PTTK "Kraj", w tym jeden e. z dodatkową nazwą planowanej, ale nie istniejącej placówki: Księgarnia Tatrzańska PTTK w Zakopanem (1985 lub 1986, nie sygnowane motywy tatrz. na tych trzech e. są częściowo kopiami rysunków Walerego Eljasza).Pierwsze w Polsce wystawy e. z motywami górskimi były następujące (miejscowość, data, z czyjej kolekcji): Bukowina Tatrz., VII-IX 1979, Józef Tadeusz Czosnyka z Wojcieszowa; Limanowa, VIII-IX 1882, tenże; Kielce, VI 1983, Janina Metzger z Kielc; Szczawnica, VIII 1983, Roman Binek z Krakowa; Złotoryja, I-II 1984, J.T. Czosnyka; Nowy Targ, IV 1984, tenże. Z wszystkich tych wystaw z wyjątkiem pierwszej wydano ilustr. informatory lub katalogi, najobszerniejszy z wystawy złotoryjskiej (121 e.). Największe pol. kolekcje e. o motywach górskich znajdują się w Muzeum Nar. w Warszawie (230 e.) oraz u wymienionych wyżej kolekcjonerów (u J.T. Czosnyki ok. 300 e.).Wielotysięczną kolekcję e. górskich (czy także tatrzańskich?) posiada biblioteka Deutscher Alpenverein w Monachium; na podstawie tej kolekcji Helmut Zebhauser opracował książkę Alpine Exlibris (1985).

Lit. - Katalogi wystaw jw. - Kazimierz Pątek i Ryszard Bandosz: Turystyka i sport w ekslibrisie polskim. Wa. 1988.

---