Paryski Witold Henryk

Paryski Witold Henryk (10 IX 1909 Pittsburgh, USA). Krajoznawca, taternik, tatrz. przewodnik i ratownik, alpinista, działacz ochrony przyrody, absolwent medycyny (UJ 1933), tłumacz polskich prac nauk. na język ang., autor wielu prac o Tatrach i Podtatrzu z różnych dziedzin (tatrolog), także o Andach i in. górach Ameryki Łacińskiej. Zamieszkały w Zakopanem od 1922 (tamże matura 1928), dorywczy pracownik i wieloletni współpracownik Muzeum Tatrz. w Zakopanem.

W czasie II wojny świat. jako ówczesny obywatel USA więziony przez gestapo w zakop. "Palace" i krak. "Montelupich", potem internowany w niem. obozach w Bawarii (Tittmoning i Laufen). Po wojnie obywatel pol., w 1972-75 przewodniczący Frontu Jedności Narodu w Zakopanem i radny miejski tamże 1973-75.

Turystykę w Tatrach i na Podtatrzu uprawiał od 1922, narciarstwo tur. od 1923, taternictwo od 1925, m.in. w towarzystwie Stanisława Motyki, Jana Sawickiego, Tadeusza A. Pawłowskiego, Tadeusza Brzozy, Jana Gnojka, Wincentego Birkenmajera, Wiesława Stanisławskiego, Zbigniewa Korosadowicza, Stanisława K. Zaremby, Tadeusza Orłowskiego, Wawrzyńca Żuławskiego oraz swej żony Zofii Radwańskiej-Paryskiej i ang. alpinistki Ruth Hale.

Od 1925 uczestniczył w licznych pierwszych wejściach w Tatrach, np. Filarem Leporowskiego na Kozi Wierch (w 1929), wprost od pn. na Wyżnią Kozią Przełęcz (1929), pr. filarem pn.-wsch. ściany Rumanowego Szczytu (1937), pr. filarem pn. ściany Wideł (1953). Wspinał się też w zimie.

W 1936-37 był uczestnikiem II pol. wyprawy alpin. w Andy (arg.-chilijska Puna de Atacama) dokonując tam wejść na pięć szczytów o wys. ponad 6000 m i uzyskując ówczesny pol. rekord wysokości samotnego wejścia 6630 m (pd. szczyt masywu Nevado Tres Cruces). W 1938-39 wziął udział w wyprawie do Ameryki Środkowej (Nikaragua).Działał w zarządach STAZS, STPTT, Klubu Wys., ZG PTT i in. Był red. "Krzesanicy" (1933) i "Taternika" (1947-49, 1956, 1960-63). Był starszym instruktorem taternictwa, turystyki, przewodnictwa tatrz. i ratownictwa.

Od 1928 był członkiem TOPR, pełnił w nim od 1929 przez szereg lat funkcje lekarza: organizacja i kontrola apteczek i także sprzętu ratowniczego w schroniskach tatrz. i w zakop. bazie TOPR, szkolenie ratowników i personelu schronisk w udzielaniu pierwszej pomocy, uczestnictwo w licznych wyprawach ratunkowych. W 1945-46 był kierownikiem (naczelnikiem) TOPR.

W 1937-39 i 1947-73 był członkiem różnych komisji PTT, Klubu Wys., PTTK i GKKFiT zajmujących się szkoleniem i egzaminowaniem przewodników tatrz. i podh. W 1948-50 był kierownikiem szkolenia tur., tatern. i ratowniczego, prowadzonego w Tatrach i na Podtatrzu najpierw przez Komisję Szkolenia Górskiego Klubu Wys. i ZG PTT, a potem kierownikiem jej Szkoły Turystyki Górskiej i Taternictwa KWPTT w Zakopanem. W 1955-73 zajmował się szkoleniem przewodników z ramienia Koła Przewodników Tatrz. PTTK w Zakopanem, będąc też w tym okresie jednym z najaktywniejszych działaczy tego Koła (m.in. pięciokrotnie prezesem). Przewodnikiem tatrz. był od 1948 (II klasy i w tymże roku klasy I), starszym instruktorem przewodnictwa tatrz. od 1950.

Sprawami ochrony przyrody tatrz. zajmował się bliżej od 1933 (pierwszy artykuł z tej dziedziny), kładł nacisk na ten temat w szkoleniu turystów, taterników i przewodników, także ratowników tatrz. Od 1955 działał w licznych komisjach Rady Tatrz. Parku Nar. i uczestniczył w jej posiedzeniach, a w 1971-86 był członkiem owej Rady. Był jednym z założycieli Towarzystwa Ochrony Tatr i jego pierwszym prezesem 1983-85.

Od lat 1930. zajmował się wieloma zagadnieniami związanymi z Tatrami i Podtatrzem, oprócz już wspom. dziedzin także szczególnie historią regionalną, bibliografią, kulturą lud. i nazewnictwem geograficznym. Od 1929 ogłosił na różne tematy kilkaset notatek, recenzji, artykułów i prac o charakterze pop., pop.-nauk. i naukowym.

Z dziedziny ochrony przyrody ogłosił np.: Ochrona Tatr a ochraniarze (Kr. 1933, broszura wydana pod pseud. Kazimierz Kowalski), Turystyka a ochrona przyrody tatrzańskiej (w: "Tatrzański Park Narodowy", Kr. 1955 i 1962), Ochrona Tatr ("Podtatrze", jesień-zima 1984, szkic hist.), Z dziejów starań o ochronę Tatr ("Parki Nar. i Rez. Przyr." 5, 1984, nr 1).Z historii badań nauk. ogłosił m.in.: Rozwój i stan badań toponomastycznych w Tatrach i na Podtatrzu ("Onomastica" 5, 1959, nr 2), Poznanie Tatr przez człowieka (mapa 32 w: "Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego", 1985), Zakopane jako ośrodek badań nad regionem Tatr i Podtatrza (w: "Zakopane, czterysta lat dziejów", Za. 1991, t. 2, wsp. z Z. Radwańską-Paryską), Z dziejów naukowego poznania przyrody Tatr Polskich (w: "Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego", w druku).Z dziejów turystyki, taternictwa itp. opublikował np.: Klub Wysokogórski PTT ("Wierchy" 18, 1948), Krywań, narodowa góra Słowaków (tamże 25, 1956), Początki Towarzystwa Tatrzańskiego i Zakopane (tamże 47, 1978).

Z dziedziny pasterstwa ogłosił Szlaki pasterskie w Tatrach i na Podtatrzu (w: "Past. Tatr Pol. i Podh." 1, 1959) oraz prace o past. nazewnictwie geogr. (zob. niżej) i szczegółową bibliografię (też wymienioną niżej).Jego autorstwa jest też szereg biografii,np. Mariusz Zaruski ("Tat." 30, 1948, nr 1-2), Maciej Sieczka (tamże 32, 1956, nr 1-2) oraz liczne życiorysy w "Pol. Słowniku Biogr", "Wielkiej Encyklopedii Powsz.", "Słowniku Biologów Pol." itd.

Z różnych in. dziedzin opublikował np. Lawiny przy Morskim Oku ("Tat." 30, 1948, nr 1-2), Barwny śnieg w Tatrach ("Acta Soc. Bot. Pol." 21, 1951, nr 1-2), szkic o dziejach Muzeum Tatrz. w Zakopanem ("Rocz. Podh." 4, 1987).

Jest autorem kilku rozdziałów w zbior. monografii Zakopane, czterysta lat dziejów (I-II, Kr. 1991).

Od 1933 prowadził rozległe studia (także badania terenowe) nad nazewnictwem geograficznym. Ogłosił m.in.: Nazewnictwo Tatr i Podtatrza i potrzeba jego rewizji ("Wiad. Służby Topogr." 1949, nr 1-2), O nazewnictwie Tatr i Podtatrza ("Wierchy" 21, 1952), Nazwy ludowe Doliny Małej Łąki w Tatrach ("Onomastica" 3, 1957, nr 1), Pasterskie nazwy geograficzne w Tatrach Polskich i na Skalnym Podhalu (w: "Past. Tatr Pol. i Podh." 5, 1963). Opracował nazewnictwo na różnych mapach, m.in. na wojsk. mapie Tatry Polskie 1: 10 000 (1984).

W formie kartoteki zgromadził materiały do wszechstronnej szczegółowej bibliografii Tatr i Podtatrza, a opublikował już kilka szczegółowych bibliografii osobowych i działowych, jak: Bibliografia pasterstwa Tatr i Podtatrza (w: "Past. Tatr Pol. i Podh." 8, 1970), Bibliografia limby tatrzańskiej (w: "Limba, Pinus cembra L.", Wa., Poz. 1971), Bibliografia dendrologiczna Tatr ("Studia Ośrodka Dokument. Fizjogr." 4, 1975).

Oprócz kilku mniejszych przewodników tatrz. i podręcznika Zasady turystyki górskiej (Wa. 1953, wsp. z żoną Zofią Radwańską-Paryską) sam opracował szczegółowy przewodnik tatern. Tatry Wysokie (t. 1-25, Wa. 1951-88), który poza swą zasadniczą treścią topogr. i tatern. (opisy 3941 dróg oraz 745 rysunków i mapek) zawiera dużo wiadomości hist. i nazwy geogr. wszystkich obiektów w czterech językach. Ważnym dziełem P. i jego żony jest Encyklopedia Tatrzańska (Wa. 1973), zwł. w obecnym rozszerzonym wydaniu: Wielka encyklopedia tatrzańska (Poronin 1995, Wa.1999 [CD-ROM]).

Inna dziedzina zainteresowań P. to góry Ameryki Łacińskiej. Poza artykułami i pracami na ich temat (np. w "Tat." 1947, nr 6 i 1956, nr 3-4) wydał książkę W górach Atakamy (Wa. 1957, o pol. wyprawie z 1936-37), a jego duże dzieło o zdobywaniu całych Andów i in. gór Ameryki Łacińskiej (Mountain Climbing in Latin America; Historical data and bibliography ) zostało przyjęte do druku w Szwajcarii i było kilkakrotnie cytowane w szwajc. "Berge der Welt", ale dotąd się nie ukazało.

Zbiory zool. dla PAU przywiózł P. z gór Ameryki Pd. i z Ameryki Środkowej. Jeden z kilku nowych gatunków skoczogonków (Collembola ) zebranych przez P. w Andach, prof. Jan Stach określił i nazwał Andiella paryskii .

P. otrzymał członkostwo hon. nadane przez: Sekcję Taternicką KS "Tatry" w Zakopanem (1933), kilka Kół Przewodników Górskich i Tatrzańskich (1968-87), Krakowski Klub Przodowników Turystyki Górskiej PTTK (1974), Polski Związek Alpinizmu (1977), Tow. Ochrony Tatr (1985), Pol. Tow. Ludoznawcze (1990).Za swą górską działalność i twórczość pisarską również otrzymał m.in.: w 1971 medal pamiątkowy JAMESu, w 1983 medal Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK, w 1984 medal "50 lat Polskich Wypraw w Andy", w 1987 medal "Kalos Kagathos" i medal pamiątkowy Zygmunta Glogera, w 1988 Nagrodę Literacką Zakopanego, w 1993 obywatelstwo honorowe Gminy Tatrzańskiej.

Lit. - Spotkania z ludźmi gór. "Watra" 5, 1983, wywiad (Anna Krukierek, Jan W. Wiktor i Jan Wiśniewski). - Ludovít Kocian: Andiella paryskii"Vys. Tatry" 28, 1989, nr 5.

---