Tatrzański Park Narodowy

Tatrzański Park Narodowy (TPN). Ă ĂP.Ä Ä Jest to park nar. utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów w 1954 (z datą wejścia w życie od 1 I 1955); obejmuje Tatry Pol. i jest odpowiednikiem słow. parku tatrz. istniejącego od rozporządzenia w 1948 (z datą wejścia w życie 1 I 1949) na terenie Tatr Słow. (»Tatranský národný park, TANAP). Wspólne starania pol. i czechosł. o założenie tych parków rozpoczęły się oficjalnie w 1924, ale pol. projekty i wysiłki o taką ochronę Tatr (przynajmniej Tatr Pol.) rozpoczęły się już w II poł. XIX w.

Pierwsze starania.

W II poł. XIX w. wskutek rabunkowej gospodarki powstały tak wielkie szkody w lasach Tatr Pol., że społeczeństwo pol. coraz usilniej zaczęło się dopominać o ich ochronę przed zupełnym zniszczeniem. W 1884, po wycięciu dużych połaci lasu tatrz. Podhale zostało dotknięte katastrofą wielkiej powodzi; wkrótce potem wniesiono na sejm galicyjski interpelację o zalesianie i opiekę nad drzewostanem Tatr.

Gustaw Lettner wygłosił i wydał drukiem odczyt Projekt uratowania lasów tatrzańskich, a szczególnie zakopiańskich od grożącego im zniszczenia (1884). Autor uważał, że Tatry powinny być dobrem ogólnym całego narodu, całego społeczeństwa pol. i proponował zebranie odpowiedniego funduszu na wykup Tatr Pol. z rąk prywatnych właścicieli.

W 1887 powstało » Towarzystwo Ochrony Tatr Polskich, które zapoczątkowało zbieranie takiego funduszu. Prawie równocześnie, w 1888 ks. Bogusław Królikowski (pod pseud. X. Wielkopolanin) wyraźnie już proponował utworzenie z Tatr Polskich parku narodowego.

W 1889 zdewastowane i wystawione na licytację dobra zakop. (obejmujące dużą część Tatr Pol.) kupił Władysław Zamoyski i rozpoczął przy pomocy swoich kolejnych leśniczych (Władysława Bieńkowskiego od 1892 i Mariana A. Liberaka od 1921) zalesianie zniszczonych terenów.

W 1924 Zamoyski włączył dobra zakop. do swych » Kórnickich Zakładów i w formie fundacji przeznaczył na cele nar. i społ.: "dla celów nauki, oświaty, kultury". Podkreślić należy, że fundacja ta, czy raczej jej część tatrz., nie miała wcale być podstawą przyszłego tatrz. parku nar., jak czasem pisano. Sprawa przeznaczenia owych terenów tatrz. na park nar. wynikła dopiero znacznie później, w 1933 (w 9 lat po śmierci Zamoyskiego), gdy państwo pol. zakupiło w tym celu wspom. tereny.

Za czasów Zamoyskiego i później reszta Tatr Pol. była również własnością prywatną, wchodzącą w skład dóbr szaflarskich oraz lasów » Siedmiu Gromad, a ponadto istniały góralskie współwłasności (hale) i drobne własności (leśne i na polanach). Okres międzywojenny. W okresie tym podjęto wiele wysiłków, aby z Tatr utworzyć park nar., ale realizacja była wciąż odwlekana z powodu różnych trudności (zwł. sprawy własnościowe) i przeciwdziałań (głównie niektórych działaczy narc. w Polsce oraz niem. właścicieli lasów i pastwisk tatrz. i różnych przedsiębiorstw na Podtatrzu Słow.).

Już w 1919 Sekcja Ochrony Tatr TT przedłożyła zarządowi TT swój nowo opracowany memoriał, w którym występowała o utworzenie z Tatr Pol. rezerwatu czyli parku narodowego. W 1920 delegaci Państw. Komisji Ochrony Przyrody i Sekcji Ochrony Tatr PTT na naradzie w Zakopanem opracowali pierwszy projekt TPN. Następnie jego bardziej szczegółowe opracowanie ogłosił Stanisław Sokołowski: Tatry jako park narodowy (Kr. 1923).

W 1924 na zakończenie sporu o granicę państw. (m.in. w Tatrach), pol.-czechosł. komisja delimitacyjna podpisała tzw. protokół krakowski, w którym szczególnie podkreśliła potrzebę utworzenia pogranicznych terenów ochronnych, m.in. w Tatrach. We wrześniu 1924 odbyła się w Zakopanem konferencja pol.-czechosł. z udziałem przedstawicieli sfer nauk. i tur.; za niezbędne uznano utworzenie przygranicznych parków nar. po obu stronach granicy na Babiej Górze, w Tatrach i w Pieninach.

W grudniu 1925 zebrała się w Krakowie konferencja przedstawicieli nauki pol. i czechosł. (m.in. Pol. Akademii Umiejętności i Czes. Akademii Nauk), aby ustalić orzeczenie nauk. o projektach owych parków. Stronę pol. reprezentowali naukowcy: Walery Goetel, Michał Siedlecki, Marian i Stanisław Sokołowscy, Władysław Szafer, a stronę czechosł.: Karel Domin, Viktor Dvorský, Jiří Janda i Radim Kettner. Konferencja ta ustaliła i opublikowała uzasadnienie nauk. i założenia organizacji TPN po obu stronach granicy. Na razie jednak rządy Polski i Czechosłowacji ustanowiły wsp. tylko » konwencję tur., na mocy której członkowie PTT i KČST mieli prawo swobodnego uprawiania turystyki w całych Tatrach. W tym okresie działacze ochrony przyrody prowadzili intensywną akcję na rzecz powstania TPN. Słowem i piórem działali w Polsce profesorowie: W. Goetel, Bolesław Hryniewiecki, Jan Gwalbert Pawlikowski, M. Sokołowski (syn Stanisława), W. Szafer, Adam Wodziczko i wielu in., a w Czechosłowacji Karel Domin, Radim Kettner, Jaromír Klika, Ján Volko-Starohorský i in. W Czechosłowacji kampanię przeciw utworzeniu w Tatrach parku nar. prowadziła m.in. Zipser Deutsche Partei (zwł. jej przywódca Andor Nitsch) broniąc prywatnych interesów niektórych Niemców spiskich (działaczy tej partii); inni Spiszacy popierali jednak ideę utworzenia parku nar. w Tatrach, np. Ernst Bethlenfalvy.

W 1933 zarząd Fundacji Kórnickiej z powodu trudności finans. odsprzedał państwu pol. swe dobra zakop. (8 000 ha), które zostały nabyte przez państwo z przeznaczeniem na przyszły TPN. W 1934, drogą wykupu tej części Tatr Pol., która należała dotąd do Józefa Uznańskiego, państwo pol. zostało jej właścicielem, mając na celu włączenie tego obszaru do planowanego parku tatrz. Poza tym PTT stało się współwłaścicielem niektórych hal tatrz., odkupując udziały od górali, robiąc to w znacznej części za dotacje państw., otrzymywane pod warunkiem przekazania tych udziałów parkowi tatrz. w chwili jego powstania. (Udziały te w 1950 przejęło PTTK i dotąd bezprawnie odmawia ich przekazania na własność parkowi.)

W Tatrach Słow. w 1928-45 duże obszary Tatr Biel., Wys. i Oraw., będące własnością prywatną (m.in. Hohenlohego), zostały zakupione przez państwo czechosł. (» własnościowe sprawy).

Jednakże parku tatrz. wciąż nie było ani po pol., ani po słow. stronie Tatr. Tymczasem w Polsce prezes PZN i od 1933 wicemin. komunikacji, Aleksander Bobkowski, chcąc "ucywilizować" zbyt "dzikie" jego zdaniem Tatry, rozpętał gwałtowną kampanię prasową (głównie w krak. "Ilustr. Kur. Codz.") przeciwko idei stworzenia parku nar. w Tatrach i w ogóle ich ochrony. Kampanię tę prowadzili zwł. działacze PZN, którzy byli równocześnie publicystami wspom. dziennika; ogłaszali (przeważnie anonimowo) liczne tendencyjne i kłamliwe artykuły przeciwko idei parku tatrz. i oszczercze zarzuty pod adresem tych, którzy pragnęli taki park stworzyć.

Reakcja społeczeństwa pol. była natychmiastowa i powszechna: setki artykułów (nieanonimowych) we wszystkich ważniejszych dziennikach pol. (oprócz owego "Ilustr. Kur. Codz.") i liczne zebrania i wiece w różnych miastach w obronie Tatr i idei parku tatrz.

Silniejszym niż ogół społeczeństwa okazał się jednak Bobkowski (zięć ówczesnego prezydenta państwa). Utworzenie TPN zostało przez rząd odłożone, a w Tatrach (bezkarnie łamiąc obowiązujące prawo) zbudowano kolej linową na Kasprowy Wierch (1935-36), nartostrady, hotel na Kalatówkach, "ceprostradę" od Morskiego Oka przez Szpiglasową Przełęcz na Szpiglasowy Wierch (miała biec dalej aż na Kasprowy Wierch, częściowo po drugiej stronie granicy, ale władze czechosł. nie zgodziły się na to).

Wytyczono też trasy nast. kolei linowych (na Wrótka w Giewoncie i na Długi Upłaz), ale nie zdążono tych kolei zrealizować z powodu wybuchu II wojny światowej.

Nie mając możności skutecznie przeciwstawić się gwałtownej i bezprawnej akcji niszczenia przyrody tatrz., członkowie Państw. Rady Ochrony Przyrody demonstracyjnie złożyli swe mandaty w 1938. Wprawdzie w czerwcu 1939 wyszło zarządzenie Min. Rolnictwa o utworzeniu w Tatrach Pol. » Parku Przyrody (obejmującego wyłącznie obszar lasów państw.), ale bliski wybuch II wojny świat. udaremnił zorganizowanie nawet takiej namiastki tatrz. parku narodowego.

Budowa kolei linowej na Kasprowy Wierch ułatwiła akcję przeciwnikom idei parku tatrz. w Tatrach Słowackich. W 1936-40 zbudowano kolej linową z Tatrz. Łomnicy na wierzchołek » Łomnicy.

Okres 1939-1954.

W 1939 wybuchła II wojna świat., a z nią szerzyły się ogromne zniszczenia Tatr Polskich, spowodowane przez okupanta niem., zwł. dewastacyjny wyrąb lasów tatrz. na drewno, oraz tępienie zwierzyny górskiej (także przez kłusowników podh.). Z blisko setki jeleni pozostało po wojnie kilkanaście sztuk, wycięto wielkie połacie leśne wpuszczając wiatr łamiący na swej drodze coraz dalsze drzewa w głębi lasu oraz powodując zanikanie wody w źródłach i potokach.

Po klęsce i odwrocie Niemców trwało jeszcze czas jakiś masowe niszczenie przyrody Tatr Polskich: kradzież drzewa, wypas nadmiernej liczby owiec (ponad 30 000), wskutek czego spasano szkółki i młodniki leśne; wybijanie granatami ryb w potokach i stawach tatrz. Również nieuregulowana masowa turystyka, kierowana i uprawiana przez ignorantów w sprawach ochrony przyrody, stała się przyczyną wielorakich szkód: zrywanie całych naręczy kwiatów górskich i pęków gałęzi do majenia nimi pojazdów, handel szarotkami, krokusami i in. kwiatami górskimi, zaśmiecanie Tatr, niszczenie ścieżek i zboczy górskich, zanieczyszczanie potoków, źródeł i jezior.

Stopniowo jednak nastąpiła pewna poprawa: »Wielki Redyk na ziemie połemkowskie i in. odciążył Tatry Pol. z części nadmiaru owiec, reforma rolna dała podstawę do upaństwowienia prywatnej własności leśnej (przeważnie rabunkowo eksploatowanej), ustawa o ochronie ryb ograniczyła ich masowe niszczenie, podobnie ustawa o ochronie gatunkowej roślin i zwierząt. Ponadto intensywna propaganda ochrony przyrody wśród społeczeństwa i szkolenie przewodników tatrz. przyniosły widoczne rezultaty.

Z powodu prawnych i organizacyjnych trudności, odsuwających termin wydania ustawy o właściwym TPN (obejmującym obszar całych Tatr Pol.), Minister Leśnictwa rozporządzeniem z 21 VII 1947 ustanowił szczególną jednostkę adm. (nadleśnictwo) w obrębie Lasów Państwowych pod nazwą Tatrzański Park Narodowy. Obejmował on jedynie tę część Tatr Pol., która wówczas była własnością państw., a więc tereny leśne od Kościeliskiej Doliny po Morskie Oko (bez licznych enklaw własności prywatnej) i tylko niektóre hale.

W owym tymczasowym parku (istniejącym od 1947 do 1954) obowiązywała gospodarka zgodna z zasadami ustalonymi dla mającego powstać właściwego parku, obejmującego całe Tatry Polskie. Kierownikiem owej tymczasowej jednostki był od 1947 do końca 1954 Marceli Marchlewski. Pierwszy ścisły rezerwat (matecznik) w obrębie owej jednostki ustanowiono w 1948; obejmował on obszar dawnej Hali Smreczyny i Pysznej Hali z przyległym lasem w górnej części Kościeliskiej Doliny, a więc obszar będący własnością państwową.

Utworzenie Parku.

Wreszcie, 30 X 1954 Rada Ministrów, na podstawie ustawy z 7 IV 1949 o ochronie przyrody, wydała rozporządzenie o utworzeniu TPN (na obszarze całych Tatr Pol.) z mocą od 1 I 1955. Jeden z pierwszych paragrafów rozporządzenia postanawia: "Na obszarze Parku działalność człowieka oraz wszelkie czynności gospodarcze, ich charakter, zakres i sposób przeprowadzania muszą być ściśle dostosowane do potrzeb ochrony przyrody i być zgodne z jej celami." Park podzielono na rezerwaty ścisłe i rezerwaty częściowe.

Paragraf 11 określa, czego nie wolno czynić na terenie Parku, a więc m.in.: niszczyć rośliny, skały, glebę, płoszyć i zabijać zwierzęta, także nie wolno pobierać szutru i kamieni z łożysk potoków (czego, jak wiadomo, aż dotąd nigdy nie przestrzegano), dalej: pasania zwierząt gospodarskich, wznoszenia wszelkich budowli (wyjątkowo po uzgodnieniu z dyrekcją i radą Parku), umieszczania bez zezwolenia dyrekcji Parku wszelkich tablic, napisów, reklam i in. znaków, obozowania poza wyznaczonymi na to miejscami, prowadzenia handlu okrężnego itp.

Obszar i granice.

TPN obejmuje całe Tatry Pol. i pewne tereny (głównie leśne) na pn. od nich. Cała powierzchnia TPN (nie zmieniona od chwili jego powstania) wynosi 21 164 ha (211,64 km2), w tym ok. 15 000 ha lasów. Mn.w. połowa powierzchni TPN (ponad 11 500 ha) jest objęta ochroną ścisłą (rezerwaty ścisłe), a druga połowa to rezerwaty częściowe.

Z ogólnej powierzchni TPN ponad 18 000 ha jest własnością państwową, a prawie 3000 ha to lasy niepaństwowe, należące przeważnie do Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi w Witowie (dawniej zwane » Lasami Siedmiu Gromad). Lasy owej Wspólnoty, które leżą w TPN, składają się z większości lasów w Chochołowskiej Dolinie i Lejowej Dolinie; gospodarka w tatrz. lasach owej Wspólnoty jest ograniczona i pod kontrolą dyrekcji TPN. Granica TPN od wsch. (rz. Białka, Żabia Grań i Niżnie Rysy), pd. (główna grań Tatr od Rysów po Wołowiec) i zach. (grań od Wołowca po Siwiańskie Turnie) pokrywa się z granicą pol.-czechosł., a od 1 I 1993 z granicą polsko-słowacką.

Pn. granica TPN biegnie w przybliżeniu jak następuje: z siodła Orawskiej Bramy ku wsch., najpierw pd. skrajem polan Molkówka, Siwa Polana i Biały Potok i dalej ku wsch. na Kiry, prawie do wylotu Kościeliskiej Doliny; następnie zasadniczo dalej ku wsch. i przeważnie Drogą pod Reglami, ale z dużymi wypustkami ku pn. na terenie wsi Kościelisko i m. Zakopane, aż do drogi do Kuźnic powyżej "Księżówki"; stąd pn.-zach. i pn. podnóżem Nosala (ponad Bystrem) do wylotu Olczyskiej Doliny i dalej ku wsch. na pd. skraj Toporowej Cyrhli; teraz zasadniczo ku wsch., ale z dużymi wypustkami ku pn., obejmującymi tereny leśne na pn. od Drogi Oswalda Balzera, aż w okolice polany Głodówki, po czym na wsch. do granicy państw. na rz. Białce, między polanami Kiczora i Rynias. Do TPN należy też Rogoźniczańska Polana, wśród lasu na pn.-zach. od Kir, oraz osobna enklawa leśna przy Murzasichlu.

Wszystkie owe pn. wypustki i enklawy TPN, które wychodzą poza ścisły obszar Tatr, nie pochodzą z wywłaszczenia na rzecz TPN, lecz w chwili jego utworzenia były już własnością państwową.

Rezerwaty ścisłe TPN » rezerwaty przyrody.

Sprawy własnościowe.

W Tatrach Pol. sprawy własności ziemi stały się bardziej skomplikowane po rozprzedaży położonych tu austr. dóbr kameralnych w 1818-24, a następnie powikłały się dodatkowo przy regulacji » serwitutów w 1869-75 i później, przy zamianie serwitutów na ekwiwalenty, wskutek rozdrobnień przy dziedziczeniu (zwł. na polanach), a na samych halach od dawna istniały współwłasności, również z biegiem lat ulegające rozdrobnieniu.

W latach międzywoj. i wcześniej udziały na wielu halach (nieraz przekraczające 50%) lub nawet całe hale zostały zakupione od górali przez Pol. Tow. Tatrz. i właścicieli wielkich obszarów w Tatrach Pol.: przez Uznańskich, Władysława Zamoyskiego i państwo, które w 1933 zakupiło też całość dóbr Fundacji Kórnickiej położonych w Tatrach (do 1924 własność Zamoyskiego) oraz w 1934 tatrz. dobra po Józefie Uznańskim. Zakupy dokonane przez państwo w 1933 i 1934 były już wtedy przeznaczone na przyszły TPN, podobnie jak międzywoj. zakup udziałów na halach przez PTT.

W 1945 upaństwowiono tatrz. dobra Jerzego Uznańskiego, a w 1950 udziały PTT na halach tatrz. stały się własnością PTTK. Zob. też osobne hasła: własnościowe sprawy i współwłasności. W chwili powstania TPN w 1955 sprawy własnościowe na jego obszarze nie były jeszcze dostosowane do tego celu. Własność państw. stanowiła 55,7% jego powierzchni, własność indywidualna i współwłasność góralska 39,3%, własność PTTK 5%. W 1960-78 na podstawie uchwały Rady Ministrów zasadniczo cała własność indywidualna (głównie na halach) i pozostałe jeszcze uprawnienia serwitutowe zostały stopniowo wykupione, wymienione lub wywłaszczone (za specjalną odpłatą) na rzecz TPN. Wskutek nierozpoznanych wtedy zawiłości w stosunkach własnościowych pozostały jeszcze do uregulowania w tej dziedzinie stosunkowo drobne sprawy sporne (głównie na polanach). Wbrew temu, co wciąż piszą różni ignoranci i demagodzy, prywatnej własności góralskiej w Tatrach państwo nie zagrabiło, lecz częściowo wykupiło, a częściowo wywłaszczyło (po specjalnie wysokich cenach), zgodnie z prawem, które tak postanawia, gdy chodzi o cele ogólnonarodowe, jak tworzenie parków nar.: podobnie jest w całym cywilizowanym świecie. W obrębie TPN poza własnością państw. znajdują się obecnie lasy będące własnością Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi (ok. 2200 ha) z gospodarką leśną pod nadzorem dyrekcji TPN oraz udziały PTTK na halach (1600 ha), przejęte po PTT i bezprawnie przetrzymywane przez PTTK, gdyż w chwili powstania TPN miały mu być przekazane.

Użytkownicy.

TPN powstał w 1955 na terenie (Tatry Pol.) użytkowanym od dawna w różnych formach: pasterstwo, gospodarka leśna, myślistwo, kamieniołomy, turystyka piesza i motorowa, taternictwo, narciarstwo (turystyczne, sportowe, boiskowe, przykolejkowe), inne sporty, jako teren badań nauk., jako teren imprez różnego rodzaju itd.

Formy użytkowania, dopuszczalne wg rozporządzenia o TPN, mogły być kontynuowane, ale trzeba było je dostosować do faktu ich istnienia odtąd na terenie parku narodowego. Zostało to częściowo uregulowane w samym rozporządzeniu o TPN z 30 X 1954, a bardziej szczegółowo w zarządzeniu dyrektora TPN, wydanym w 1960 (» przepisy w parkach nar.).

Innych form użytkowania albo zakazano, albo (jeżeli natychmiastowy zakaz był niemożliwy) starano się ograniczyć ich szkodliwy wpływ na przyrodę tatrz. i znaleźć sposoby na ich przyszłą eliminację z terenu TPN. Wszystkie inwestycje istniejące w Parku (budynki, środki transportu itd.), podobnie jak w parkach nar. na całym świecie, powinny prędzej czy później przejść na własność TPN i pod jego wyłączny zarząd.

W praktyce udało się dotąd zrealizować te zadania tylko częściowo, a na terenie TPN powstały też nowe inwestycje, szkodliwe dla przyrody tatrz., wymuszone na zarządzie TPN przez centr. władze państw. PRL. Władze te ulegały naciskom różnych grup, które nawet kosztem dewastacji przyrody dążą do wykorzystania obszaru TPN wbrew zasadom obowiązującym w parkach nar. na całym świecie. Ostatnio polepszyły się perspektywy skuteczniejszej ochrony TPN przy poparciu władz państw., ale powstały też nowe » zagrożenia.

Dyrekcja i Rada Parku.

Parkiem zarządza dyrektor mianowany początkowo przez Ministra Leśnictwa, a od 1990 przez Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych oraz Leśnictwa. Kolejni dyrektorzy TPN: Marceli Marchlewski od 1 I 1955 do 31 XII 1970, Czesław Madeyski (poprzednio wicedyr.) od 1 I 1971 do 31 XII 1971, Stanisław Tyszecki od 1 I 1972 do 31 III 1972, Leon Niedzielski od 1 IV 1972 do 28 II 1990, Wojciech Gąsienica-Byrcyn od 1 III 1990.

Organem doradczym i opiniodawczym dyrektora TPN jest Rada TPN, której członkowie są powoływani podobnie jak dyrektor, ale zwykle na okres trzech lat. Do 1990 w skład Rady wchodzili naukowcy oraz przedstawiciele pewnych instytucji i terenowych organów władzy. Od 1990 w skład Rady wchodzą zasadniczo tylko naukowcy; oprócz nich przedstawiciel Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi (jako właścicielki części lasów w TPN) i Zarządu Woj. LOP.

Kolejni przewodniczący Rady TPN: profesorowie Władysław Szafer 1955-56, Walery Goetel 1956-72, Mieczysław Klimaszewski 1972-91, Kazimierz Klimek od 4 III 1991.

Gospodarka leśna.

W lasach Parku, będących własnością państw., jego pracownicy prowadzą gospodarkę rezerwatową wg kolejnych 10-letnich planów urządzeniowych. W rezerwatach częściowych działalność jest ukierunkowana głównie na uodpornianie i unaturalnienie drzewostanów. Hodowla lasu w Parku ma doprowadzić do właściwego, pierwotnego typu lasu. A więc na przywrócenie tatrz. regla dolnego, czyli lasów mieszanych liściasto-iglastych, złożonych w stanie naturalnym z jodeł i buków, z domieszką świerków, modrzewi, jaworów, szarej olchy, osiki, jarzębiny i in.

Zgodnie z nowoczesnym nauk. ujęciem ekologii i geografii roślin nie wprowadza się żadnych obcych dla danego terenu gatunków; sadzenie i siewy w szkółkach uskutecznia się przy użyciu miejscowych nasion (dawniej sprowadzano nasiona z Tyrolu, z Alp itp.).

Eksploatacja drewna przez wyręby jest niedopuszczalna, jedynie drzewa dotknięte przez kornika lub pochodzące z wiatrołomów usuwa się z terenu, lub też - jak przy górnej granicy lasu czy w rezerwatach ścisłych - tylko się okorowuje pnie, aby nie dopuścić do zagnieżdżenia się kornika. Te pnie pozostawia się na miejscu, aby uniknąć zdarcia gleby i połamania młodnika przy ściąganiu pni, a także w celu wzbogacenia gleby w związki organiczne pochodzące z rozkładających się szczątków drzewnych.

W Parku nie przeprowadza się też tzw. czyszczenia lasu, tj. przerzedzania drzewostanów, a także nie usuwa się leżących szyszek, gałązek, zwł. nie wolno grabić ściółki (igliwia, liści), wszystko to bowiem stanowi naturalne podłoże dla roślinności leśnej i zasoby pokarmu organicznego. Tzw. uszkodzone drzewa, jak np. różne specjalne formy o kształcie kandelabrowym, lirowatym, bagnetowym itp. pozostają nienaruszone jako okazy o wartości nauk. i dydaktycznej.

W rezerwatach ścisłych prowadzi się tylko bieżącą inwentaryzację oraz - jak na całym obszarze Parku - obserwacje zmian w środowisku leśnym i wodnym, badania stanu ilościowego i zdrowotnego zwierzyny, rejestrację zmian w roślinności, pomiary zanieczyszczeń powietrza, wód i gleb Parku.

Gospodarka w lasach niepaństwowych na obszarze Parku (głównie w Chochołowskiej i Lejowej Dolinie) jest prowadzona wg zatwierdzonych planów i pod nadzorem dyrekcji Parku.

Działalność naukowa.

Na terenie Parku jego pracownicy i naukowcy z całej Polski, a także z zagranicy realizują corocznie liczne tematy badawcze, coraz częściej o aktualnych zagrożeniach przyrody tatrz. Od początku istnienia Parku działalność nauk. na jego obszarze jest rejestrowana i podlega określonym zasadom (m.in. konieczność uzyskania zezwolenia w dyrekcji Parku, zwł. na prowadzenie badań poza znakowanymi szlakami i na zbieranie okazów). W celu usprawnienia i rozszerzenia całej działalności nauk. związanej z Parkiem utworzono przy nim w 1980 » Pracownię Naukowo-Badawczą TPN.

Działalność dydaktyczna.

Tego rodzaju działalność ma na celu szerzenie wszechstronnych wiadomości o przyrodzie tatrz., o jej ogólnonarodowym znaczeniu oraz o konieczności i sposobach jej ochrony.

TPN realizuje te zadania w wieloraki sposób: poprzez » Muzeum TPN w Zakopanem i zaprojektowany przy nim ogród roślinności tatrz., poprzez wydawnictwa (zob. niżej) i działalność publicystyczną pracowników Parku, poprzez pouczenia i informacje udzielane turystom przez strażników TPN, członków Straży Ochrony Przyrody i przewodników tatrz. (szkolonych przy współudziale pracowników Parku), poprzez swoją placówkę informacyjną przy Rondzie w Zakopanem, itd.

Plany zagospodarowania.

Kolejne takie plany (ogólne i szczegółowe) są omówione pod osobnym hasłem » plany zagospodarowania Tatr.Obecnie obowiązuje plan opracowany w 1974-77 i po różnych uzgodnieniach zatwierdzony 19 IX 1986 przez Woj. Radę Nar. w Nowym Sączu. Wydano go jako Regionalny plan zagospodarowania przestrzennego Tatrzańskiego Parku Narodowego (1986-2000) (Nowy Sącz 1986, druk powiel., ss. 98). Istnieje też pełniejszy tekst powyższego planu i materiałów do niego (ponad 1000 stron mpsu i mapy) oraz skrót pt. Plan zagospodarowania TPN. Tekst planu (Kr. 1977, ss. 117 i mapa). Specjalne problemy TPN i fragmenty jego terenu mają być osobno opracowane (bardziej szczegółowo).

Współpraca z TANAPem.

Już 27 VII 1955 na pierwszym posiedzeniu Rady TPN uchwalono nawiązać kontakty i podjąć współpracę z Radą TANAPu (Poradný zbor pre veci TANAPu). Pierwsze wspólne posiedzenie Rad TPN i TANAPu odbyło się 1-2 III 1957 w Krakowie, a drugie tego samego roku 11-13 X 1957 w Tatrz. Łomnicy. Następne takie posiedzenia organizowano na ogół corocznie, raz w Polsce, raz w Słowacji. Ustalano formy i metody współpracy obu Rad, dzielono się doświadczeniami po obu stronach Tatr, koordynowano wysiłki na rzecz kompleksowej ochrony głównie Tatr, ale także Pienin, Gorców i Babiej Góry. Wspomagano się wzajemnie w różny sposób, uzgadniano rozmaite sprawy przy wspólnej granicy obu parków w Tatrach. Koordynacja i synchronizacja podnosiły efektywność działań Rad i Dyrekcji obu Parków w problemach ochrony przyrody Tatr i sąsiednich terenów.

Oprócz wspólnych posiedzeń Rad obu Parków ustaliły się częste osobiste kontakty dyrektorów obu Parków i także poszczególnych pracowników z obopólną korzyścią. Oba Parki obchodziły też wspólnie rocznice swego powstania. Wydawnictwa. Dorobek wydawniczy dyrekcji Parku jest niewielki oprócz sporej liczby ulotek, nalepek, plakatów, drobnych informatorów i ilustr. kalendarzy ściennych.

W 1957 ukazał się pierwszy zeszyt "Biuletynu TPN" (red. Witold H. Paryski), wydrukowany niewłaściwie jako "Biuletyn Woj. Oddz. LOP w Krakowie" (rok 2, nr 11-12); mimo starań o to, nie był kontynuowany. Wspólnym nakładem TPN i PTPNoZ (Oddz. Krak.) wydrukowano duży Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego (Za., Kr. 1985), obrazujący różnorodne zagadnienia nauk. i in., związane z Parkiem. W 1991 dyrekcja TPN wydała pierwszy zeszyt zamierzonego ilustr. kwartalnika TPN "Tatry" (red. Wiesław Siarzewski); ma on charakter pop. i pop.-nauk., informuje o sprawach dotyczących Tatr i Parku. Ukazuje się rzadko i nieregularnie. Z serii wydawniczej TPN pt. "Tatry i Podtatrze", poświęconej problematyce przyr. i kulturowej Tatr i Podtatrza, wydano Zofii Radwańskiej-Paryskiej Słownik gwarowy góralskich nazw roślin z Tatr i Podtatrza (1992) oraz pracę zbiorową Przyroda Kotliny Zakopiańskiej, poznanie, przemiany, zagrożenia i ochrona (1993, red. Zbigniew Mirek i Halina Piękoś-Mirkowa).

Inne instytucje wydrukowały wiele publikacji poświęconych całkowicie lub częściowo Parkowi. Wybór takich prac podany jest poniżej. Zob. też: ochrona przyrody, park narodowy, przepisy w parkach narodowych, zagrożenia.

Lit. - Tatrzański Park Narodowy. Wyd. 2. Kr. 1962 (książka zbior., z pełnym tekstem rozporządzenia z 1954 o utworzeniu TPN; red. Władysław Szafer). - Jerzy Zembrzuski i Marceli Marchlewski: Tatrzański Park Narodowy. Wa. 1967 (z tekstem zarządzenia dyr. TPN z 1960). - Ochrona Tatr w Polsce Ludowej. Wa. 1981 (19 referatów na sympozjum, które się nie odbyło; red. Zbigniew Wójcik). - "Parki Nar." 5, 1984, nr 1, zeszyt specjalny na 30-lecie TPN (prace 15 autorów). - Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego. Za., Kr. 1985 (praca zbior., red. Kazimierz Trafas). - Tatry i Tatrzański Park Narodowy. Kr. 1990 ("Zeszyty Problemowe Sekcji Parków Narodowych Polskiego Klubu Ekologicznego"). - Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. W druku (książka zbior., red. Halina Piękoś-Mirkowa, Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie).

---