Tetmajer Kazimierz Przerwa

Tetmajer Kazimierz Przerwa, właśc. Jan Kazimierz (12 II 1865 Ludźmierz na Podhalu - 18 I 1940 Warszawa, poch. tamże, a od 1986 w Zakopanem na starym cment.). Poeta i prozaik, w literaturze pol. jeden z najwybitniejszych przedstawicieli Młodej Polski. Jego czołowe utwory to poezje tatrz., cykl opowiadań Na Skalnym Podhalu i powieść Legenda Tatr ; zajmują one ważną pozycję zarówno w piśmiennictwie tatrz. jak i w ogóle w pol. literaturze.

Był synem » Adolfa Tetmajera (o przydomku rodowym Przerwa) i jego drugiej żony, Julii z Grabowskich. Starszym, przyrodnim bratem Kazimierza T. był malarz i literat » Włodzimierz Tetmajer, a bratem ciotecznym pisarz » Tadeusz Żeleński (Boy). Studia uniw. (nie ukończone) na UJ (1884-86) i w Heidelbergu (1886). Spędzając młode lata w Ludźmierzu, T. poznał dobrze Podhale, góralszczyznę i Tatry. Dużo przebywał w towarzystwie górali. Na wycieczki w Tatry chodził głównie w 1881-96, zrazu ze swym przyrodnim bratem, a potem także z in. towarzyszami, jak Edmund Cięglewicz, Franciszek H. Nowicki, Jan Nowicki, Karol Potkański, Ferdynand Hoesick, Michał Kirkor, Tadeusz Żeleński (Boy), Janusz Chmielowski, Jerzy Żuławski. Wiele wycieczek odbywał z przewodnikami, z Jędrzejem Walą młodszym, Klimkiem Bachledą i in.

Tatry poznał wszechstronnie, był na wszystkich "modnych" w owych czasach szczytach i jako jeden z pierwszych na wielu rzadko wtedy zwiedzanych; w 1892 uczestniczył w I wejściu na Staroleśny Szczyt. W owych latach przebywał też dużo na halach tatrz. wśród górali. Poznał także Spisz, Liptów i Tatry Niżnie. Po 1896 z powodu nerwicy serca T. nie robił już dalszych wycieczek w Tatry, mieszkał jednak dłuższymi okresami w Zakopanem i często chodził lub jeździł pod regle i do dolin tatrz., a także po Podhalu (ale po sprzedaniu rodzinnego Ludźmierza przez ojca był tam tylko jeden raz, w 1898).

Pierwszymi utworami literackimi T., mało ważnymi w całokształcie jego twórczości, to nowela z życia górali podh. Rekrut (1886) i alegoryczny poemat prozą Illa (Kr., Poz. 1886), mający częściowo za tło Podhale i Tatry. Najważniejsze swe wiersze, które zdobyły mu sławę, ogłosił T. w 7 tomikach pt. Poezye (ser. I-VII, Kr. i Wa., 1891-1912 i nowe wydania) oraz Poezje. Seria ósma (Wa. 1924). Wśród tych wierszy liryka tatrz. zajmuje dużo miejsca (ponad 50 utworów) i ma wielką i trwałą wartość artystyczną. Jedne wiersze odzwierciedlają stosunek ich autora do Tatr, np. Patrząc ku Tatrom, Pozdrowienie, W Tatrach ; osobną grupę tworzą "liryki pejzażowe": Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej, W Białem, Pod Rysami, Ciemnosmreczyński Staw i in.; tę ostatnią grupę uzupełniają wiersze o zjawiskach atmosferycznych i żywej przyrodzie tatrz., m.in.: Podczas wiatru z Tatr, Mgły nocne, Schnąca limba, Goryczki, Motyl ; natomiast z góralszczyzną i folklorem podtatrz. łączą się np.: List Hanusi, wiersz o słynnym przewodniku tatrz. Szymonie Tatarze (nie o Tatarze Myśliwcu ) pt. Ostatni oraz szereg wierszy o zbójnikach, m.in. Śmierć Janosika, Pieśń o Jaśku zbójniku, O Janosikowym turnieju, Ballada o Janosiku i Szalamonównie Jadwidze, Legenda o Janosikowej śmierci, Jak Janosik tańcował z cesarzową. Również i w dziedzinie prozy największą wartość mają utwory tatrz. T., przede wszystkim cykl nowel Na Skalnem Podhalu (t. 1-5, Wa. i Kr. 1903-10) i powieść Legenda Tatr (t. 1: Maryna z Hrubego, Wa. 1910; t. 2: Janosik Nędza Litmanowski, Wa. 1911). Zwłaszcza Na Skalnem Podhalu, mimo swego regionalnego charakteru i obficie stosowanej gwary, uchodzi za jedno z arcydzieł pol. literatury neoromantycznej, a ponadto wraz z Legendą Tatr ma dużą wartość w poznaniu folkloru podhalańskiego. Trzeba jednak pamiętać, że w dziełach tych znajdują się zarówno autentyczne lud. śpiewki, opowiadania i wyrażenia podh. oraz wierny obraz wielu zwyczajów i obyczajów lud., jak i niemniej liczne fragmenty oparte na fantazji literackiej T. Inna jego książka, Bajeczny świat Tatr (Wa. 1906), mająca dać obraz folkloru podh. i tatrz., posiada podobnie mieszany charakter, z dodatkiem materiałów zaczerpniętych od in. pisarzy. Inne powieści i dramaty T. zawierają jedynie fragmenty tatrz., m.in. fantazja dramatyczna Zawisza Czarny (Kr. 1901, jedna odsłona w Tatrach), powieść Panna Mery (Wa. 1901, fragment o limbach nad Popradzkim Stawem), powieść Zatracenie (Wa. 1905, opis przejścia przez Zawory i Wrota Chałubińskiego do Morskiego Oka). Tatr i Podtatrza dotyczą też liczne felietony T., ogłaszane w czasopismach, np. Objaśnienie do olbrzymiego obrazu "Tatry" ("Kur. Warsz." 1895 oraz jako broszura pod tymże tytułem, Wa. 1896 i 1897, po pol. i po ros., jako objaśnienie do » Panoramy Tatr). Różne felietony T. o treści tatrz. były potem włączone do takich jego książek jak Melancholia (Wa. 1899), Wrażenia (Wa. 1902), Notatki literackie (Wa. 1916, tu m.in. Poeci Tatr oraz Do "Historyi literatury tatrzańskiej" ).

W 1918-19 żywo się interesował sporem pol.-czechosł. o granicę w Tatrach i na Podtatrzu i brał udział w przygotowaniach do plebiscytu na Spiszu i Orawie; w związku z tym pisał artykuły i jest autorem broszury O Spisz, Orawę i Podhale (Kr. 1919). Utwory tatrz. i podh. T. ukazywały się i nadal ukazują wciąż w nowych wydaniach: w całości, fragmentach i wyborach, pod różnymi tytułami, np. ozdobne wydanie Legendy Tatr (Wa. 1912, z winietami i inicjałami), luksusowe wyd. jubileuszowe Na Skalnem Podhalu (Kr. 1914, z rysunkami Włodzimierza Koniecznego i barwnymi reprodukcjami obrazów Leona Wyczółkowskiego), wyd. jubileuszowe wierszy pt. Poezye wybrane (Wa. 1914), wytworne wyd. opowiadania Jak baba diabła wyonacyła (Kr. 1921, z rysunkami i kolor. ilustracjami Zofii Stryjeńskiej), wyd. 6 Legendy Tatr (Wa. 1949, z drzeworytami Władysława Skoczylasa). Były też osobne opracowania dla młodzieży.

Wiele utworów tatrz. T. tłumaczono na języki obce, m.in. na ang., np. Tales of the Tatras (London 1941 i 1943); na czes., np.: Na skalném Podhalí (Pr. 1908 i 1913), Legenda Tater (Pr. 1953); na niem., np. Aus der Tatra (München 1903); na ros., np.: Na skłonach Tatr (Moskwa 1909), Marina iz Grubogo (Moskwa 1910), Na Skalistom Podgalie, Legenda Tatr (Moskwa 1956); na serbochorw., np. Tatranske pripovijesti (Sisak 1910); na słow., np.: Povesti z Tatier (Turč. Sv. Ma. 1911-12, 1915, 1950), Zbojnícka chalupa a iné povesti z Tatier (Ru. 1913), Legenda Tatier (Br. 1964); na ukr., np.: Na skeljastim pidhirji (Charkow 1930), Legendy Tatr (Charkow 1930).

Tatrz. utwory prozą T., zwłaszcza Na Skalnym Podhalu i Legenda Tatr, odegrały ważną rolę w rozbudzeniu i utrzymaniu zainteresowania Podhalem i Tatrami wśród społeczeństwa pol., a ponadto niewątpliwie przyczyniły się do bujnego rozwoju specyficznego rodzaju piśmiennictwa podh.-tatrz., reprezentowanego przez Andrzeja Stopkę, Wojciecha Brzegę, Józefa Kapeniaka, Stanisława Nędzę-Kubińca oraz cały szereg podh. pisarzy czysto ludowych.

Tatrz. poezja T. odegrała nie mniejszą rolę. Nadto niektóre piosenki autorstwa T. spopularyzowały się wśród górali jako rzekomo ludowe, np. "Hej, idem w las..." Niejeden wiersz T. był rozpowszechniony w formie pieśni takich kompozytorów jak Mieczysław Karłowicz, Stanisław Niewiadomski, Jan Gall, Felicjan Szopski, Karol Szymanowski, Jerzy Młodziejowski, Ignacy Friedman, Stanisław Rączka, Mieczysław Mierzejewski. Były też adaptacje teatralne utworów T., np. O Zwyrtale muzykancie ("Teatr Lalek" 1960, nr 12).

Za swego życia był T. postacią szeroko znaną w społeczeństwie polskim. Stanisław Wyspiański uwiecznił go w swym Weselu (1901) jako Poetę. W 1902 taternicy nadali przełęczy między Gierlachem a Zadnim Gierlachem nazwę Przełęcz Tetmajera (Tetmajerscharte, Tetmajer-horhos, potem także Tetmajerovo sedlo). W 1913 zarówno Tow. Tatrzańskie jak i Sekcja Tur. TT nadały mu hon. członkostwo. W ostatnich latach życia na skutek choroby i pogarszającego się wzroku T. już nic nie tworzył, wbrew jednak ciągle się powtarzającym błędnym informacjom, nie żył ani w nędzy, ani w zapomnieniu. Miał zrazu trudności finans. i mieszkał w podrzędnym hoteliku, ale już w latach 1920. przyznano mu emeryturę państw., a miasto Bydgoszcz oprócz nadania mu hon. obywatelstwa zaczęło mu wypłacać stałą pensję. W Hotelu Europejskim w Warszawie zapewniono mu dożywotnio bezpłatne mieszkanie z wyżywieniem i usługami, a Warsz. Zrzeszenie Restauratorów i Cukierników przyznało mu bezpłatną i nieograniczoną konsumpcję we wszystkich warsz. restauracjach, kawiarniach i cukierniach.

Opiekowali się nim m.in. harcerze warszawscy. Przyznawano mu nagrody lit., wznawiano jego książki, obchodzono rocznice i jubileusze wielkiego poety z jego udziałem, ostatnio w 1931 i 1937. W 1927 otrzymał hon. obywatelstwo Zakopanego, w 1934 mianowano go hon. członkiem Pol. Akad. Literatury i w tymże roku również i Klub Alpistů Československých nadał mu hon. członkostwo.

W styczniu 1940 w okupowanej Warszawie władze niem. nakazały opróżnienie Hotelu Europejskiego z mieszkańców. W druku wciąż powtarza się nieprawdziwą plotkę, jakoby Niemcy wyrzucili T. z hotelu i jakoby znaleziony potem na ulicy w zaspie śnieżnej został stamtąd zabrany do szpitala, gdzie zmarł nie rozpoznany. W rzeczywistości było całkiem inaczej: pol. lekarze powiadomieni o planowanym opróżnieniu hotelu, 13 I 1940 zabrali ciężko chorego poetę wprost z hotelu karetką pogotowia do Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, gdzie mimo troskliwej opieki po kilku dniach zmarł (18 I 1940). Przyczyną śmierci (jak wykazała dokładna i staranna sekcja zwłok poety) był nowotwór przysadki mózgowej niszczący sąsiednie kości, oraz znaczna niedokrwistość i niewydolność krążenia; nie stwierdzono żadnych śladów przebycia in. chorób.

Wbrew temu, co się nieraz pisze, pogrzeb miał T. nie żebraczy, lecz - jak na ówczesne wojenne możliwości - dostojny dzięki staraniom lekarzy i medyków, a przy udziale literatów, władz miejskich, młodzieży itd. Pochowano wtedy T. tymczasowo w katakumbach na cment. powązkowskim. Taka jest prawda o ostatnich dniach życia i o śmierci T., i pisano o tym wielokrotnie, ale fałszywą plotkę nadal się przedrukowuje, jak również i zawierający ją wiersz Tadeusza Różewicza pt. Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Po wojnie uczczono pamięć T. obchodami i nazwaniem jednej z ulic w Zakopanem ulicą Tetmajera (podobnie w ośmiu in. miastach pol., ale nie w Warszawie). Na jednym z domów, gdzie mieszkał w Zakopanem, umieszczono tablicę pamiątkową. W Ludźmierzu wybudowano Podhalański Dom Kultury im. Kazimierza Tetmajera i Władysława Orkana, a w 1970 w tej rodzinnej wsi Tetmajera postawiono mu pomnik. Prochy tego wielkiego poety Tatr uroczyście sprowadzono z Warszawy i 15 VI 1986 pochowano na starym cment. w Zakopanem.

Lit. - Krystyna Jabłońska: Kazimierz Tetmajer. Próba biografii. Kr. 1969. - Miałem kiedyś przyjaciół... Wspomnienia o Kazimierzu Tetmajerze. Oprac. Krystyna Jabłońska. Kr. 1972. - "BLP" 16, 1982. - "LP-PE" 2, 1987 (Julian Krzyżanowski).

---