fot. Edward Lichota

Jeden z dwóch sztandarowych gatunków wysokogórskiej fauny tatrzańskiej, zawsze schowany był nieco w cieniu kozicy. Dawniej kojarzony głównie z sadłem, dziś także z zawijaniem czekolady w sreberka. Chcemy przełamać te stereotypy, przybliżyć życie i sylwetkę tego sympatycznego gryzonia. Żeby nikt więcej nie powiedział, że „świstok to ptok”, jak to można czasem usłyszeć na Podhalu.

 Tak jak taternictwo jest lokalną odmianą alpinizmu, tak świstak tatrzański jest lokalną odmianą (podgatunkiem) świstaka alpejskiego. Różnice są niewielkie, a osobniki pochodzące z poszczególnych populacji zaobserwowane poza właściwym obszarem występowania są praktycznie nierozróżnialne. Nieliczny i zagrożony w swym bycie świstak tatrzański nie może być poddany tak dokładnym badaniom, jakie prowadzi się w ogromnych Alpach. Dlatego opisując niektóre zwyczaje świstaków tatrzańskich, zmuszeni jesteśmy odnosić się przez analogię do ich alpejskich kuzynów.

  Jedną z najwyraźniejszych różnic pomiędzy populacjami świstaków alpejskich i tatrzańskich jest ich liczebność. Ocenia się, że w Tatrach żyje około tysiąca tych zwierząt, w Alpach tysiące razy więcej. Gdy w Europie kończyła się druga wojna światowa, w samej tylko Szwajcarii odstrzeliwano kilkanaście tysięcy świstaków rocznie. Dziś ta liczba jest nieco mniejsza, ale i tak co roku w Alpach odławia się bądź odstrzeliwuje wielokrotnie więcej świstaków, niż tych zwierząt żyje w Tatrach. Nic więc dziwnego, że o ile w polskiej czerwonej księdze zwierząt, świstak ma status gatunku bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonego wyginięciem, to według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody jest to gatunek najmniejszej troski.
   Różnice w liczebności i statusie ochronnym powodują, że obie populacje badane są przy użyciu odmiennych technik. O ile w Tatrach od czasów Nowickiego techniki te opierają się głównie na bezinwazyjnym obserwowaniu świstaków, to w Alpach odłów, znakowanie i pobieranie próbek do badań genetycznych są powszechnie stosowaną praktyką. Jest to konieczność, bo z daleka możemy odróżnić najwyżej tegoroczne młode. Płeć świstaka można poznać dopiero po jego złapaniu i dokładnym przebadaniu. Od czasu powstania TPN nie dokonano w polskich Tatrach odłowu świstaka w celach naukowych, pojedyncze osobniki były pozyskiwane na Słowacji. Do wnętrza nor zaglądają co najwyżej kłusownicy. Trudności, jakie wystąpiły na początku tego roku z uzyskaniem zezwolenia na oznakowanie już odłowionej chorej kozicy, świadczą o tym, że ze świstakiem może być podobnie. I dobrze. Świstaki tatrzańskie i alpejskie aż tak się nie różnią, aby trzeba było w Tatrach powtarzać badania, które świstaki alpejskie przypłacały stresem, a nawet życiem. Co roku ukazuje się kilkadziesiąt publikacji naukowych poświęconych świstakowi Marmota marmota. Luki i niejasności, jakie istnieją w wynikach prac badawczych prowadzonych nad świstakiem tatrzańskim, można więc z powodzeniem wypełnić wiedzą zdobytą w czasie wieloletnich, bardzo dokładnych i nowoczesnych badań prowadzonych w innych górach europejskich.

   Świstak niekochany

   Zanim w Tatrach doszło do pierwszego spotkania świstaków i ludzi, w Alpach byli to już starzy znajomi. Dziś na całym obszarze alpejskim świstak ma około 50 różnych nazw nadanych przez ludzi. Geneza tych nazw ginie w pomroce dziejów, czasem bywają wywodzone od Mus alpinus (mysz alpejska) użytego przez Pliniusza Starszego w Historia naturalis. Nazwy te mają często wydźwięk zdrobniały i pieszczotliwy, co może być pośrednim dowodem na to, że świstak był znany i lubiany przez dwunożnych mieszkańców Alp. W gwarze łowieckiej w austriackich Alpach samce świstaków zwane są „niedźwiedziami”, samice „kotkami”, a młode „małpkami”. W Tatrach i na Podhalu świstak to świstak, ewentualnie świstaczek, a znany i ceniony był głównie jako źródło sadła.
   Pociesznie wyglądające, bawiące się ze sobą świstaki niemal idealnie oddają ludzkie wyobrażenie przytulanki. Już w średniowieczu świstaki miały pełnić funkcję jarmarcznych maskotek, zabawiających tłum swą zręcznością, stawaniem słupka na dwóch łapkach, wyprawianiem „cudów na kiju” i gwizdaniem. Tradycję tę najdłużej kultywowali kominiarze w Sabaudii. Świstaki bywały hodowane i przez Podhalan – złapane żywcem, czasem zabawiały dzieci kłusowników, zanim zostały przerobione na sadło lub sprzedane do menażerii.
   W krajach alpejskich sympatyczny wizerunek świstaka od dawna wykorzystywany jest w celach marketingowych. Zjawisko to dotarło także do Polski. Dzięki telewizyjnej reklamie obecnie więcej Polaków kojarzy świstaka z zawijaniem czekolady w sreberka niźli z sadłem leczącym choroby wszelakie. Prawdziwa kariera świstaka maskotki pod Giewontem zaczęła się chyba od uniwersjadowego Sablika w 1993 r. W następnych latach już niemal na każdym rogu i w każdym sklepie gwizdały wyczulone na ruch pluszaki made in China.

   Świstak i jego krewniacy

  Mówiąc świstak, zwykle myślimy o przedstawicielu alpejsko-tatrzańskiego gatunku Marmota marmota. Jest to jednak tylko jeden z 14 gatunków świstaka, zamieszkujących różne regiony półkuli północnej – 6 gatunków żyje w Ameryce Północnej, a 8 na obszarze Eurazji. Tylko jeden gatunek ograniczony jest w swym zasięgu do Europy – Alp i Tatr, a także kilku innych europejskich masywów górskich, w których został introdukowany w XX w. W Europie poza naszym bohaterem występuje także bobak, zwany też świstakiem stepowym, spotykany również na stepach zachodniej Azji. W czasach, gdy Polska sięgała od morza do morza, bobak licznie występował na jej wschodnich kresach. Gatunek ten znany był polskim przyrodnikom chyba nieco wcześniej i nieco lepiej niźli występujący w wysokich górach świstak. Aż do połowy XIX w. świstak często był identyfikowany z bobakiem, co spowodowało spore zamieszanie w ówczesnej literaturze naukowej. W obecnych granicach Polski bobak nie występował w czasach historycznych.
   Najbliższymi krewniakami świstaka żyjącymi w Polsce są obecnie susły. Dawniej susły i świstaki zaliczane były do tego samego rodzaju mruków (Arctomys) – obecnie susły to rodzaj Spermophilus (z łac. lubiący nasiona), a świstaki rodzaj Marmota (od nazwy własnej świstaka alpejskiego). Podobieństwa świstaków i susłów można doszukać się zarówno w budowie ciała, jak i w sposobie życia. W Polsce spotykane są dwa gatunki susłów – zagrożony w swym bycie suseł perełkowany na lubelszczyźnie i zamojszczyźnie oraz suseł moręgowany, wymarły w naturze, ale ostatnio reiontrodukowany na opolszczyźnie. Z kolei najbliższym krewniakiem świstaka spotykanym w Tatrach jest pospolita w całym kraju wiewiórka. Oba te gatunki należą do tego samego rzędu. Podobieństwo świstaków i wiewiórek widoczne jest na przykład w sposobie trzymania spożywanego pokarmu.

   Dzieci epoki lodowcowej

   Pierwsze świstaki pojawiły się prawdopodobnie w Ameryce Północnej. Skok do Azji i dalej do Europy był możliwy, gdy podczas zlodowacenia poziom morza obniżył się do tego stopnia, że w rejonie Cieśniny Beringa powstał most lądowy pomiędzy Alaską i Syberią. Jak to jednak z naukami opartymi o wykopaliska bywa, nie ma jednomyślności wśród paleozoologów i niektórzy twierdzą, że ojczyzną świstaków jest Azja.
W zimnym okresie epoki lodowcowej Alpy, tak jak i cała Europa Północna, pokryte były grubą warstwą lodu. Świstaki z gatunku Marmota marmota żyły wtedy na rozległym bezleśnym obszarze od Belgii i wybrzeża Kanału La Manche na zachodzie, po Nizinę Węgierską na wschodzie. Po ustąpieniu lądolodu lasy ponownie rozprzestrzeniły się na całym niżu europejskim. Przestrzeń życiowa świstaków skurczyła się – ostały się jedynie w wysokich górach. Tam żyją od tamtej pory, na rozległych halach powyżej górnej granicy lasu, gdzie jeszcze dziś panują warunki przypominające te, jakie dominowały w Europie w czasie zlodowacenia.
   Jako dzieci epoki lodowcowej, w toku ewolucji świstaki nabyły swoistych przystosowań, które umożliwiają im przeżycie w nieprzyjaznym górskim świecie. Wygrzebują głębokie nory, które chronią je przed klimatycznymi niedogodnościami i przed wrogami. Żyją w dużych grupach rodzinnych, wspólnie zimują, dysponują ciepłym futrem i innymi właściwościami organizmu, ważnymi dla przeżycia w zimnym wysokogórskim klimacie. Możliwe, że nasze świstaki, właśnie z powodu tych przystosowań do trudnych warunków, nie mogą rozprzestrzenić się na cieplejsze obszary, na przykład na polany i łąki wykarczowane przez ludzi w lasach dolnego regla i na pogórzu.
   Świstaki najprawdopodobniej nie dają sobie rady z wyższym obciążeniem cieplnym. Ich zdolności do termoregulacji, zwłaszcza do oddawania ciepła, są słabo rozwinięte. Nie sapią i nie mają gruczołów potowych. Nawet wysoko w górach w letnie południe może być dla nich za gorąco. Nie pocą się wtedy, nie sapią i nie zipią – wystarczającą ochłodę przynosi im powrót do nory. W ciepłych, niższych położeniach, świstaki musiałyby w lecie, w czasie długotrwałego upału, spędzić zbyt wiele godzin chłodząc się w norach. Zostałoby im wtedy za mało czasu na żerowanie i w konsekwencji nie zdołałyby odłożyć wystarczająco dużo tłuszczu na nadchodzący sen zimowy. Dlatego ciepłe kraje, pozornie zapewniające łatwiejsze życie, nie są dla świstaków.