zielniki

zielniki. Nazwa "zielnik" ma dwa znaczenia: 1) zbiór zasuszonych roślin, ułożonych na arkuszach papieru, z adnotacją o nazwie rośliny, miejscu jej zebrania, daty zebrania i nazwiska znalazcy (lub tego, kto daną roślinę oznaczył); 2) dawne drukowane dzieła botaniczno-lekarskie, najczęściej ilustrowane, nazywane zielnikami, herbarzami, niekiedy Ogrodami Zdrowia. Poniżej podane są wiadomości wyłącznie o z. w pierwszym znaczeniu; o z. w drugim znaczeniu mowa jest w hasłach dotyczących ich autorów.

Stare zielniki miewały zasuszone rośliny przyklejone jedną powierzchnią do papieru, a całość zielnika bywała oprawna w jeden lub więcej tomów. Wielki zielnik zasuszonych roślin eur. (12 tomów) zgromadził w I poł. XVII w. » Friedrich Jakob Monau (Monavius), m.in. z Polski i Węgier (również z Karpat), być może także z Tatr i Podtatrza, gdyż podawano, że interesował się on Spiszem i Tatrami. W rękopisie pozostawił Index Herbarii Monavii Tomis XII constantis , który zawierał m.in.: Catalogus plantarum polonicarum, Botanica Cracoviensia a. 1626 oraz Catalogus plantarum hungaricarum a. 1635. Zielnik ten i jego indeks zaginęły.

Zachowane do dziś zielniki zawierające rośliny tatrz. datują się od II poł. XVIII w. Od tej pory po obu stronach Tatr floryści różnych narodowości kolekcjonowali zbiory zielnikowe. Stanowiły one własność prywatną zbieraczy i zwykle dopiero po ich śmierci (rzadziej za życia) stawały się własnością instytucji nauk. lub rozpraszały się i ginęły.

Najstarszy taki zachowany zielnik zawierający m.in. rośliny tatrz. był zebrany w II poł. XVIII w. przez brata » Cypriana (1724-1775) z Czerwonego Klasztoru w Pieninach. Zawiera on 98 kart z 283 roślinami zasuszonymi po kilka na jednej karcie, przyklejonymi spodem na całej powierzchni i opatrzonymi nazwami w językach: greckim, łac., niem., pol. i słowackim. W zielniku tym znajdują się rośliny lecznicze, ogrodowe, pokojowe oraz dziko rosnące z Pienin i 63 rośliny z Tatr; poza zielnikiem jest tam również część tekstowa o treści lekarskiej, z dygresjami osobistymi. Zielnik ten był w posiadaniu Muzeum Karpackiego w Popradzie, potem Muzeum TANAPu w Tatrz. Łomnicy, a obecnie jest w Bratysławie w Muzeum Narodowym.

Thomas Mauksch (1749-1832) z Kiezmarku zebrał przeszło 1500 okazów roślin w Tatrach i na Spiszu, a ponadto sporo roślin tatrz. dostarczył węg. botanikowi P. Kitaibelowi, który również i sam zbierał rośliny w Tatrach. Zielnik Maukscha zaginął, a w zielniku Kitaibela znajdującym się w Budapeszcie zachowało się tylko niewiele roślin tatrz.

Samuel Genersich (1768-1844) z Kiezmarku zebrał duży zielnik roślin tatrz. i spiskich, przechowywany początkowo w Lewoczy (oglądał go tam G. Wahlenberg w 1813). Potem zielnik ten znajdował się w Wiedniu w oddziale botanicznym muzeum przyrodniczego (Naturhistorisches Hofmuseum), ale z 5 części zielnika dwie zaginęły już przed 1895, a los pozostałych nie jest znany.

Szwedzki botanik Göran Wahlenberg (1780-1815) w 1813 zgromadził duży zielnik roślin z Tatr i Podtatrza (i sąsiednich pasm górskich). Zielnik ten zabrał do Szwecji, gdzie się dotychczas znajduje.

Aurel W. Scherfel (1835-1895), Spiszak, zebrał bogatą kolekcję roślin ze Spisza oraz z Tatr Wys. i Biel.; ofiarował ją jeszcze za życia Muzeum Tatrzańskiemu w Wielkiej. Część tego zbioru (ok. 400 arkuszy) znajduje się w Muzeum Podtatrzańskim w Popradzie, a reszta (ok. 2000 ark.) w Muzeum TANAPu w Tatrz. Łomnicy.

Eduard Daits (1853-1931) założył w Muzeum Tatrz. w Wielkiej zielnik zbierany przez siebie i in. Zielnik ten (ok. 3000 ark.) dostał się do Muzeum TANAPu w Tatrz. Łomnicy. W Muzeum Karp. w Popradzie w 1924 po uporządkowaniu starego zielnika obejmował on 2396 ark. roślin.

Václav Vraný (1851-1929) zebrał zielnik roślin tatrz. znajdujący się obecnie w muzeum w Marcinie.

Viktor Greschik (1862-1946), Spiszak, zebrał ogromny zielnik, ok. 25 000 ark., w którym przeszło połowa okazów pochodzi z Tatr. Zielnik ten był przechowywany w muzeum w Lewoczy, potem został włączony do zielnika katedry systematyki roślin uniwersytetu w Bratysławie. Ok. 600 ark. roślin z Tatr i Spisza zebranych przez Greschika znajduje się w Muzeum TANAPu.

Alfred Grosz (1885-1973) zgromadził zielnik roślin przeważnie tatrzańskich (ok. 900 ark.). Z muzeum w Kiezmarku zielnik Grosza został przekazany do Muzeum TANAPu.

W Muzeum TANAPu w Tatrz. Łomnicy prócz starych hist. zielników wymienionych wyżej znajduje się bogaty zielnik tatrz. zebrany po 1950 gł. przez Libuszę Odložilíkovą-Paclovą, ale uzupełniany przez in. osoby, m.in. przez Zofię Radwańską-Paryską, która ofiarowała 500 arkuszy roślin tatrz. W 1983 zielnik w Muzeum TANAPu miał, prócz zielników hist., ok. 7000 arkuszy; jest on nadal uzupełniany.

W Pradze Czeskiej w ogólnym zielniku są zbiory tatrz. K. Domina, J. Dostála, J. Kliki i in. W Bratysławie, Brnie i Rużomberku zielniki ogólne zawierają także wiele roślin tatrz.

W Budapeszcie są zbiory roślin tatrz. I. Győrffyego, G.E. Nyárádyego, F. Paxa i A. Degena (część jego zbiorów spłonęła), gł. w Węg. Muzeum Narodowym.

W Polsce tatrz. kolekcje zielnikowe datują się od lat 1802-04, wówczas bowiem Stanisław Staszic będąc w Tatrach zebrał trochę roślin tatrz. Są one wymienione w jego pracy O ziemiorodztwie Karpatów , ale sam zbiór zaginął.

Aleksander Zawadzki w czasie swej podróży tatrz. w 1830 zgromadził zielnik zawierający 238 gatunków z Tatr i Podtatrza (także z Pienin). W 1868 Zawadzki przekazał ten zielnik, nazwany Flora carpatorum principalium , towarzystwu Naturforschender Verein in Brünn (w Brnie), ale dalsze losy tego zielnika nie są znane.

Duży zielnik roślin tatrz. zebrał Feliks Berdau (1826-1895). Zielnik ten mieści się częściowo w Inst. Botaniki PAN w Krakowie, częściowo w Inst. Botanicznym UJ oraz w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin UW.

Ogromny i b. cenny zielnik tatrz. Bolesława Kotuli (1849-1898) jest pod osobnymi numerami włączony do ogólnego zielnika Inst. Botaniki PAN w Krakowie.

Zielnik tatrz. Kazimierza Łapczyńskiego (1823-1892) znajduje się częściowo w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin UW, reszta w Inst. Botaniki PAN w Krakowie.

Bezcenny zbiór mchów tatrz. Tytusa Chałubińskiego opisanych w jego pracach z 1882 i 1886, a także jego mniejszy zielnik roślin naczyniowych są w posiadaniu Muzeum Tatrz. w Zakopanem. Tamże jest również zielnik roślin naczyniowych tatrz. zebranych w latach międzywoj. i po II wojnie świat. przez różnych florystów, m.in. Marię Brehmównę i Zofię Radwańską-Paryską.

B. bogaty zbiór roślin tatrz. włączony do swego ogólnego zielnika zgromadził Bogumił Pawłowski (1898-1971) w Krakowie. Obecnie część tego zielnika jako osobny zbiór jest w Inst. Botaniki PAN w Krakowie, a część, również wyodrębniona, w Inst. Botanicznym UJ.

Duży tatrz. zielnik (kilka tysięcy arkuszy) skompletowała Zofia Radwańska-Paryska z Zakopanego. Ona również zapoczątkowała zbieranie zielnika Tatrz. Stacji Naukowej Zakładu Ochrony Przyrody PAN w Zakopanem, a obecnie zielnik ten jest powiększany przez Halinę Piękoś-Mirkową i Zbigniewa Mirka. Zgromadzili oni też wspólnie znaczne własne zbiory zielnikowe z Tatr.

Ponadto następujące pol. instytucje posiadają mniejsze lub większe zbiory zielnikowe roślin tatrz. wśród swych zielników ogólnych: Inst. Botaniki PAN w Krakowie, tamże Inst. Botaniczny UJ, Zakład Systematyki i Geografii Roślin UW, Uniw. Pozn. (prócz roślin naczyniowych duże zbiory mchów, porostów i wątrobowców), Uniw. Wrocł. (zwł. zbiory Józefa Mądalskiego), Uniw. Toruński (zbiory Jana Zabłockiego) oraz inne pol. uniwersytety i wyższe uczelnie.

---