Bałucki Michał (29 IX 1837 Kraków - 17 X 1901
tamże). Komediopisarz, powieściopisarz, poeta. W 1863-64 był więziony w Krakowie
przez Austriaków za udział w konspiracyjnym ruchu nar. (po stronie
"czerwonych"). Sławę zdobył realistycznymi komediami i powieściami, w których
dał satyr. obraz ówczesnego społeczeństwa. Pisał też nowele i wiersze.
Do Zakopanego i w Tatry zaczął B. jeździć już w 1856 jako uczeń i potem bywał
tam często, np. w 1857 i 1859. Do późniejszej popularności Zakopanego i Tatr
wybitnie się przyczynił ogłaszając już w 1860-70 i także później szereg utworów
o tematyce podh., zakop. i tatrz.: nowele, powieści, opisy wycieczek, wiersze,
poematy, korespondencje, recenzje itd. Jeden z pierwszych wprowadził do
literatury pięknej górali podh. i ich środowisko, przy czym bardziej trzeźwo i
krytycznie spojrzał na górali i ich ciężkie wówczas życie niż wielu późniejszych
pisarzy.
Obraz ówczesnej podróży do Zakopanego i turystyki tatrz. oraz spojrzenie na
lud góralski z jego zaletami i wadami dał B. w zbeletryzowanych opisach
Podróż w Tatry ("Opiekun Domowy" 1865, nry 3-11;
potem pt. Zaklęte pieniądze, Kr. 1875) oraz Obrazy i obrazki z
tatrzańskiej wycieczki ("Kalina" 1867, nry 29-37 i
1868, nry 1-14, potem przedruki).Sezonowe wędrówki zarobkowe biedoty góralskiej
są tematem kilku utworów B., zarówno poetyckich (np. Góral, Dla chleba)
jak i powieściowych, np. Góral na dolinach. Obrazek z życia ludu w
Tatrach (Tarnów 1883, odb. z czasopisma "Unia").
Inne utwory poetyckie B. o tematyce tatrz. i podh. to: Góral
("Gwiazdka Cieszyńska" 1860), Piosnki z gór ("Dz.
Lit." 1861, nr 29), poemat Bez chaty (tamże 1861, nry 88-94 i wyd.
książkowe, Kr. 1863, skonfiskowane przez cenzurę austr.), Noc na
Czorsztynie ("Dz. Lit." 1863, nr 57), Odjazd z Krakowskiego ("Kalina"
1866, nr 4), Dla chleba (napisany 1864,
pierwodruk: "Tyg. Ilustr." 1866, nr 339) oraz dwa najstarsze wiersze tatrz. B.
(z 1859 lub wcześniej), opublikowane dopiero w 1957 przez Edwarda
Martuszewskiego (zob. niżej): Góral w obcej ziemi stęsknił za swojemi...
(pierwotna wersja wiersza Za chlebem) i Trzech nas szło razem przez
tatrzańskie góry...Podobna tematyka występuje też w nowelach i powiastkach
B.: Dwie siostry, Obrazek z pod Tatrów ("Niewiasta" 1862, nry 1-5),
Ojcowska wola, Ustęp powieściowy z życia górali tatrzańskich ("Tyg.
Ilustr." 1865, nry 297-300), Tragedyja grecka w góralskiej chacie
("Kalina" 1867, nry 16-18 i później pt. Fatalizm w "Bibl. Warsz." 1870), Na drodze do Tatrów ("Kal.
Jaworskiego" 1870), Latawica ("Bies. Lit." 1877, nry 85-88), a także we
fraszce scenicznej w dwóch aktach pt. Na łonie natury (satyra na wakacje
mieszczucha w Tatrach); fraszka ta była wystawiana od 1871 (premiera w
Krakowie), a drukowana od 1888 (w t. 9 Pism B., Wa.). Trzeba też wspomnieć o
liście B. z 10 VIII 1859 do Vayhingera z opisem wycieczki tatrz., opublikowanym
dopiero w 1926 przez Kazimierza Bartoszewicza ("Nowa Reforma" nr 240-241 i "Dz.
Bydgoski").Podh. i tatrz. utwory B. aż do II wojny świat. były często
przedrukowywane w czasopismach, w wydaniach zbior. jego twórczości, np. w t. 2 i
4 zbioru pt. Nowelle i obrazki (Wa. 1885) lub w zbiorze Poezye
(Kr., Poz. 1887), natomiast w nowych, 12-tomowych Pismach wybranych (Kr.
1956) pominięto wszystkie utwory tatrz. oprócz Latawicy (w t. 9). W
przekładzie czes. ukazały się Latawica ("Lumír" 1877, tłum. F. H.
Čáslavský) i Góral na dolinach ("Květy" 1881, tłum. A. Schvab-Polabský).Z
wierszy B. szerzej znany dziś jest tylko jeden: Dla chleba,
spopularyzowany w formie piosenki, zaczynającej się od słów: "Góralu, czy ci nie
żal". Do tego wiersza skomponowali muzykę: Antoni Rutkowski, Zygmunt Zaremba
(wyd.: Kijów 1901), P. Nowoczek (wyd.: Jarosław 1905) oraz Michał Świerzyński;
kompozycja tego ostatniego jest podobno adaptacją kościelnej melodii franc.
Obecnie śpiewa się tę piosenkę mocno upraszczając melodię Świerzyńskiego. Ok.
1950 śpiewano też tę pieśń z częściową trawestacją jej tekstu: "A góral wdział
gumowe buty, i poszedł do Nowej Huty..."Obfita i często drukowana twórczość
podh. i tatrzańska B. była do niedawna przez większość historyków takiej
literatury i biografów tego pisarza dziwnie pomijana lub traktowana b.
fragmentarycznie i marginesowo. Podh. i tatrz. utwory B. nie należą artystycznie
do najwybitniejszych, ale ich autor odegrał w tej dziedzinie ważną rolę
prekursorską i trzeba pamiętać iż: "Zasługa jego leży w tym, że pomiędzy
legendarnymi duchami Goszczyńskiego, zmitologizowanym w sposób homerycki przez
Witkiewicza góralem i tatrzańskim nadczłowiekiem Tetmajera dostrzegał on
prawdziwego, autentycznego mieszkańca gór..." (A. Zyga, zob. niżej).
B. zginął śmiercią samobójczą; często pisze się, że przyczyną była
pogłębiająca się od dawna depresja psychiczna czy nawet choroba umysłowa, ale
jest to nieprawda, bo ani takiej depresji, ani choroby umysłowej nie miał. Do
samobójstwa skłoniły go po prostu nieszczęścia rodzinne, długotrwałe, dokuczliwe
i nieuleczalne choroby kiszek, pęcherza i nogi, wreszcie dodatkowe przykrości z
powodu ostrych ataków młodych krytyków.
Pomnik B. postawiono w 1911 w Krakowie na plantach koło teatru im.
Słowackiego.W Krakowie, Łodzi, Szczecinie i Warszawie są ulice Michała
Bałuckiego, upamiętniające wielkiego komediopisarza.
