Janota Eugeniusz (31 X 1823 Kęty - 17 X 1878 Lwów).
Ksiądz kat., germanista, przyrodnik, krajoznawca, taternik, zasłużony badacz
Tatr i Podtatrza, jeden z pionierów ochrony przyrody w Polsce, także w Tatrach,
prof. Uniw. Lwow.
Z braku środków na in. studia został księdzem (1847) i w 1847-48 był wikarym,
m.in. w Żywcu w 1848. W 1849 został dopuszczony do przewodu doktorskiego na UJ,
gdzie w 1860 uzyskał doktorat na podstawie pracy Przewodnik w wycieczkach na
Babią Górę, do Tatr i Pienin (Kr.1860); jest to pierwszy pol. przewodnik
tatrz. W 1850-71 uczył w szkołach średnich (język niem. i pol., historia i
geografia), w 1850-52 w Cieszynie, w 1852-71 w Gimnazjum św. Anny w
Krakowie.
Wreszcie jako jedyny wówczas Polak w Galicji osiągnął drogą konkursu katedrę
języka i literatury niem. w Uniw. Lwow. (1871), gdzie dopiero on postawił na
właściwym poziomie studium owego przedmiotu. Ponadto działał w Radzie Szkolnej
Krajowej (1871-74), był autorem prac nauk. (germanistyka) oraz podręczników
(gramatyk języka niem., szkolnych wypisów tegoż języka, śpiewników dla
młodzieży) i in. J. miał jednak zainteresowania (także naukowe) znacznie
szersze, związane z przyrodą, etnografią i historią, m.in. Tatr i Podtatrza.
Tatry zwiedził po raz pierwszy w 1846, odbywając całą
drogę z Krakowa pieszo. Od 1852 bywał w Tatrach prawie corocznie i stał się
jednym z ich najlepszych znawców. W 1867 z towarzyszami dokonał m.in. I wejścia
na wyższy wierzchołek Świnicy , na Granaty i Przełęcz Szparę . Dużo chodził po Tatrach z przew. Jędrzejem Walą starszym i Maciejem Sieczką , ze swymi uczniami (np. z Bronisławem Gustawiczem
), z różnymi naukowcami.
J. w czasie swych wycieczek tatrz. robił pomiary wysokości (wówczas
zagadnienie aktualne) i na ten temat ogłosił kilka prac, np. Spis wzniesień w
Tatrach i w przyległych dolinach dotąd pomierzonych ("Spraw. Komis.
Fizjogr." 1867, z osobnym rozdz. o zasięgu pionowym drzew i krzewów), Pomiary
barometryczne w Tatrach Nowotarskich (tamże 1871). Mierzył też ciepłotę
źródeł tatrz. Zebrał duży zielnik roślin z Tatr i Pienin.
Zajmował się również etnografią i ogłosił pracę Lud i jego zwyczaje
("Przew. Nauk. i Lit." 1878). Już w
1860 przygotowywał zbiór pieśni podh. (pisał o tym w "Bibl. Warsz." 1860, t. 4:
459-460); to co zachowało się z tego w rękopisie, zostało wydane dopiero
pośmiertnie ("Wierchy
" 1923) i są to
najwcześniej zanotowane melodie podhalańskie.Prowadził ponadto badania nad
historią Podtatrza i Tatr, ogłaszając z tej dziedziny szereg prac, np.
Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Śpiżu. Przyczynek do
monografii Tatr ("Rocz. Tow. Nauk. Krak." 1864). Sporo wiadomości hist. z
Podtatrza i Podkarpacia znajduje się też w jego wspom. przewodniku z
1860.Również cenne są jego prace hist. z sąsiednich terenów: Wiadomość
historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie (Cieszyn 1859),
Historyczno-topograficzna wiadomość o wodach lekarskich Bardyowskich
(Kr.1858), Historisch-topografische Skizze des Bades Bartfeld ("Mitt.
Geogr. Ges. Wien." 1861, nr 1), Zapiski o Bardyjowie i najbliższej okolicy
("Rocz. Tow. Nauk. Krak." 1862 i odb.: Bardyjów.
Historyczno-topograficzny opis miasta i okolicy, Kr.1862; także o
Spiszu).
Wracając do jego prac tatrz. trzeba przede wszystkim wymienić trzy:
Przewodnicy zakopiańscy ("Kłosy" 1866,
t.3, nr 74 i 75, gł. o Jędrzeju Wali starszym, Macieju Sieczce i Szymonie Tatarze starszym, z rysunkami
Walerego Eljasza
), pierwszy dokładniejszy opis najsłynniejszej doliny tatrz.: Dolina
Kościeliska w Tatrach ("Tyg. Wielkopolski" 1871, nry 50-53; przedruk w
książce Walerego Eljasza Szkice z podróży w Tatry, 1874) oraz
Przyczynki do znajomości Tatr ("Tydz. Lit. Artyst. Nauk. Społ." 1874 i
1875).
J. był wielkim miłośnikiem przyrody i wspólnie z » Maksymilianem Nowickim
walczył o ochronę tak bardzo wówczas tępionych kozic i świstaków tatrz.,
wciągając do tej akcji również Słowaków i Niemców spiskich; wzywał do ochrony
zwierząt również poza Tatrami. Był założycielem i pierwszym prezesem
Galicyjskiego Tow. Ochrony Zwierząt i od 1876 wydawcą jego "Miesięcznika".
Pisał od 1865 wielokrotnie o ochronie zwierząt, w dziennikach i czasopismach,
zwł. o świstaku i kozicy, np. Sprawa ochrony zwierząt ("Czas" 1865, nr
221), często w "Spraw. Komis. Fizjogr." i także za granicą. Jest autorem
anonimowej broszury Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie
tępili świstaków i kóz (Kr.1865, przedruk w "Ochr. Przyr." 1929). Pisał
również o zabytkowych drzewach: Drzewa olbrzymie wiekiem znakomite
("Przyrodnik" 1871, nr 2).
Wspólnie z Nowickim przyczynił się do wydania w 1868 przez sejm galicyjski
ustawy o ochronie świstaków i kozic w Tatrach, i oni obaj przez szereg lat
utrzymywali straż do tej ochrony. Jako współautor drugiej wersji statutu Tow.
Tatrzańskiego (zatwierdzonej na początku 1874), J. wprowadził do tego statutu
ochronę kozic i świstaków jako jeden z celów TT.Wszystko to nie wyczerpuje
wielostronnej i owocnej działalności J. ani w Tatrach, ani poza nimi. Był on
aktywnym członkiem wielu towarzystw, m.in. Tow. Nauk. Krakowskiego i jego
Komisji Fizjograficznej. Miasto Bardiów mianowało autora pierwszej swej
monografii swym obywatelem honorowym. Ale jest on jedną z legendarnych postaci
właśnie Tatr.
