Związek Podhalan

Związek Podhalan. Zarówno Związek Górali jak i Związek Podhalan wyrósł z ruchu społ., zwanego regionalizmem podhalańskim. Wywodzi się on z działalności zwł. pisarskiej wielu osób równie oczarowanych pięknem Tatr jak i głęboko zainteresowanych kulturą lud. Podhala czy w ogóle Podtatrza Polskiego. Byli to najpierw niegórale jak Stanisław Staszic, Seweryn Goszczyński, Tytus Chałubiński, Bronisław Dembowski, Władysław Matlakowski, Kazimierz Tetmajer, Stanisław Witkiewicz, potem także górale jak Andrzej Stopka-Nazimek czy Wojciech Brzega.

Pierwszą regionalną organizacją góralską na Podhalu był Związek Górali, założony w Zakopanem 4 III 1904. Należeli do niego tylko górale, przeważnie z Zakopanego, a działalność dotyczyła ich spraw ekon., kult. i oświat., a także gromadzenia materiałów z zakresu podh. kultury lud., a więc także z terenu Tatr. Związek Górali zainicjował też Zjazdy Podhalan (1911, 1912, 1913), które przyczyniły się wybitnie do rozwoju regionalizmu podhalańskiego.

W okresie międzywoj. oprócz Związku Górali działał na Podhalu również i Związek Podhalan, którego status został uchwalony na IV Zjeździe Podhalan w Nowym Targu w 1919. Z.P. składał się również zasadniczo z górali, ale przyjmował na członków także niegórali związanych głęboko z regionem i sprawami jego kultury.

Z.P. podjął szersze zadania niż Związek Górali, ale podstawowymi były nadal: praca nad podniesieniem ludu podh. pod względem etycznym, umysłowym i gosp., oraz utrzymywanie i pielęgnowanie swoistej kultury Podhala. Objęto też działalnością sąsiednie powiaty: nowosądecki, limanowski i żywiecki. W latach tych członkowie Z.P. działali także w Komisji Organizacyjnej Tatrz. Parku Nar., zwł. w jej podkomisji do spraw pasterstwa, oczywiście broniąc interesów ekon. ludności góralskiej w Tatrach.

W okresie II wojny świat. pod okupacją niem. zawieszono działalność Związku Górali i Związku Podhalan. Tylko nieliczni górale działali wówczas w osławionym Komitecie Góralskim i w akcji » Goralenvolku.

Po II wojnie świat. z inicjatywy Jakuba Zachemskiego Związek Podhalan odżył w jesieni 1945 (z siedzibą w Krakowie), ale wskutek niesprzyjających wtedy okoliczności sam zawiesił swą działalność w 1948.

Dopiero w 1957 mógł Z.P. wrócić do życia, początkowo (ze względów majątkowych) pod nazwą: Związek Górali Tatrzańskich, który w 1959 wrócił do nazwy Związek Podhalan.

Siedzibą jest obecnie Ludźmierz, gdzie Z.P. ma własny Dom Podhalański im. Kazimierza Przerwy Tetmajera i Władysława Orkana. Od 1973 Z.P. wydaje czasopismo » "Podhalanka".

Prezesi Z.P.: Jakub Zachemski 1919-35, 1939 i 1945-48, Feliks Gwiżdż 1935-39, od 1957 kolejno: Stanisław Nędza-Kubiniec, Władysław Stachowiec, Stanisław Bafia, Wincenty Galica, Jerzy Ustupski, Józef Staszel, Andrzej Kudasik, Franciszek Bachleda-Księdzularz, Stanisław Kowalczyk.

Po 1980 powstały spory między Z.P. a TPN w związku ze sprawami własnościowymi i wypasami w Tatrach Pol.; sprawy te zostały częściowo uregulowane przez tzw. wypas kulturowy (» pasterstwo), inne - jeszcze nie. Z.P. występował w obronie interesów ekon. stosunkowo nielicznych górali, a TPN i jego władze nadrzędne pilnują interesów ogólnonarodowych. Jest nadzieja, że Z.P. przyłączy się do obrony Tatr dla potrzeb całego narodu i zarazem ogółu górali podh., gdyż w 1989 Z.P. oświadczył:

"... ważną kwestią, którą zaczyna żyć Związek to sprawa ekologii. Pomijany przez lata problem nabrzmiał do rozmiarów katastrofy: zanieczyszczone potoki i jeziora, schnące lasy, ginąca fauna i flora, oto dzisiejszy obraz naszych pięknych gór. Musimy bronić tego wszystkiego, co z tego bogactwa natury pozostało. Nasze działanie musi być oparte na wnikliwych analizach naukowców oraz powinno uwzględnić wszystkie aspekty życia społecznego i kulturowego." ("Karby". Wiadomości rocznicowe. 70 lat Związku Podhalan. Nowy Targ, lipiec 1989, s.2).

Lit. - Włodzimierz Wnuk: Na góralską nutę. Wyd. 2, Wa. 1981, rozdz. Podhalański ruch regionalny .

---