Zawadzki Aleksander

Zawadzki Aleksander, właśc. Jan (Józef?) Antoni (6 V 1798 Bielsko, Śląsk Cieszyński - 5 (6?) V 1868 Brno). Botanik, zoolog, fizyk (studia od 1815 z przerwami w Ołomuńcu i Lwowie, dr 1829).

Uczył fizyki, matematyki i botaniki w różnych szkołach we Lwowie i Przemyślu. W 1847-52 był prof. fizyki na Uniw. Lwowskim. Zajmował się zawsze najintensywniej zoologią i zwł. botaniką. W 1852 z powodu zaniedbywania wykładów fizyki (a nie z przyczyn polit.) został dyscyplinarnie przeniesiony do Ołomuńca, a w 1853 do Brna, gdzie był dyr. gimnazjum aż do emerytury.

Członek wielu towarzystw nauk. oraz Inst. Nar. "Ossolineum", od 1853 aktywny czł. i wiceprezes Naturforschendes Verein in Brünn (towarzystwo to po jego śmierci ufundowało mu nagrobek w Brnie w 1869).

Od lat szkolnych odbywał wycieczki, na których gromadził zbiory roślin wyższych, grzybów, śluzowców i owadów. Badania bot. i zool. prowadził gł. w Karpatach, od Beskidów Śląskich poprzez Babią Górę, Tatry i Pieniny aż po Karpaty Pd. Dwie wycieczki odbył wsp. z botanikiem » Franzem Herbichem: w 1830 w Pieniny i Tatry i w 1833 w Karpaty Wsch. Ponadto prowadził badania bot. w okolicach Lwowa i od 1853 na Morawach.

W Tatrach był w lipcu i sierpniu 1830. Jego marszruta nie jest znana, ale wiadomo, że był w Kościeliskiej Dolinie i w Dolinie do Siedmiu Źródeł i próbował wejść na Łomnicę przez Miedziane Ławki; 6 VIII 1830 odwiedził » Tomasza Maukscha w Kiezmarku.

Najbardziej znane bot. i zool. prace Z., często cytowane i omawiane, to Enumeratio plantarum Galiciae Bucowinae, oder die in Galizien und der Bukowina wildwachsenden Pflanzen mit genauer Angabe ihrer Standorte (Breslau 1835) oraz Fauna der galizisch-bukowinischen Wirbelthiere (Stuttgart 1840). W owej bot. pracy uwzględniona jest flora Tatr, Pienin i Babiej Góry, a we wstępie Z. pisze o badaniach bot. w Tatrach. W pracy zool. wspomina o kozicy, koziorożcu i ptakach w Tatrach.

Swój zielnik tatrz. zatytułowany Flora carpatorum principalium oraz drugi zielnik Plantae rariores Bucovinae przekazał Z. w 1868 towarzystwu Naturforschendes Verein in Brünn, a rewizję tych zielników ogłosił Gustav Niessl: Revision von Dr. Alexander Zawadzkis "Flora carpatorum principalium" und "Plantae rariores Bucovinae" ("Verh. Naturforsch. Ver. Brünn" 8, 1869, nr 1). Rośliny w zielniku tatrz. Z. (238 gatunków) pochodzą z Tatr, Podtatrza i Pienin, ale podane stanowiska nie zawsze świadczą (o ile nie ma bliższych danych czy komentarzy), że właśnie tam Z. zebrał daną roślinę, gdyż wiele stanowisk ogólnych i przykładowych wziął po prostu z dzieła » G. Wahlenberga, nieraz błędnie je skracając (są też u Niessla omyłki druku, np. Tatra zamiast Fatra). Z in. prac bot. Z. jeszcze niejedna dotyczy Tatr, Podtatrza i Pienin: Über Herbichia, eine neue Pflanzengattung ("Flora oder Allg. Bot. Ztg" 15, 1832), Über Pinus carpatica Schult. (tamże 15, 1832), In den Centralkarpathen gesammeltes Herbarium (tamże 15, 1832), Szczawnice, Reiseskizzen ("Mnemosyne" 1832, nr 60) i to samo po pol.: Szczawnica (wyimek z podróży) ("Rozmaitości", Lwów, 1832, nr 32); podana w tej ostatniej pracy chem. analiza źródeł pochodzi od F. Herbicha. Następnie: Ueber die Vertheilung und Verbreitung der Pflanzen in Galizien und in der Bukowina ("Mnemosyne" 1834, nr 87, 89, 90).

Pisał też (ale anonimowo) o lud. przepowiedniach pogody w Tatrach: Witterungs-Anzeigen auf den Karpathen (tamże 1831, nr 88) i ogłosił większą pracę geogr.: Das Königreich Galizien im J. 1834 in statistischer und geographischer Hinsicht (tamże 1835, nr 36, 39, 40, 41).

Ponadto Z. w czasie swego pobytu we Lwowie był redaktorem czasopism kult. "Lemberger Miscellen" i "Mnemosyne"; ogłaszał w nich prace i notatki pod swym nazwiskiem i anonimowo. Jest on też (anonimowo) redaktorem i współautorem ważnego tatrz. dzieła dwujęzycznego: Galicyja w obrazach. Galizien in Bildern (Lwów, Lemberg 1837 i 1838 ). Ukazało się ono w 12 zeszytach (po 4 litografie i tekst). Pięć litografii i odpowiednie rozdziały w zeszytach VI, IX i XII dotyczą Tatr, Podhala i Pienin: Czorsztyn, Nowytarg, Góry Pieniny, Morskie oko i Droga do morskiego oka ; autorem tych tekstów jest Z. (anonimowo).

W literaturze, nawet najnowszej (i to polskiej), pojawia się o Z. niejedna wiadomość nieprawdziwa, m.in. że był Niemcem (mimo nazwiska) i germanizatorem; w rzeczywistości był on Polakiem o działalności wybitnie patriot. zarówno w swej publicystyce jak i pracach nauk., np. przy proponowaniu i propagowaniu takich nazw bot. jak róża królowej Jadwigi i fijołek Anny Jagiellonki.

Z. został upamiętniony przez F. Herbicha w nazwie rośliny pienińskiej Chrysanthemum zawadzkii, złocień Zawadzkiego (obecnie: Dendranthema zawadzkii, chryzantema Zawadzkiego) i Silene zawadzkii (nazwa już nieistniejąca) oraz w nazwach kilku gatunków chrząszczy.

Lit. - Franz Herbich: Additamentum ad floram Galiciae. Leopoli... 1831. - Tenże: Beiträge zur Flora von Galizien. "Verh. Zool.-Bot. Ges. Wien" 10, 1860. - Ludwik Finkel i Stanisław Starzyński: Historya Uniwersytetu lwowskiego. Lw. 1894, cz. I, s. 322. - Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin... Kr. 1900, s. 47-48. - "Folia Mendeliana Musei Moraviae" 7, 1972, s. 13-19 z fot. (V. Orel). - "SBP" 1987 (Alina Skirgiełło).

---