Morskie Oko

 

 

Morskie Oko (1393, 1395 m); Morské Oko; Fischsee; Halas-tó. P. Najsłynniejsze i największe jezioro tatrzańskie., położone po pn. stronie Tatr Wys. u stóp Mięguszowieckich Szczytów, w Dolinie Rybiego Potoku, 14 km w linii prostej na pd.-wsch. od Zakopanego. Uchodzi za najpiękniejsze jezioro w Tatrach. Otoczone jest najwyższymi szczytami Tatr Pol. (Rysy, Mięguszowiecki Szczyt), a do samych brzegów jego schodzi las, łany kosodrzewiny i stożki piargowe. Przy górnej granicy lasu rośnie tu sporo limb.

Wymiary: Według najnowszych miarodajnych pomiarów Morskie Oko jest największym jeziorem tatrzańskim, a nie drugim z kolei, jak to się często mylnie podaje na podstawie niemiarodajnych, mniej dokładnych pomiarów. Pod względem głębokości jest piąte, a co do pojemności drugie (po Wielkim Stawie). Wymiary Morskiego Oka: powierzchnia. 34,54 ha (lub nawet 34,92 ha wg innnych. obliczeń), długość. 862 m, szerokość. 566 m, głębokość. 50,8 m, pojemność 9 935 000 m3, długość. linii brzegowej 2613 m.

Dojazd. Już od początków XIX wieku Morskie Oko stanowiło cel coraz liczniejszych wycieczek. Dawniej jeżdżono tam konnymi furkami kiepską drogą kołową (zbudowaną w 1817) z Poronina przez Bukowinę, Głodówkę i Łysą Polanę, albo też przez Bukowinę, Jurgów, Jaworzynę Spiską i Łysą Polanę.Również jadący z Zakopanego udawali się do Morskiego Oka przez Poronin i jedną z tych dwóch tras, póki nie zbudowano w 1894 lepszej drogi z Zakopanego przez Jaszczurówkę i Zazadnią do Łysej Polany, a w 1902 ukończono budowę szosy (Droga Oswalda Balzera) do samego Morskiego Oka (31 km). Szosa ta umożliwiła dojazd samochodem. Następnie, w 1959 zbudowano nowoczesną szosę z Poronina przez Bukowinę i Głodówkę do Łysej Polany; szosa ta stała się główną trasą dla jadących do Morskiego Oka również z Zakopanego. Na trasie tej kursują autobusy dojeżdżające do Palenicy Białczańskiej.

Dojścia piesze. Z licznych tras dla pieszych, wiodących z Zakopanego przez góry do Morskiego Oka, najpopularniejsza trasa biegnie przez Zawrat, inne przez Kozią Przełęcz lub Krzyżne. Od 1936 b. uczęszczana jest także trasa wiodąca przez Kasprowy Wierch (dojazd koleją linową), Świnicę i Zawrat. Do II wojny świat. chodzono często dłuższą, ale przepiękną trasą prowadzącą przez Liliowe, Zawory i Wrota Chałubińskiego; obecnie jest zakazana, bo przekracza granicę państwową.

Ze słowackiej strony Tatr docierano dawniej do Morskiego Oka przez Wrota Chałubińskiego, lub Mięguszowiecką Przełęcz albo Rysy, a także przez Polski Grzebień i popod Żabiem, ale po II wojnie świat. dozwolona jest jedynie trasa przez Łysą Polanę.

Najstarsze wiadomości. Wzmianki o Morskim Oku pojawiają się od 1575 w różnych dokumentach dotyczących spraw własnościowych i granicznych, a od XVII w. w spiskach do skarbów, np. Michała Hrościńskiego, i od XVIII w. w różnych pracach rękopiśmiennych, np. Buchholtzów. Wzmianki w druku ukazują się już w dziełach Dawida Frölicha (1644), Marcina Szentiványiego (1689) i Gabriela Rzączyńskiego (1721), potem coraz częściej.

Własnościowe sprawy. Pierwotnie Morskie Oko wraz z Doliną Rybiego Potoku było własnością królewską (króla pol.). Przywilejem króla Władysława IV z 1637 Wojciech Nowobilski otrzymał sołectwo w Białce oraz prawo do dziedzicznego użytkowania pastwisk przy M.O. (ale jeszcze nie ich własność). W 1824 Emanuel Homolacs stał się właścicielem dóbr zakop., nabytych od władz austr. i obejmujących Dolinę Rybiego Potoku z M.O. Pomijając tu skomplikowane sprawy własnościowe w tej dolinie, samo M.O. należało od 1824 do kolejnych właścicieli dóbr zakop. (Homolacsowie, Eichborn, Peltz, Zamoyski, Fundacja Kórnicka), a od 1933 do państwa polskiego.Badania naukowe. Poczynając od Stanisława Staszica na samym pocz. XIX w., wielu naukowców badało M.O., dokonując pomiarów jeziora, mierząc jego temperatury na różnych głębokościach, badając pokrywę lodową, opisując faunę i florę. Przykładowo można wymienić takich badaczy jak Ludwik Birkenmajer, Marian Gieysztor, Roman Gutwiński, Alfred Lityński, Przemysław Olszewski, Jadwiga Wołoszyńska.

Flora i fauna. M.O. jest jednym z paru stawów tatrz., w których żyją ryby, obecnie pstrągi, dawniej również i łosoś dunajcowy czyli troć. W jeziorze tym żyją też drobne skorupiaki i małże oraz dość liczne glony (np. sinice).

Schroniska. Ok. 1825 nad brzegiem M.O. stała koleba past., w której turyści czasem nocowali. W 1827 lub nieco wcześniej Emanuel Homolacs, właściciel dóbr zakop., postawił na morenie nad jeziorem małe nie zagospodarowane schronisko, które spaliło się w 1865.Tow. Tatrz. w 1874 postawiło tu swoje pierwsze schronisko, potem tuż obok drugie i następnie połączono je w jeden budynek, który spalił się w 1898. Stojąca po pn. stronie moreny wozownia TT została w 1899 zaadaptowana i służyła za tymczasowe schronisko. Budowę nowego dużego schroniska na samej morenie ukończyło TT w 1908 i służy ono do dziś.Ponadto w 1895-1930 prywatne schronisko Burego stało na zach. części moreny (» Bury Jan).

Turystyka. Już od lat 1820.M.O. było jednym z gł. celów wycieczek w Tatry, odwiedzanym coraz częściej. Po II wojnie świat. frekwencja odwiedzających wzrosła niepomiernie, dochodząc nieraz do paru tysięcy osób dziennie, powodując dużą dewastację otaczającego terenu i zanieczyszczenie wody w jeziorze.

W literaturze i sztuce. M.O. uwieczniono w utworach licznych literatów; z poetów Wincenty Pol, Adam Asnyk, Franciszek Nowicki, Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz, Jerzy Żuławski i wielu in., a z prozaików np. Stanisław Witkiewicz, Rafał Malczewski.

M.O. było też tematem dla licznych grafików i malarzy, np. Jan Nepomucen Głowacki (już w 1837), Walery Eljasz, Stanisław Witkiewicz, Leon Wyczółkowski, Stanisław Gałek, a także tematem kompozycji muzycz., np. Zygmunta Noskowskiego.

Podania. Jest wiele podań ludowych i nieludowych związanych z M.O. (nieraz trudno je rozdzielić), m.in. o wielkich, dziwacznych rybach, które porywały owce.Wierzono też, że jezioro to ma podziemne połączenie z morzem i że wyłowiono na nim belki ze statku rozbitego na morzu, lub nawet szkatułkę z kosztownościami, która razem ze statkiem w czasie burzy poszła na dno Adriatyku.Z otoczeniem M.O. związane są też różne podania o legendarnym mnichu, o bracie Cyprianie z Czerwonego Klasztoru, o skarbach w jaskiniach i wiele in.

Nazwa. W najstarszych dokumentach i drukach M.O. jest nazywane Polskim Stawem, Rybim Stawem, Białym Stawem, Zieloną Wodą, a później dopiero Morskim Okiem, po łac. Oculus Maris. Górale od dawna nazywali to jezioro Rybim Stawem lub Rybim Jeziorem, albo po prostu Rybie. Nazwa Rybi Staw pojawia się też w 1637 w przywileju król. dla sołtysów Nowobilskich z Białki.Z czasem jezioro to zaczęli nazywać turyści Morskim Okiem i w końcu nazwa ta utrwaliła się nawet wśród górali. Jednakże poprzednio nazwa M.O. nie oznaczała tego właśnie jeziora, lecz w ogóle wszystkie jeziora tatrz. (Morskie Oka lub Morskie Oczy, niem. Meeraugen), a nawet niektóre jeziora położone gdzie indziej w Karpatach.Nazwa ta podobno powstała wśród osadników niem., którzy wierzyli, że jeziora górskie mają połączenie z morzem, że mają przypływ i odpływ podobny do morskiego, że w czasie burz morskich przelewają się nieraz przez swe brzegi, wywołując powodzie na dolinach. Z biegiem czasu nazwa M.O. była używana dla coraz mniejszej liczby stawów tatrz., aż wreszcie ostała się tylko na oznaczenie Rybiego Stawu. W końcu i wszystkie podania o tatrz. Morskich Okach skupiły się przy obecnym M.O., czyli Rybim Stawie, jako najsławniejszym z wszystkich Morskich Ok.Tłumaczenie nazwy M.O. rzekomym podobieństwem tego jeziora do oka ludzkiego lub oka pawich piór jest późniejszym, nie uzasadnionym domysłem.Hala, na której terenie leży M.O., nazywała się dawniej Halą przy Rybiem lub po prostu Rybiem, a także Halą Żabie. Potem i górale nazywali tę halę Morskie Oko, tak samo jak jezioro.Spór graniczny. O Morskie Oko i jego otoczenie przez wiele lat toczył się spór między Węgrami a byłą Galicją, zakończony wreszcie w 1902 wyrokiem międzynarodowego sądu rozjemczego w Grazu, zatwierdzającym słuszne prawa ówczesnej Galicji (a więc Polski) do całego M.O. i Doliny Rybiego Potoku, a odrzucający bezpodstawne żądania zmiany granicy, wysuwane przez Węgry. Zob. też: spór o Morskie Oko.

Lit. - Jerzy Młodziejowski: Morskie Oko. "Wierchy" 15, 1937. - Tenże: album Morskie Oko. Wa. 1966, 1970 i wyd. zmienione: 1974. - Józef Nyka: Dolina Rybiego Potoku (Morskiego Oka). Wa. 1956. - Edward Moskała: Schronisko PTTK im. Stanisława Staszica nad Morskim Okiem w Tatrach. Wa., Kr. 1982 - Spór o Morskie Oko. Za. 1993. (Nie tylko o sporze.)

---