Mauksch Thomas

Mauksch Thomas (20 XII 1749 Kiezmark - 10 II 1832 tamże). Spiskoniem. przyrodnik, jeden z pierwszych badaczy nauk. w Tatrach, z zawodu pedagog, pastor ewang. i kupiec. Studiował m.in. w liceum kiezmarskim oraz teologię i nauki przyr. na uniw. w Lipsku. W 1776-84 był prof. i subrektorem w liceum kiezm., w 1784-86 niem. proboszczem ewang. w Bardiowie, a w 1786-1802 w Wielkim Sławkowie, gdzie też zaczął handlować winem. W 1802 zrzekł się probostwa i przeniósł się do Kiezmarku, gdzie zarobkował handlem, m.in. sprzedając wino kupcom z Krakowa.

Równocześnie z powyższymi zajęciami M. zajmował się z upodobaniem historią, mineralogią, klimatologią, jeziorami tatrz. itd., ale od ok. 1780 z największym zamiłowaniem poświęcał się badaniom flory Tatr i Podtatrza. Zgromadził bogaty zielnik roślin, głównie tatrz. i spiskich (» zielniki), założył w 1803 przy swoim mieszkaniu kiezmarskim ogród bot. (»alpinaria) i miał zbiór minerałów tatrz.

Na licznych wycieczkach poznał Tatry, zwł. spiskie, i uchodził za ich najlepszego znawcę. W 1795 uczestniczył w próbie wejścia na Łomnicę. Prowadził w Tatry wielu ich badaczy, np. Anglika Roberta Townsona, Brazylijczyka da Camera, Węgra Pawła Kitaibela, Szweda Görana Wahlenberga, a także różnych turystów i dostojników. Najczęściej towarzyszami jego wycieczek tatrz. byli jednak Spiszacy: Johann Asbóth i Gregor Berzeviczy, a także István Csáky i jego liczni goście.

W latach pobytu w Wielkim Sławkowie opiekował się domkiem myśliwskim Csákyego w Smokowcu (potem prowadził tam dla niego budowę nast. domów) i nieraz nocował tam wraz z prowadzonymi przez siebie w Tatry. Jedną z takich wycieczek opisał » Gregor Berzeviczy, a inne sam M. w swoim dzienniku (Tagebuch ).Pierwsza drukowana praca M., to historia Niemców spiskich: Geschichte und gegenwärtige Verfassung der ungrischen Sachsen in der Zips ("Neues Ungr. Mag." 1791). Z dziedziny klimatologii wydał dwie prace: Ueber die Witterung in der Zipss, besonders unter den Carpathischen Alpen ("Mag. f. Kunst u. Lit." 1795 i jako osobna książeczka, Wien 1795) oraz Über die Alpenwinde in der Zips in Oberungarn und deren Ursache ("Hesperus" 1820).O jeziorach tatrz. ogłosił pracę po niem.: Über einige Karpathische Gebirgsseen im Zipser Comitate in Oberungarn ("Zs. f. Phys. u. Math." 1830) oraz po franc.: Sur quelques lacs de montagne dans les Carpathes du Comitat de Zips en Hongrie ("Bull. de Sc. Natur. et Géol." 1830).W botanice był właściwie samoukiem, choć częściowo wyszkolił go kolega profesor z liceum kiezm. » Ján Klanica.

W znajomości flory Spisza i Tatr stał się M. uznanym autorytetem. Przyjaźnił się i korespondował ze znanym botanikiem P. Kitaibelem i posyłał mu dużo roślin ze Spisza i Tatr, np. corocznie w 1797-1800. W wielkim bot. dziele Kitaibela i Waldsteina Descriptiones et icones plantarum rariorum Hungariae (1802-12) wymieniony jest M. wśród tych, którzy pomogli autorom. W czasie swej podróży do Tatr w 1813 wybitny botanik G. Wahlenberg odwiedził Maukscha i studiował jego zielnik.

Własne prace bot. pozostawił M. w rękopisach, np. Flora Scepusii Septemtrionalis oraz Tentamen Florae Scepusii partim aliorum comitatuum (obie zaginęły). Do planowanego ale nie ukończonego i nie wydanego dzieła Kitaibela Botanica geographica Hungariae dostarczył M. różne wykazy bot., m.in.: Verzeichniss der Zipser Pflanzen, die ich bis 1797 gesammelt habe, Verzeichniss der nach Pest eingeschickten Pflanzen, Verzeichniss der Pflanzen, die mir Wahlenberg von seiner Reise mitbrachte, und die ich hier nicht fand oder verkannte oraz Index plantarum in Scepusio lectarum. Po śmierci M. jego pracę o 112 gatunkach grzybów, Verzeichniss und Beschreibung der Carpatischen Blätterschwämme (Agarici) im Zipser Comitat in Ungarn, opublikował G.K. Rumy ("Isis" 1834).

Jedną z najcenniejszych prac M., do dziś pozostającą w rękopisie, mimo że już w 1826 przygotował ją do druku jego przyjaciel G.K. Rumy, to przewodnik po Tatrach: Wegweiser durch die Zipser karpatischen Alpen. Zawiera on część bot., w której wymieniono 1508 gatunków, w tym ponad tysiąc gatunków roślin naczyniowych.Dużo danych bot. i liczne zapiski meteor., obok in. cennych wiadomości, podał M. w swym dzienniku (Tagebuch ), spisywanym w 1794-1832. Dziennik ten nie został wydany, był jednak obficie wyzyskany w życiorysie M., pióra S. Webera (zob. niżej), a także w monografii J. Liptáka o liceum kiezmarskim.Na przełomie XVIII i XIX w. przyczynił się M. wybitnie do rozwoju i rozpowszechnienia wiedzy o Tatrach i Podtatrzu nie tylko własnymi pracami, lecz również tym, że wielu naukowcom przybywającym wówczas w Tatry udzielał informacji nauk. i rad, nawet służył jako przewodnik. W niem. i węg. nazewnictwie tatrz. został uczczony nazwami Maukschabstürze i Maukschgödör (na stokach Sławkowskiego Szczytu) oraz Mauksch See i Mauksch-tó (Czarny Staw Kiezmarski).

Lit. - August Kanitz: Versuch einer Geschichte der ungarischen Botanik. "Linnaea" 1865. - "Jahrb. UKV" 1903 (Samuel Weber). - "SBS" 4, 1990.

---