fotografia

fotografia . Fotografia została wynaleziona w 1839, a najdawniejsze tatrz. zdjęcia fot., jakie się zachowały, pochodzą z ok. 1860.

Okres do I wojny światowej.

Fotografowaniem Tatr pierwsi zajęli się Polacy: Walery Rzewuski w 1859 i 1861, Marcin Olszyński w 1860, Meletiusz Dutkiewicz ok. 1858 i w 1860 oraz urzędnik krak. Sykta ok. 1860. Oryg. zdjęcia tatrz. Rzewuskiego były do niedawna uważane za zaginione i znano je tylko z reprodukcji drzeworytniczych w dawnych czasopismach, jednakże ok. 1975 i później odnaleziono ich sporo. Zdjęcia fot. Olszyńskiego nie zachowały się i znane są jedynie w postaci drzeworytniczych reprodukcji w ówczesnych czasopismach. Po M. Dutkiewiczu została jedna f. fragmentu Zakopanego na tle Tatr z 1860. Ze zdjęć Sykty istnieje 17 f. stereoskopowych, przedstawiających różne fragmenty Zakopanego i Tatr Pol. oraz jeden widok Jaworzyny Spiskiej. Wkrótce potem, przed 1868, fotografował w Tatrach (?) i Pieninach malarz Franciszek Wyspiański. Czy przed 1870 fotografował w Tatrach jeszcze ktoś oprócz wymienionych Polaków, nie wiadomo. Zachowało się jedno zdjęcie Kuźnic, nieznanego autora, może W. Rzewuskiego, które być może również pochodzi z powyższego okresu.

Ok. 1870 pojawia się w Tatrach trzech wybitnych fotografów: Hermann Wilhelm Vogel z Berlina (w 1870), Awit Szubert z Krakowa (w 1871 lub nawet wcześniej, gdyż w Pieninach robił zdjęcia już w 1865) oraz Károly Divald z Preszowa (w 1873 lub nieco wcześniej). Vogel wydał dwa albumy zdjęć tatrz. i na tym, zdaje się, zakończył swą działalność w Tatrach. Szubert wydał swój pierwszy album tatrz. w 1875 (lub wcześniej), a potem szereg dalszych. Divald swój pierwszy album tatrz. wydał w 1873, a następnie dalsze. Te pierwsze albumy tatrz. Vogla, Szuberta i Divalda były tekami z oryginalnymi odbitkami fot., nalepionymi wraz z drukowanymi objaśnieniami na kartony.

Wkrótce potem zaczyna się pojawiać w Tatrach coraz więcej fotografów. Z pol. strony przede wszystkim Karol Dutkiewicz w 1881, Stan. Bizański od 1885 i Walery Eljasz-Radzikowski od 1890. Następnie w okresie 1900-10 wyróżniają się swymi zdjęciami tatrz. Janusz Chmielowski, Władysław i Kazimierz Bizańscy, Mieczysław Karłowicz, Roman Kordys, Zygmunt Klemensiewicz, Maksymilian Dudryk, Stanisław Zdyb, Stanisław Krygowski i in. Pojawia się też wielu fotografów niem. i węg.

Strona techniczna zdjęć (mn.w. od 1890) stoi już na wysokim poziomie, ale fotografie mają charakter raczej sprawozdawczy, dokumentalny, chociaż widać nieraz wybitne starania o efekt artystyczny. Od 1889 jako osobne dodatki do "Pam. TT" wychodzą heliograwiurowe reprodukcje zdjęć tatrz. (Szuberta i in.), a np. w 1901 ukazuje się drukowany podobną techniką albumik Widoki z Tatr Stanisława Bizańskiego. W tekście wydawnictw tur., zarówno pol. jak i węg., zaczyna się umieszczać siatkowe reprodukcje fotografii tatrz. od ok. 1900; mn.w. od 1905 są na dobrym poziomie.

W ostatnich latach przed I wojną świat. zaczynają działać dalsi, wybitni fotografowie tatrz.; z polskich: Jan Małachowski, Jerzy Lande, Władysław Pawlica, Jan Jaroszyński, Józef Oppenheim, Tadeusz Cyprian i in. Strona artystyczna zdjęć poprawia się i staje się nieraz gł. celem fotografa. Za najlepsze osiągnięcie fot. w druku przed I wojną świat. jest uważana książka Mieczysław Karłowicz w Tatrach (1910), ilustrowana reprodukcjami zdjęć Karłowicza na osobnych wkładkach, jednakże na równym poziomie stały poszczególne f. wymienionych już wyżej i in. osób, ukazujące się jako osobne dodatki do "Tat." czy "Pam. TT", a na Węgrzech w "Turistaság és Alpinizmus" (w tym ostatnim np. zdjęcia takich autorów jak: Lajos Petrik, Tibold Kregczy, Endre Maurer, István Tóth, Gyula Komarnicki, a także niektórych wymienionych wyżej autorów pol.). Były też osobne dodatki fot. do "Turisták Lapja", zawierające m.in. pierwsze rozległe fot. panoramy ze szczytów tatrz. (Petrika), te ostatnie źle reprodukowane.

Pierwsze zdjęcia ściśle taternickie (wspinaczkowe) były chyba Karola Englischa, ale jeszcze nieudolne. Pierwsze dobre zdjęcia wspinaczkowe to f. z 1907 zatytułowana Widok ze Zbójnickiej Ławy (autorzy D.K.K. = Dudryk, Klemensiewicz i Kordys), reprodukowana jako dodatek do "Tat." 1908, nr 1, lub tychże autorów f. z 1907, opublikowana (po raz pierwszy?) w "Ziemi" z 1922 (nr 8-9) pt. Zbójnickie Turnie... oraz f. Romana Kordysa Na Żabim Koniu ("Tat." 1909, nr 6). Pierwsze dobre zdjęcia z wypraw zim. (tatern. i narc.) robił Stanisław Zdyb.

Okres międzywojenny.

W okresie tym nastąpił dalszy rozwój f. tatrz. Wśród licznych fotografów pol. tych czasów byli m.in.: Henryk Schabenbeck, Tadeusz i Stefan Zwolińscy, Roman Serafin, Feliks Larisch, Tadeusz Krystek, Henryk Mogilnicki i Wiktor Ostrowski; wśród Węgrów i Niemców spiskich: Alfred Grosz i Josef Bethlenfalvy, wśród Czechów Alois Chytil. Fotografie tatern. (wspinaczkowe) robili niektórzy z wymienionych wyżej, a ponadto przede wszystkim Witold H. Paryski i Stanisław Motyka (np. jego doskonałe zdjęcia z trawersu pd. ściany Zamarłej Turni). Dopiero w tym okresie rozwinęła się też właściwa fotografia artyst., fotografika. Z pol. fotografików owych lat działali w Tatrach np. Jan Sunderland, Jerzy Lande, Antoni Wieczorek, Tadeusz Malicki, Witold Romer.W latach międzywoj. pojawiają się już b. liczne tatrz. albumy fot., drukowane coraz wyżej stojącą techniką rotograwiurową. Za najlepsze pol. albumy tych czasów uchodzą: pośmiertny album Władysława Pawlicy W górach (1929) oraz zbior. album Góry wołają (1939).

Okres po II wojnie światowej.

W latach tych przybyło dużo dobrych fotografów i fotografików tatrz., z polskich: Andrzej Roszkowski, Włodzimierz Puchalski, Roman Petrycki, Krystyna Gorazdowska, Władysław Werner, Edward Hartwig, Józef Myszkowski, Zbigniew Kamykowski, Zofia Zwolińska, Henryk Hermanowicz, Stanisław Momot, Ryszard Ziemak i wielu in.; w Czechosłowacji: Karel Skřipský, Vladimír Sadílek, Oldřich Staněk, Vladimír Kostial, Vilém Heckel, Božena Mrhová, Milič Blahout, Stanislav Samuhel, Milan Legutky, Ivor Mihál i liczni in.

Osobno trzeba wspomnieć o f. podziemnej, w jaskiniach tatrz. Pionierami byli tu Tadeusz i Stefan Zwolińscy, a potem było wielu, np. Ryszard Gradziński, Waldemar Burkacki, Wojciech W.Wiśniewski, Stanisław Kotarba.

W latach po II wojnie świat. ukazało się więcej tatrz. albumów fot. niż przez wszystkie poprzednie lata. W Polsce wyróżniły się najpierw albumy Kazimierza Saysse-Tobiczyka (zawierające fotografie całego szeregu fotografów pol.); w Czechosłowacji wydali albumy tatrz. prawie wszyscy wymienieni wyżej fotografowie czechosł., a także i in.

Pierwszy kolorowy album tatrz. ukazał się w czasie II wojny świat. (Ernst Hornickel: Die bunten Wunder der Tatra, 1944), a drugi z kolei wydał Anton Bečvář pt. Vysoké Tatry (1948). Trzeba też wymienić osobno jedyny w swoim rodzaju album tatrz., album częściowo kolorowych zdjęć chmur nad Tatrami: Atlas horských mraků (1953), którego autorami są A. Bečvář i B. Šimák. Dodać można, że pierwszą opublikowaną reprodukcją kolorowej f. tatrz. było bodaj zdjęcie Tadeusza Rzący (Wierch Mięguszowiecki nad Morskiem Okiem ), które ukazało się w "Wierchach" 1923. W ostatnich latach publikuje się dużo kolorowych zdjęć w wydawnictwach albumowych i in., np. w miesięcznikach "Krásy Slovenska" i "Vysoké Tatry".

Wreszcie wspomnieć warto o ciekawostce f. tatrz., jaką są nocne zdjęcia wykonane z obserwatorium nad Łomnickim Stawem, a ukazujące Kiezmarski Szczyt i Łomnicę z widoczną nad nimi smugą świetlną przelatującej rakiety nośnej pierwszego sztucznego satelity ziemskiego w 1957 (Z. Bochníček: Hviezdy mieru a štastia 1958, na wkładkach ilustracyjnych).

Zbiory, wystawy, kluby.

Największe kolekcje dawnych f. tatrz. oraz starych i nowych albumów tatrz. znajdują się w Muzeum Tatrz. w Zakopanem, w Muzeum TANAPu w Tatrz. Łomnicy, w Centr. Bibliotece Górskiej PTTK w Krakowie oraz w zbiorach W. H. Paryskiego w Zakopanem, a także w nowo powstałym Muzeum Fotografii w Krakowie.Zdjęcia tatrz. pokazywano już przed I wojną świat. na różnych wystawach o szerszej tematyce. Co najmniej od 1926 urządzano w Polsce i Czechosłowacji liczne wystawy (a także konkursy) fotografii krajobrazu górskiego lub specjalnie tatrzańskiego, a po II wojnie świat. także osobne wystawy starych zdjęć tatrz.Pierwszy klub fot. w Zakopanem powstał w 1931; prezesem był Henryk Schabenbeck. W 1953-62 istniał oddział zakop. Pol. Tow. Fotograficznego (prezes Czesław Wojtych); urządzał wystawy o tematyce tatrz. Po 1962 powstały w Zakopanem różne samodzielne stowarzyszenia fot., m.in. Klub Fotograficzny przy PTTK.

Zob. też hasła o poszczególnych fotografach.

Lit. - Jan Sunderland: Początki polskiej fotografii tatrzańskiej. "Fotografia" 1959, nry 2-6. - Tenże: Polska fotografia tatrzańska końca XIX wieku. Tamże 1960, nr 4. - Tenże: Polska fotografia tatrzańska na początku XX wieku. Tamże 1960, nr 5 i 6. - Ewa Gawąd i Jerzy Darowski: Zbiory fotograficzne Muzeum Tatrzańskiego im. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem. "Fotografia" 1982, nr 1.

---