Łomnica

Łomnica, szczyt (2634, 2632 m); Lomnický štít; Lomnitzer Spitze, Lomnicer Spitze; Lomnici-csúcs. S. Drugi pod względem wysokości szczyt tatrz. Do ok. 1860 Ł. uchodziła powszechnie za najwyższy szczyt tatrz., choć Ludwig Greiner już w 1838 wykazał swym pomiarem trygonometrycznym (opublikowanym w 1839), że najwyższy jest Gierlach. Ł. wznosi się we wsch. części Tatr Wys., w ich bocznej grani odchodzącej od głównej w Baranich Rogach na pd.-wsch. U stóp Ł. leżą Kiezmarska Dolina, Łomnicka Dolina i Dolina Małej Zimnej Wody. Z wierzchołka Ł. przy sprzyjających warunkach atmosferycznych widać wielkie połacie pięciu państw, m.in. Góry Tokajskie, Góry Bukowe i Matrę na Węgrzech (150 km), Śnieżkę w Karkonoszach na granicy Czech i Polski (360 km), Łysą Górę w Górach Świętokrzyskich w Polsce (blisko 200 km), Howerlę w Czarnohorze na Ukrainie (300 km) oraz liczne pasma górskie Słowacji.

Wśród wszystkich tatrz. szczytów Ł. jest jednym z najsłynniejszych, o najbogatszej i najbardziej różnorodnej historii, i zajmuje pozycję wyjątkową: w dziejach taternictwa i turystyki tatrz., w historii dawnych poszukiwaczy skarbów i wysokogórskiego górnictwa, w dziejach badań nauk., w piśmiennictwie, grafice i malarstwie tatrz., a także w dziejach niszczenia pierwotnego uroku przyrody Tatr.Już od XV w. wizerunek Ł. figurował w herbie rodziny Berzeviczy z Wielkiej Łomnicy. Pojawia się też Ł. na najstarszych panoramach tatrz.: Jerzego Buchholtza jun. z 1717 i Stefana Berzeviczyego z 1719, a z polskich - na panoramie Zygmunta Vogla z 1804 (w dziele Stanisława Staszica O ziemiorodztwie Karpatow 1815). Majestatyczna sylwetka Ł. była odtwarzana przez artystów od pocz. XIX w. na setkach drzeworytów, litografii i obrazów.

Ł. należy też do szczytów tatrz. o najbogatszej literaturze. Oprócz publikacji nauk., wspomnieniowych, tur. i tatern., poświęcono temu szczytowi osobne wiersze lub fragmenty większych poematów. Podobnie jak Krywań, który często występuje w poezji i w ogóle w literaturze słow. jako symboliczna góra narodowa Słowaków (z nawiązaniem do spraw ogólnosłowiańskich), tak i Ł. - choć od XI w. nie leżała w granicach Polski lecz na Węgrzech - odegrała w poezji pol. pewną rolę symboliczną dla pol. spraw nar. (również z nawiązaniem do spraw ogólnosłowiańskich) w latach utraty niepodległości, np. fragment Łomnica w Proroctwach ks. Marka Seweryna Goszczyńskiego (1833), w Pieśni o ziemi naszej Wincentego Pola (1843), w poemacie Tatry w dwudziestu czterech obrazach Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego (1860), a jeszcze wcześniej w prozie, np. we wspom. dziele Staszica (1815).

Przez długi czas uważano mylnie, że na Ł. był już David Frölich z towarzyszami w 1615, a potem (lub nawet wcześniej) nieznani z nazwiska turyści z przewodnikiem spiskim i wreszcie Simplicissimus (Daniel Speer) z towarzyszami i przewodnikiem ze Spisza w 1654, wszyscy oni jednak byli nie na Ł., lecz na pobliskim Kiezmarskim Szczycie. Przyczyną nieporozumienia były zmiany w dawnych nazwach szczytów. Aż do II poł. XVIII w. uchodziła Ł. za niedostępną.

W XVIII w. i na pocz. XIX w. rodzina kiezm. »Fabri (Fabry) i inni Spiszacy prowadzili prymitywne roboty górn. w pn. ścianie Ł. na Miedzianych Ławkach. Jakob Fabri sen. ok. 1760-90 dotarł z Miedzianych Ławek na sam wierzchołek Ł. jako pierwszy znany z nazwiska człowiek. Mn.w. w tym samym czasie drogę na Ł. od pd. odkryli strzelcy z pobliskich wsi spiskich, a droga od pn. poszła wnet w zapomnienie.

Pierwszymi turystami i badaczami nauk., którzy weszli na Ł. (od pd.) byli: ang. przyrodnik Robert Townson z dwoma strzelcami kozic ze wsi Stara Leśna w 1793, pol. uczony Stanisław Staszic z przewodnikami (strzelcami) ze wsi Stara Leśna i Gierlachów w 1802 lub 1804, grupa nieznanych turystów (z przewodnikami?) przed 1807, szwedzki botanik Göran Wahlenberg i kiezm. przew. David Fabri w 1813.

Wkrótce potem wejścia na Ł. stały się coraz częstsze, a niektórzy przewodnicy (niem. i słow.) do 1865 prowadzili turystów na ten szczyt po kilkadziesiąt i nawet ponad sto razy. Kobiety wchodziły na Ł. od lat 1840., w tym Polki od 1856. Wszystkie te wejścia odbywały się od pd., i już przed 1860 niektóre fragmenty drogi zaczęto sztucznie ułatwiać; pierwszą żelazną poręcz skradziono i musiano ją zastąpić drewnianą, potem założono klamry i łańcuchy. Ponownego wejścia na Ł. od pn. dokonał dopiero w 1878 Jan Gwalbert Pawlikowski z przew. Wojciechem Bukowskim i Maciejem Sieczką.

W dziejach tatern. Łomnicy ważnym wydarzeniem było po licznych próbach odkrycie drogi na ten szczyt wprost z Doliny Pięciu Stawów Spiskich tzw. Drogą Jordána w 1900 (Károly Jordán i przew. Johann Franz sen.). W nast. latach taternicy odkryli różne nowe drogi na Ł.

Dużą rolę w nowszych dziejach taternictwa odegrało zdobywanie jej zach. ściany, należącej do najwspanialszych w Tatrach. To niezwykle gładkie i strome urwisko skalne było atakowane wielokrotnie. Przeszli je pierwsi Antoni Kenar, Aleksander Stanecki i Wiesław Stanisławski w 1929; droga ich wiodła ukosem przez lw. część zach. ściany na pn.-zach. grań. Drugiego wejścia tą ścianą, inną drogą, dokonali Wincenty Birkenmajer i Kazimierz Kupczyk w 1930; droga ich, wiodąca ukosem przez pr. część zach. ściany wprost na wierzchołek, została wtedy zaliczona do najtrudniejszych w Tatrach.

Już od 1932 usiłowano też wejść zach. ścianą mn. w. w linii spadku wierzchołka Ł., a udało się to dopiero przy zastosowaniu sztucznych ułatwień w 1950: František Plšek i Václav Zachoval, drogą przez Hokejkę, z kolei uznaną wtedy za najtrudniejszą w Tatrach. Obecnie kilkanaście dróg wiedzie zach. ścianą Ł. i niejedna przewyższa trudnościami drogę przez Hokejkę.

W zimie pierwsi byli na Ł. (zwykłą drogą od pd.) Theodor Wundt i przew. Jakob Horvay w 1891. Potem wchodzono w zimie na Ł. różnymi drogami, a w 1951 Arno Puškáš i Ladislav Szabó nawet zach. ścianą, drogą Birkenmajera i Kupczyka, ale z pomocą sztucznych ułatwień, nie stosowanych na tej drodze w lecie.

Mimo wielu głosów sprzeciwu zbudowano w 1936-40 napowietrzną kolej linową z Tatrz. Łomnicy na wierzchołek Ł., na którym postawiono kilkupiętrowy murowany budynek stacji kolei, mieszczący też obserwatorium meteor. W 1956-61 dobudowano murowany gmach obserwatorium astron., a tuż ponad urwiskiem zach. ściany postawiono laboratorium fizyczne. W 1957 umieszczono na wierzchołku Ł. telewiz. stację przekaźnikową, a w 1963-65 zbudowano linię elektryczną wysokiego napięcia od Łomnickiego Stawu, biegnącą najpierw na pd.-zach. zbocze Huncowskiego Szczytu (8 podpór), a stamtąd ponad Cmentarzyskiem na pn.-wsch. żebro Ł. (tu ostatnia podpora) i dalej na wierzchołek Ł.

Dla przybywających na wierzchołek koleją linową Ł. nie jest punktem wyjścia jakichkolwiek tras wycieczkowych (dawne szlaki wycieczkowe znakowane zlikwidowano); pasażerowie kolei mogą tylko przejść się kilkadziesiąt m betonową promenadą na grani szczytowej, otoczonej żelazną balustradą. Jedynie taternicy mają skrócone dojście do niektórych dróg wspinaczkowych, a drogi tatern. wiodące urwiskiem zach. ściany kończą się przy owej balustradzie.

Tuż pod wierzchołkiem Ł. w kierunku Cmentarzyska ciągnie się olbrzymie wysypisko żużlu, gruzu, złomu i śmieci, a gł. żlebem wsch. ściany spływają ścieki i nieczystości z budynków na Ł. Na niegdyś majestatycznym tatrz. szczycie powstało więc ruchliwe i niechlujne osiedle, na którego skraju stoi w charakterze reliktu przysadzisty słupek betonowy z napisem-klepsydrą: Tu był wierzchołek Łomnicy.

Nazwa Łomnicy powstała stąd, że szczyt ten wznosił się (częściowo) w granicach posiadłości Wielkiej Łomnicy, a więc pośrednio od potoku Łomnica. Nazwa szczytu powinna więc prawidłowo brzmieć Łomnicki Szczyt i taką właśnie dawniej czasem się posługiwano, jednakże w języku pol. upowszechniła się nazwa krótsza, taka sama jak dla potoku: » Łomnica.

W dawnej literaturze pol. używano też nazw Krępak, Krempak i Krapak, niekiedy na oznaczenie Ł. (szczytu), a kiedy indziej całych Tatr czy Karpat, przy czym z tekstów nieraz trudno się wyznać, o który z tych obiektów w danym wypadku chodziło, zasadniczo jednak przed 1800 nazwami tymi oznaczano Tatry lub Karpaty, a nie szczyt Ł. Stanisław Staszic w 1812 i 1815 używał stale dla Ł. nazwy Wielki Krapak lub po prostu Krapak (uważając ją za najstarszą), ale podał też inne jej nazwy, stosowane wtedy przez spiskich Słowaków: Wysoka,Wysoka Łomnicka, Wielki Gruń, natomiast nie wymienia nazwy Łomnica czy Łomnicki Szczyt (tylko w wersji niem. Lomnitzer Spitze). Nazwa Łomnica czy Łomnicki Szczyt upowszechniła się w piśmiennictwie pol. wkrótce potem.

Z powodu jej wysokości i okazałej, niegdyś majestatycznej sylwetki, rzucającej się w oczy ze Spisza, Łomnicę określano też dawniej dodatkowym epitetem: Królowa Tatr lub Królowa Tatrzańska. To co obecnie znajduje się na jej głowie trudno nazwać koroną.

Lit. - Stanisław Staszic: Rozprawa piąta o Krapaku Wielkim. "Rocz. Tow. Warsz. Przyjaciół Nauk" 8, 1812. - Marian Alojzy Łomnicki: Wycieczka na Łomnicę tatrzańską 26 lipca 1865 r. "Tyg. Ilustr." 1868. - Walery Eljasz: Wycieczka na Łomnicę w Tatrach. "Kłosy" 1883, nry 943-948, z rysunkami autora. - Wincenty Birkenmajer: Szklana Góra. "Tat." 1930, nr 4 (cały poświęcony dziejom Ł.).

---