Eljasz-Radzikowski Stanisław

Eljasz-Radzikowski Stanisław (21 IV 1869 Kraków - 19 VI 1935 tamże), syn » Walerego Eljasza-Radzikowskiego. Z zawodu lekarz, z zamiłowań badacz historii Tatr i Podhala oraz ich nazewnictwa geogr., miłośnik i znawca kultury ludowej Podtatrza, malarz. Na przełomie XIX i XX w. był jednym z najlepszych znawców Tatr i ich przeszłości, a w ogóle był jednym z najwybitniejszych tatrologów i autorem do dziś cennych prac o Tatrach i Podtatrzu. W najmłodszych latach używał nazwiska pojedynczego Eljasz (nie Eliasz ), potem stale podwójnego.

W Krakowie uczęszczał do Gimnazjum św. Anny, w którym jego ojciec uczył rysunku. Kolegował tam z Józefem Mehofferem, Stanisławem Estreicherem i Stanisławem Wyspiańskim, z którym przyjaźnił się również w późniejszych latach.

Studia lek. odbył w Krakowie, w 1893 uzyskując doktorat na uniw. krak. (a nie lwowskim). Od 1 VI 1894 do 31 VII 1896 (może miesiąc lub dwa dłużej) był lekarzem klimatycznym w Zakopanem, gdzie następnie praktykował prywatnie prawie do końca maja 1897, a od ostatnich dni tego miesiąca już pracował we Lwowie w klinice uniwersyteckiej prof. Antoniego Gluzińskiego, aż do 1905. W roku tym wskutek załamania nerwowego i uporczywej bezsenności był na kuracji w prywatnym zakładzie leczniczym we Lwowie, ale już w nast. roku podjął na nowo żywą działalność pisarską i naukową.

Na podstawie swej praktyki lek. i prowadzonych badań ogłosił w 1895-1914 szereg prac i artykułów z zakresu medycyny i dziedzin pokrewnych; niektóre dotyczą Podtatrza i nawet Tatr, np.: Zakopane, klimatischer Kurort in der polnischen Tatra in Galizien ("Bäder Almanach", Berlin 1895), Bakteriológia a Tátrában ("Tur. Lapja" 1898, nr 1-2, o bakteriologicznych badaniach powietrza i wody w Zakopanem i Tatrach Pol.), Cukier w wycieczkach górskich ("Prz. Zakop." 1899, nr 22), Spostrzeżenia nad podniebiem tatrzańskim, Przyczynek do geografii lekarskiej polskiej ("Prz. Lek." 1908), O Zakopanem. Spostrzeżenia z doświadczenia wieloletniego ("Pam. Pol.Tow. Balneol." 1914).

Związki S.E.-R. z Tatrami zaczęły się jednak wcześniej i były o wiele ściślejsze, a jego twórczość pisarska znacznie obfitsza i bardziej różnorodna. Do Zakopanego został przywieziony przez rodziców po raz pierwszy w 1869, gdy miał zaledwie trzy miesiące, a potem corocznie. Już w b. młodym wieku poznawał Tatry w towarzystwie ojca, potem samodzielnie ze swymi kolegami, czasem z przewodnikami, np. z Klimkiem Bachledą. Wcześnie zaczął studiować literaturę tatrz. i prowadzić notatki o Tatrach i Podtatrzu, a jego zainteresowania tym regionem były wielostronne.

Pierwszy jego artykuł tatrz. to Szarota alpejska ("Pam. TT" 1888, przedruk w "Kur. Zakop." 1892, nr 1). Potem pomagał ojcu opracowywać nowe wydania jego przewodnika tatrz. i umieszczał w nim od 1891 własny rozdział z geogr., hist. i przyr. opisem Tatr i Podtatrza, który był też w coraz obszerniejszej postaci wydawany osobno pt. Pogląd na Tatry (Kr.1891, 1896 i 1900). Na podstawie badań terenowych i archiwalnych oraz studiów nad kilkujęzycznym piśmiennictwem ogłosił cenną do dziś pracę o nazwach geogr. Tatr Bielskich pt. Tatry Bielskie ("Pam. TT" 1893 i 1894), wraz z pierwszym szczegółowym opisem topografii tego pasma górskiego (z mapką i dużą panoramą).

Przeważnie na własnych poszukiwaniach archiwalnych oparte są też jego następne, wartościowe prace: obszerny hist.-geogr. opis Zakopanego pt. Zakopane ("Słow. Geogr. Król. Pol." t. 14, 1896); wydanie w przekładzie pol. z b. istotnymi komentarzami rękopisu Franza Kleina pt. Polscy Górale Tatrzańscy czyli Podhalanie i Tatry na początku wieku XIX ("Lud" 1897); rozprawa gorąco popierająca styl zakopiański (witkiewiczowski) pt. Styl zakopiański ("Lud" 1900, nr 2 i rozszerzone wyd. książkowe: Kr.1901); rozprawa hist. Zakopane przed stu laty ("Pam. TT" 1901 i 1902); oparta na badaniach terenowych i opublikowana po czesku praca etnogr. Gierłachov, málo známá slovenská vesnice v Tatrách. Kroje, řeč, podáni ("Český Lid" 1901, nr 4); podstawowa do dziś rozprawa o dawnym górnictwie w Tatrach Pol.: Góry srebrne w Tatrzech otwarte R.P. 1502 ("Pam. TT" 1902); obszerne studium Zatarg z Węgrami o Morskie Oko ("Tyg. Ilustr." 1902, nr 32); rewelacyjna wówczas rozprawka Skarby zaklęte w Tatrach (Kr. 1903, jako wsp. odbitka dwóch części ogłoszonych w "Prz. Zakop." 1903, nry 16-19 i 21-22); książka Powstanie chochołowskie w roku 1846 (Lw. 1904), będąca przez wiele lat najlepszym opracowaniem tego tematu; wydanie z cennymi komentarzami dawnego spisku do skarbów: Michała Chrościńskiego Opisanie ciekawe gór Tatrów ("Pam. TT" 1905); wreszcie po wielu mniejszych pracach znów większa rozprawa: Sprawa granicy polskiej od Węgier ("Pam. TT" 1920).

Kompletnej bibliografii twórczości S.E.-R. dotąd nie ma, a ogłaszał on swoje liczne studia, artykuły i notatki w dziennikach, czasopismach i rocznikach wydawanych nie tylko na ziemiach pol., ale także na ówczesnych Węgrzech (w czasopismach węg., spiskoniem. i słow.), w Czechach, w Niemczech, w Szwajcarii, w Rosji (w Petersburgu), a do tego nieraz pisał pod kryptonimami lub pseudonimami (np. S.E.-R., StER, Stan. Ogończyk) albo anonimowo. Pisywał na różne tematy związane z Tatrami i Podtatrzem. Korespondował z Niemcami spiskimi (np. z pastorem Samuelem Weberem z Białej Spiskiej), ze Słowakami (np. ze znanym bibliografem L.V. Riznerem), z Czechami (np. z K. Drožem).

Zajmował się żywo etnografią, zwł. podhalańską i słowacką, ogłaszając m.in. (poza tym, co już wymieniono): Z folklorystyki słowackiej ("Lud" 1899), Lachy w Polsce i na Słowaczyźnie (tamże 1900), Jaworzyna Spiska, Zbójnik Krudynhop a Madej zbój (tamże 1906). Zredagował i poprzedził obszerną przedmową polskie wydanie podręcznika ang. Folklor (Kr.1901).

Często pisywał o nazwach geogr. w Tatrach i na Podtatrzu, np. Ein Beitrag zur Nomenclatur der Tátra ("Karp. Post." 1893, nr 36), O nazwie Zakopanego ("Kraj" 1899, nr 27), Miestne mená vo Spiši ("Sbor. Muz. Slov. Spol." 1899, nr 1 i 2), Zur Onomatologie der Tátra ("Zipser Bote" 1899, nr 9), Zur Tatrakunde (tamże 1899, nr 4), O swojskość Tatr ("Słowo Pol." 1906, nr 275), Kilka uwag w sprawie imiennictwa tatrzańkiego ("Tat." 1908, nr 4), O prawdziwą nazwę ziemi spiskiej ("Gaz. Podh." 1919, nr 6).

Wypowiadał się nieraz w sprawach językowych: ogólnych (pol.) i gwarowych (podh.), poza tym, co pisał o nazwach geogr., np. Dzieło Bronisława Dembowskiego ("Alm. Tatrz." 1894, o słowniku gwary podh.), Dlaczego należy mówić "zakopiański" a nie "zakopański" ("Tyg. Ilustr." 1896, nr 38), "Zakopiański" ("Lud" 1906, nr 4), Mowo ludowa, ty arko przymierza ("Nasz Kraj" 1906, t. 2, nr 6, o gwarze podh.), O niektórych wyrazach ("Krzesanica" 1933, nr 2).

W niektórych swych lek. pracach poruszał sprawy klimatu i jego wpływu (m.in. wiatru halnego) na organizm ludzki. Sam też prowadził w Zakopanem obserwacje meteor. (także insolacji) i ogłaszał wyniki: Postrzeżenia meteorologiczne ("Lista Gości w Zakopanem" 1896, nr styczniowy i lutowy), a także krytyczny przegląd obserwacji prowadzonych w Kuźnicach i Zakopanem: Meteorologia Zakopanego ("Zakopane" 1908, nr 19 i 20).

Pisał na rozliczne in. tematy związane z Tatrami: zbójnictwo, ochrona kozic, badania stawów tatrz., wykopaliska jaskiniowe, mapy Tatr, czasopisma zakop., wydarzenia bieżące, wspomnienia o zmarłych (Karel Kořistka, Maciej Sieczka, Walery Eljasz-Radzikowski, Karol Potkański, Klemens Bachleda); ogłosił artykuł o pierwszym pol. alpiniście Antonim Malczewskim. Trzeba podkreślić, że zabierając głos w tylu różnych dziedzinach, robił to w oparciu o rzetelną wiedzę i studia. Jego artykuły i rozprawy wybitnie wzbogacały ówczesną wiedzę o Tatrach i Podtatrzu, wprowadzały nowe spojrzenie na różne zagadnienia (np. zbójnictwa) i nowe metody badawcze (np. w onomastyce). Ogłosił też z ogólnej historii Polski pracę, która uzyskała pochlebne recenzje historyków: Regnum Poloniae w oświetleniu sfragistyczno-heraldycznym ("Kwart. Hist." 1914).

Napisał również (pod pseudonimem Stan. Ogończyk) kilka utworów nowelistycznych, opartych na opowiadaniach góralskich: W kolibie ("Prz. Zakop." 1899, nr 5), Jako sie moze przydarzyć, kie złe ma przystęp do sałasa ("Nasz Kraj" 1906, nr 6 i "Słowo Pol." 1906, nr 342), Moze ta to chłopiątko jegomość mało dobrze okrzcili? ("Tydzień" 1906, nr 32), Duse cłowiecej nie złomis, kieby palice na kolenie (tamże 1906, nr 35), Wszystko się pomału traci (tamże 1906, nr 36). Jest również autorem nastrojowego szkicu Dziawolenie nikczemnego dziawragi uzdajane po północku ("Lamus" 1909, nr 3). Jeden z tych utworów (Jako sie moze przydarzyć...), dedykowany Stanisławowi Wyspiańskiemu, S.E.-R. ogłosił razem z wierszowanym listem, który otrzymał wcześniej od swego przyjaciela: List Stanisława Wyspiańskiego, pisany z Bad Hall w r. 1904, do przyjaciela w Zakopanem ("Nasz Kraj" 1906, t.2, nr 6).

Również był artystą malarzem i rysownikiem, kształconym w tym zakresie zapewne tylko przez ojca. Dużo rysunków i akwarelek S.E.-R. znajduje się w jego notatnikach tatrz., a niektóre swe prace drukowane również ilustrował własnymi rysunkami. Z obrazów tatrz. S.E.-R. dziewięć było reprodukowanych barwnie na pocztówkach Wydawnictwa "Polonia" w Krakowie, m.in. Ciemne smereczyny, Wodospad, Kwiaty górskie, Góralu, czy ci nie żal..., Król Tatr (orzeł). W 1910-11 Wydawnictwo Kart Pocztowych i Artystycznych Jana Czerneckiego w Wieliczce wydało serię Sylwety, zawierającą 43 rysunki graficzno-malarskie autorstwa S.E.-R.; z nich 42 to pełne wdzięku poetyczne podobizny wciąż uwielbianej przez niego aktorki, Ireny Solskiej (nazwiska jej nie wymieniono), niektóre na tle Tatr; kilka z nich powtórzyło krak. wydawnictwo Galerja Polska. Namalował też secesyjny portret Solskiej z pawiem, znajdujący się dziś w Muzeum Teatralnym w Warszawie.

Oprócz pracy lek. (absorbującej go zwł. w 1893-1905) oraz twórczości nauk., pisarskiej i artyst., S.E.-R. rozwijał b. żywą działalność w różnych poczynaniach związanych z Tatrami i Podtatrzem, m.in. współpracując przy redagowaniu czasopism zakop. (np. "Prz. Zakop.") i w komisji kartogr. TT, przygotowującej pol. wersję mapy Tatr. W sporze granicznym z Węgrami o Morskie Oko odegrał dużą rolę nie tylko swą publicystyką, ale też jako rzeczoznawca w sprawach kartografii i dawnych nazw tatrz.

W czasie I wojny świat. służył w wojsku austr. jako lekarz. W 1918-20 w związku ze sporami o granicę był b. aktywny w Komitecie Narodowym Obrony Spisza, Orawy, Czadeckiego i Podhala, a w 1919 zorganizował » Konfederację Chochołowską, która miała zmobilizować społeczeństwo do zbrojnej obrony praw pol. na kresach pd. Taka metoda działania okazała się jednak w ówczesnych warunkach nierealna, co doprowadziło jej inicjatora i wodza do frustracji i przejściowego nadużywania alkoholu. Przyspieszyło to upadek Konfederacji Chochołowskiej, idei w założeniach patriotycznej.

Po 1920, pod wpływem przejść osobistych i narastających dolegliwości fiz., S.E.-R. zamknął się prawie zupełnie w zaciszu domowym w Krakowie, ale do ostatnich chwil życia interesował się żywo sprawami Tatr i chętnie o nich rozmawiał, a pamięć miał doskonałą. W 1925-29 współpracował z czasopismami dla młodzieży "Młody Polak" i "Orlęta", na prośbę ich redakcji dostarczając opowiadań i in. artykułów oraz pożyczając tym czasopismom klisze drukarskie z rysunkami tatrz. i innymi swego ojca. W 1930 na listowną prośbę red. "Wierchów", Jana G. Pawlikowskiego, udzielił mu szczegółowych informacji o swym ojcu, które Pawlikowski wykorzystał w swoim anonimowym Wspomnieniu o Walerym Eljaszu Radzikowskim ("Wierchy" 1930). W 1933 S.E.-R. współpracował z redakcją "Krzesanicy" (nazwa tego pisma jest jego pomysłu), pisząc do drugiego numeru swój ostatni artykuł i użyczając klisz drukarskich z rysunkami tatrz. swego ojca.

Wśród licznych artykułów S.E.-R., ogłoszonych po 1920, część to typowe opowiadania dla młodzieży; z tatrzańskich np. Śpiący królowie ("Młody Polak" 1926, nr 4), Janosik (tamże 1926, nr 12-13), Orzeł w szkole ("Orlęta" 1927, nr 1, o Powstaniu Chochołowskim). Inne artykuły S.E.-R. z tego okresu przynoszą jego ciekawe osobiste wspomnienia oraz przyczynki toponomastyczne i in., np. Kozice tatrzańskie ("Młody Polak" 1926, nr 3), Pszczyna (tamże 1926, nr 5, także o nazwach tatrz.), Świstaki w Tatrach (tamże 1926, nry 4, 16, 17), O niektórych wyrazach ("Krzesanica" 1933, nr 2, o tatrz. terminach topogr. i nazwach). Pisywał też na tematy nie związane z Tatrami.

Po 1920 S.E.-R. żył jednak w prawie zupełnym odosobnieniu i zapomnieniu. Wiadomo tylko, że w 1925-30 odwiedzał go chyba jedynie Mieczysław Gładysz (wtedy redaktor wspomn. czasopisma dla młodzieży, a późniejszy prof. UJ), zaś po 1930 tylko W.H. Paryski. W ostatnich latach życia S.E.-R. przez tego ostatniego komunikował się z Juliuszem Zborowskim, dyr. Muzeum Tatrzańskiego, i wymienił z nim kilka listow, a instytucji tej przekazał pewne pamiątkowe przedmioty. Na pogrzebie S.E.-R. oprócz współlokatorek zmarłego była obecna tylko jedna osoba.

S.E.-R. należy do czołowych badaczy Tatr, Podtatrza i góralszczyzny podtatrz.; zalicza się do ludzi najbardziej zasłużonych tego regionu, m.in. dla Zakopanego i Chochołowa. Jego prace o Tatrach i Podtatrzu ogromnie rozszerzyły poprzednią wiedzę o tym regionie i do dziś stanowią wartościową podstawę dalszych badań, a dla miłośników Tatr niezastąpioną lekturę.

Po śmierci S.E.-R. ukazały się o nim wspomnienia i biografie oraz liczne wzmianki w literaturze nauk. i in. Niestety, większość piśmiennictwa o tym wybitnym i zasłużonym tatrologu nie tylko obfituje w liczne pomyłki co do dat i in. danych, ale ponadto przytacza różne plotki kawiarniane jako rzekome fakty, a wyrwane z kontekstu wypowiedzi interpretuje się fałszywie. Wszystko to dla podtrzymania nie prawdziwej ale wciąż powtarzanej wersji, jakoby S.E.-R. przez prawie całe życie chorował umysłowo i był nałogowym pijakiem. Wiele fałszów o tym człowieku już prostowano w literaturze, ale dalej są powtarzane, nawet w pracach niby naukowych. O tym jednak, jakim był naprawdę S.E.-R., najlepiej świadczy jego udokumentowana wieloletnia działalność i liczne mądre i cenne prace opublikowane w 1888-1933.

Lit. - "Wierchy" 1935 (Jan A. Szczepański). - "PSB" 6, 1948 (Jan Reychman). - "SAP" 2, 1975. - Lidia Kuchtówna: "Sylwety" Stanisława Eljasza Radzikowskiego. "Pam. Teatr." 1977, nr 4.

---