Zakopane

Zakopane (od ok. 740 m na Ustupie do ok. 1000 m w Kuźnicach; w centrum przy gł. poczcie 838 m). P. Miasto (dawniej wieś), najstarszy, największy i najważniejszy po pol. stronie u podnóża Tatr ośrodek uzdrowiskowy, tur. i sportów zimowych. Stałych mieszk. 29 666 w 1987, przyjezdnych rocznie ok. 2-3 milionów.

Położenie. Z. leży przy pd. granicy Polski na Skalnym Podhalu, w pd.-zach. części woj. nowosądeckiego (dawniej w pd. części woj. krakowskiego). Znajduje się u pn. podnóża Tatr, na Podtatrzu Polskim, w tym odcinku Podtatrzańskiego Rowu, nad którym od pd. wznosi się Giewont, a od pn. - Gubałówka. Leży w dorzeczu Zakopianki i jej dopływów. Granice adm. (katastralne) Z. obejmują środk. część Tatr Polskich. Położenie geogr. (centrum miasta): 49o18 szer. pn., 19o57 dług. wsch.

Granice. Administracyjny obszar miasta Z. w porównaniu do jego pierwotnych granic został poszerzony kosztem sąsiednich gmin. Jego granice przebiegają obecnie mn.w. następująco: z Butorowa grzbietem Gubałowskiego Pasma ku wsch. daleko poza Furmanową, po czym w dół ku pd. do Zakopianki na pn. od Harendy i Ustupu. Zakopianką krótko w górę do ujścia prawej odnogi Olczyskiego Potoku i nim także krótko w górę ku pd. Następnie (na pn. od Olczy) zasadniczo ku wsch., w poprzek grzbietu Olczańskiego Wierchu i okrążając od północy Orawcową Polanę, aż do Chowańcowego Potoku. Stąd w górę ku pd., w pobliżu owego potoku i pod koniec drogą z Murzasichla, do Brzezin przy Drodze Balzera.

Drogą tą krótko ku wsch., a następnie w górę ku pd. jakiś czas Doliną Suchej Wody i z niej na Żółtą Turnię, po czym granią przez Granaty i Kozie Wierchy na Świnicę. Z niej gł. granią Tatr ku zach. przez Kasprowy Wierch i Goryczkową Czubę aż na Małołączniak w Czerwonych Wierchach.

Z Małołączniaka ku pn. w dół, grzbietem oddzielającym Dolinę Małej Łąki od Miętusiej Doliny, a pod koniec Małołąckim Potokiem do wylotu Doliny Małej Łąki. Stąd, okrążywszy od północy polanę Gąsieniców Potok, ku wsch. przez Krzeptówki, po czym ku pn. i zach. na Butorów.

Nazwa Z. pochodzi zapewne od słowa kopane (w znaczeniu karczowisko) i pierwotnie brzmiała: Za Kopane. Inne hipotezy o pochodzeniu nazwy są mało prawdopodobne. Podanie lud. wywodzi nazwę od zakopania ziarn zboża przez pierwszego osadnika.

Historia. Przywilej osadniczy dla Z., wydany przez króla Michała Wiśniowieckiego w 1670, zatwierdza prawa mieszkańców tej wsi, uzyskane podobno już w 1578 od króla Stefana Batorego; oryg. przywilej z 1578, o ile rzeczywiście istniał, miał zaginąć. Pierwsi jednak osadnicy mogli tu przybyć jeszcze wcześniej jako samorzutnie zakładający indywidualne osiedla na polanach i miejscach w tym celu wykarczowanych w ówczesnych lasach królewskich. W XVIII i XIX w. istniał w Z. (w Kuźnicach) niewielki ośrodek górn.-hutniczy.

Pierwsi letnicy przybywali do Z. w latach 1840. Szybki wzrost Z. nastąpił w związku z jego rozwojem jako letniska i ośrodka tur. od II poł. XIX w. i zwł. po otwarciu linii kolejowej w 1899. Już w 1886 Z. uzyskało statut uzdrowiska (stacji klimatycznej). Przed I wojną świątową Z. odegrało też ważną rolę jako specyficzny ośrodek kult., nar. i nawet polit. dla Polaków przybywających tu spod trzech zaborów.

W okresie międzywoj. przeważała rola Z. jako ośrodka leczniczego i rekreacyjnego (tur. i sport., zwł. sportów zim.), ale także jako ośrodka kult. i artystycznego. Rozbudowa Z. postępowała i w 1933 otrzymało ono prawa miejskie.

W czasie II wojny świat. już pierwszego jej dnia bez walk wkroczyły do Z. patrole niem. i po nich oddział armii słow. (wkrótce wycofany). Następnie okupant niem. zorganizował w Z. swoje władze i urzędy, domy wypoczynkowe, szpitale wojsk. i szkoły niem. oraz gł. siedzibę gestapo dla całego Podhala. Dostęp do Z. dla Polaków był b. ograniczony i szalał tu terror hitlerowski, ale mimo to w latach okupacji niem. wielu Polaków tędy właśnie przekradało się przez Tatry i Słowację na Węgry i tędy prowadziły niektóre tajne szlaki kurierów polskiego ruchu oporu.

Z. zostało wyzwolone spod okupacji niem. 29 I 1945: rano opuścili miasto ostatni żołnierze niem. (saperzy), a w południe wkroczyli do miasta pierwsi żołnierze regularnej armii radz. od strony Nowego Targu, zaś dopiero wieczorem tegoż dnia przybył do Z. oddział partyzancki Potiomkina z Kościeliskiej Doliny. Nie było przy tym żadnych walk, gdyż ostatni Niemcy opuścili Z. jeszcze rano.

Po II wojnie świat. wskutek gruntownej zmiany stosunków społ. w kraju nastąpił żywiołowy wzrost liczby przyjezdnych i rozbudowa Z., o cechach tak dodatnich, jak i negatywnych dla przyjezdnych, dla samego miasta i jego mieszkańców.

Dnia 31 III 1951 Z. zostało wydzielone z pow. nowotarskiego jako odrębny powiat miejski, a 1 VI 1975 Z. przeszło z woj. krakowskiego do nowo powstałego woj. nowosądeckiego. Od 1977 Z. stanowi część jednostki adm. o nazwie: Miasto Zakopane i Gmina Tatrzańska, a od 1 I 1992 po prostu Gmina Tatrzańska (» Tatrzańska, Gmina).

Ludność. Do poł. XIX w. stała ludność Z. składała się prawie wyłącznie z górali podh., potem osiedlało się tu coraz więcej ludzi spoza Podhala, jedni w związku z wykonywaną pracą, inni w celu ratowania swego zdrowia. Stałych mieszk. było w 1818: ok. 1800, w 1890: 3372, w 1914: ok. 5000, w 1939: 19 000, w 1945: 20 000, w 1963: 27 000, w 1987: 29 666.

Frekwencja. Statystyka osób przyjeżdżających na chwilowy pobyt jest mało dokładna, zwł. w latach po II wojnie światowej. W 1872-86 liczba przyjezdnych wzrosła od ok. 100 do ponad 2000 osób rocznie, w 1890 ponad 3000, w 1896-99 ponad 5000 rocznie, w 1900 (po zbudowaniu kolei) prawie 8000, w 1902 prawie 10 000, w nast. latach aż do wybuchu I wojny świat. w 1914: ok. 11 000 lub nawet ponad 12 000 rocznie.

Po spadku frekwencji w czasie I wojny świat. i bezpośrednio po niej, nastąpił dalszy wzrost: w 1928 było już 42 000 przyjezdnych, a w 1938 aż 60 000.

Po II wojnie świat., która spowodowała duży spadek, nastąpił lawinowy wzrost frekwencji: już w 1948 było ok. 150 000 przyjezdnych, w 1958 ponad 900 000, a w 1962 już ponad milion (1 200 000). Od 1964, przy pewnych wahaniach, frekwencja roczna przeważnie wynosiła ponad 2 miliony, od 1973 ponad 3 miliony.

Komunikacja. Do Z. dochodzi linia kolejowa z Krakowa przez Suchą (odgałęzienie do Żywca), Chabówkę (boczna linia do Nowego Sącza) i Nowy Targ (tu odgałęzienie przez Czarny Dunajec do Podczerwonego). Koleje linowe: na Kasprowy Wierch i Gubałówkę. Liczne linie autobusowe lokalne i dalekobieżne, m.in. do Krakowa i Warszawy, a okresowo także przez Stary Smokowiec do Popradu. Najbliższe lotniska pasażerskie w Krakowie i Popradzie; w Nowym Targu lotnisko sport. (ośrodek szybowcowy). W samym Zakopanem sezonowe lądowisko śmigłowców sanitarnych, używanych przy wypadkach w Tatrach. Liczne znakowane szlaki tur. wiodą z Z. w Tatry i na Podtatrze.

Urządzenia. Z. posiada domy wycieczkowe, restauracje, hotele, domy wypoczynkowe (wczasowe), pensjonaty i liczne noclegowe kwatery prywatne, duży ośrodek sport. ze skoczniami narc., koleje linowe i wyciągi narc., nartostrady, ponadto sanatoria (dawniej gł. leczenie gruźlicy), wszelkie urządzenia związane z funkcjonowaniem miasta, szkoły podst. i średnie, instytucje kult., nauk. i społ. (regionalne i in.), Muzeum Tatrzańskie, Muzeum Tatrz. Parku Narodowego. W Z. odbywają się liczne imprezy tur., sport., kult. i artyst., zjazdy i konferencje nauk. itd.

Zagrożenia. Dalszy rozwój Z. i nawet po prostu jego dalsze istnienie stoją już wobec licznych zagrożeń. 1) Przeludnienie. Górna granica stałych mieszkańców Z. (25 000) mimo jej ustalenia przed wieloma laty, została przekroczona. Stała ludność Z. będzie żyła w coraz gorszych warunkach. 2) Nadmiar odwiedzających pogarsza warunki zarówno ich pobytu, jak i życia stałych mieszkańców. 3) Wzrastające zanieczyszczenie powietrza, które jest wynikiem zarówno miejscowych przyczyn (dymiące kominy i nadmiar aut), jak i odległych (ośrodki przem. Śląska, Niemiec, Czech i Słowacji, także huty na pobliskiej Orawie Słow.). 4) Zła jakość wody w zakop. studniach i wodociągach (mimo chlorowania). 5) Deficyt wody w zakop. wodociągach, który w najbliższej przyszłości może się stać katastrofalny wskutek zagrożenia lasów tatrz. (zob. niżej). 6) Postępujące zatrucie lasów tatrz. pochodzące z zanieczyszczeń powietrza i kwaśnych deszczów, co grozi takim ich zniszczeniem, jak niedawne w Górach Izerskich, tj. zupełnym wyschnięciem razem ze źródłami wody dla Zakopanego. Las tatrz. jest też zagrożony projektami coraz to nowych inwestycji narc. 7) Wzrastające zatruwanie środowiska ściekami (zakop. sieć kanalizacyjna obejmuje mniej niż jedną trzecią obszaru miasta, a i to z lukami). 8) Zatruwanie miasta (zwł. niektórych dzielnic) prymitywnym spalaniem śmieci (także suchych liści i chwastów) na ich otwartych wysypiskach. - Niektóre z powyższych zagrożeń są szerzej omówione pod właściwymi hasłami.

Zob. też: górnictwo, historia, koleje, komunikacja, muzea, narciarstwo, turystyka, własnościowe sprawy, woda.

Lit. - Stanisław Eljasz-Radzikowski: Zakopane. "Słown. Geogr. Król. Pol." 14, 1895. - Tenże: Zakopane przed stu laty. "Pam. TT" 22, 1901 i 23, 1902. - Rafał Malczewski: Tatry i Podhale. Poz. 1935. - Zdzisław Lutrosiński: Dwudziestolecie Zakopanego 1944-1964. Za. 1964. - Stefan Żychoń: Elementy struktury przestrzennej polskiego i słowackiego Podtatrza. Kr. 1970. - Władysław Słodkowski: Zakopane. "LP-PE" II, 1987. - Lidia Długołęcka i Maciej Pinkwart: Zakopane, przewodnik historyczny. Wa. 1988. - Zakopane, czterysta lat dziejów. Tomy I-II. Za. 1991 (red. Renata Dutkowa). - Przyroda Kotliny Zakopiańskiej, poznanie, przemiany, zagrożenia i ochrona, Kr., Za. 1993 (red. Zbigniew Mirek i Halina Piękoś-Mirkowa) .

---