Droga na Antałówkę skrzyżowanie z ul. Broniewskiego (fot. Andrzej Samardak)

Droga na Antałówkę podejście na Koziniec (fot. Andrzej Samardak)

"Dom pod Jedlami" ul. Koziniec 1 (fot. Andrzej Samardak)

    Schodzimy do skrzyżowania Drogi na Antałówkę z ul. Broniewskiego i idąc dalej w tę samą stronę zaczynamy podchodzić na następne wzgórze - Koziniec. Coraz wyraźniej rysuje się przed nami potężna sylweta "Domu pod Jedlami" - największego i najpiękniejszego budynku, projektowanego w stylu zakopiańskim przez Stanisława Witkiewicza. Willa (ul. Koziniec 1) została wybudowana w 1897 r. dla Jana Gwalberta Pawlikowskiego (1860-1939). Ten urodzony w Medyce ekonomista, historyk literatury i taternik w Zakopanem i w Tatrach bywał od wczesnej młodości, uprawiał taternictwo (zdobycie Mnicha 1879 lub 1880) i speleologię. Był współtwórcą idei ochrony Tatr, działał w Towarzystwie Tatrzańskim, był założycielem i pierwszym redaktorem "Wierchów" - wychodzącego do dziś rocznika poświęconego górom. W 1927 r. został mianowany honorowym obywatelem Zakopanego. Pochowany na Starym Cmentarzu. Jego dwaj synowie - Michał i Jan Gwalbert Henryk również zajmowali się literaturą, taternictwem i działalnością społeczną w Zakopanem. Jego wnukiem jest prof. Jacek Woźniakowski.

"Dom pod Jedlami" ul. Koziniec 1 (fot. Andrzej Samardak)

    Cała ta wielce zasłużona dla Tatr rodzina związana była z "Domem pod Jedlami", choć większość z jej przedstawicieli bywała tu tylko w czasie wakacji. Na stałe mieszkał Jan Gwalbert Henryk, a także przez pewien czas jego pierwsza żona - sławna poetka Maria Pawlikowska (I-o voto Bzowska, 3-o voto Jasnorzewska). Właśnie tu na Kozińcu powstała większość wierszy z jej pierwszego tomiku - "Niebieskie migdały".

    Dom stanowi własność prywatną (ale opiekę konserwatorską nad nim sprawuje fachowo Muzeum Tatrzańskie) i zwiedzać można go tylko z zewnątrz. Warto to jednak zrobić, gdyż dopiero z bliska widać całe piękno witkiewiczowskiego projektu, zwłaszcza w dziedzinie zdobnictwa. Gdy wizyta wypadnie nam latem - możemy dostrzec na łące przed domem piękne tatrzańskie rośliny, m.in. lilie złotogłów.

"Dom pod Jasieniami" ul. Koziniec 1 (fot. Andrzej Samardak)

    Botaniczne obserwacje są tu jak najbardziej na miejscu, zwłaszcza z uwagi na fakt, iż w małym domku ("Dom pod Jasieniami") po prawej stronie, na terenie tej samej posesji przez wiele lat mieszkali zasłużeni popularyzatorzy przyrody Tatr - Zofia i Witold Paryscy, autorzy m.in. "Encyklopedii Tatrzańskiej".

    Zofia Radwańska-Paryska (1901-2001) była botanikiem, przez wiele lat zajmowała się propagowaniem idei ochrony przyrody, pisała wiersze, utwory beletrystyczne, książki popularno-naukowe, artykuły w czasopismach fachowych. Była autorką scenariuszy wielu filmów o Tatrach, oraz publikacji o charakterze przewodnikowym, popularyzatorskim i wspomnieniowym. W 1957 r. otrzymała Literacką Nagrodę Zakopanego. Była także wybitną taterniczką i alpinistką - jako pierwsza Polka zdobyła Mont Blanc i Matterhorn, była pierwszą kobietą - przewodnikiem tatrzańskim oraz ratowniczką TOPR.

    Witold Henryk Paryski (1909-2000), urodzony w Pitsburgu i wychowany w Stanach Zjednoczonych, osiadł wraz z rodzicami w Zakopanem w 1922 r. Tutaj prędko zaczął uprawiać taternictwo, był także uczestnikiem wypraw w Andy i w góry Ameryki Środkowej. Był ratownikiem TOPR, po II wojnie światowej kierował Pogotowiem, był przewodnikiem tatrzańskim I klasy i wieloletnim członkiem władz różnych organizacji turystycznych, zajmował się również szkoleniem i egzaminowaniem przewodników. Studiował w Krakowie medycynę, ale od młodości zajmował się pracą naukową, dotyczącą głównie historii i topografii Tatr i Podtatrza. Jest autorem szczegółowego, 25-tomowego przewodnika dla taterników "Tatry Wysokie", dziesiątków artykułów w czasopismach fachowych i popularnych, a przede wszystkim - napisanej wraz z żoną i opublikowanej w 1973 r. "Encyklopedii Tatrzańskiej", której drugie wydanie pn. "Wielka Encyklopedia Tatrzańska" ukazało się w 1995 r.

    Zofia i Witold Paryscy są pochowani na Starym Cmentarzu.

Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich ul. Koziniec 8 (fot. Andrzej Samardak)

Pałacyk Koziańskich ul. Koziniec 8 (fot. Andrzej Samardak)

    Z Kozińca schodzimy w kierunku południowym (uwaga - wąska droga, bez chodników). Po prawej mijamy pałacyk Koziańskich (ul. Koziniec 8) w którym znajduje się Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich - oddział Muzeum Tatrzańskiego. Za nią w prawo strome schodki sprowadzają nas do Drogi na Bystre, którą skręcamy w prawo - w kierunku miasta. Niemal naprzeciwko schodów (Droga na Bystre 12) - uwagę zwraca zakopiańska rezydencja jednego z największych polskich biznesmenów - Zbigniewa Niemczyckiego, utrzymana w stylu neozakopiańskim. Droga na Bystre dochodzimy do Ronda Kuźnickiego, gdzie skręcamy w prawo w ulicę Chałubińskiego.

    Dr Tytus Chałubiński (1820-89) nazywany jest, z pewną tylko przesadą "odkrywcą Tatr i Zakopanego". Urodzony w Radomiu, przez całe dorosłe życie związany z Warszawą, był jednym z najwybitniejszych lekarzy w stolicy. W Tatrach bywał co najmniej od 1852 r., z Zakopanem trwale związał się w 1873 r., kiedy to podczas wakacyjnego pobytu był zmuszony podjąć trudną walkę z szalejącą tu wówczas epidemią cholery. Od tego czasu stał się największym propagatorem Tatr w kręgach ludzi sztuki i nauki. Pod koniec życia zamieszkał tu na stałe. Był współtwórcą leczniczej funkcji Zakopanego, jednym z założycieli Szkoły Przemysłu Drzewnego i Koronkarskiej, Towarzystwa Zaliczkowego, współtwórca i potem członek honorowy Towarzystwa Tatrzańskiego. Słynął jako organizator bardzo modnych wycieczek w Tatry, w czasie których wykształcił nie tylko całą rzeszę turystów, ale i góralskich przewodników tatrzańskich. Prowadził w Tatrach badania botaniczne i geologiczne, zajmował się też etnografią, zbierając pieśni góralskie. Jest pochowany na Starym Cmentarzu.

Dyrekcja i Muzeum Tatrzańskiego Parku Narodowego ul. Chałubińskiego 42 (fot. Andrzej Samardak)

Dyrekcja i Muzeum Tatrzańskiego Parku Narodowego ul. Chałubińskiego 42 (fot. Andrzej Samardak)

    Schodzimy w dół ulicą Chałubińskiego. Po lewej stronie, nieco ukryty w lesie budynek (ul. Chałubińskiego 42), w którym mieści się dyrekcja i Muzeum Tatrzańskiego Parku Narodowego, a obok - punkt informacyjny Centrum Przewodnictwa Tatrzańskiego. Niżej rozwidlenie dróg - ulica Chałubińskiego biegnie dalej prosto, zaś w lewo skos odchodzi ul. Zamoyskiego. Między tymi dwiema ulicami znajduje się posesja rodziny Chałubińskich, z niewielkim drewnianym domkiem, do niedawna jeszcze zamieszkałym przez wnuka Tytusa - wybitnego przewodnika tatrzańskiego Stefana Chałubińskiego. Na skwerku przy skrzyżowaniu usytuowany jest pomnik doktora Chałubińskiego, zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza.

Pomnik Tytusa Chałubińskiego i Sabały (fot. Andrzej Samardak)

    Popiersie doktora, autorstwa Jana Nalborczyka umieszczone wysoko na cokole, góruje nad postacią górala, siedzącego u stóp pomnika. To Jan Krzeptowski-Sabała (1809-1894), góralski myśliwy, gawędziarz, muzykant, ulubiony towarzysz Chałubińskiego. Jeden z najsłynniejszych górali, jeszcze za życia przeniesiony do literatury (występuje w utworach Sienkiewicza, Witkiewicza, Chałubińskiego, potem Jalu Kurka, Wnuka, Kapeniaka i in.). Choć nie był zawodowym przewodnikiem, świetnie znał Tatry i towarzyszył dr. Chałubińskiemu w jego wyprawach. Był żywym symbolem dawnej, heroicznej epoki Podhala. Grywane przezeń starodawne nuty ("sabałowe") zapisywali wybitni znawcy muzyki, grywane są też do dziś przez górali. Podobną popularność mają opowiadane przezeń bądź przypisywane mu gawędy - humoreski z zaskakującymi niekiedy pointami. Pochowany na Starym Cmentarzu.

    Skręcamy w ulicę Zamoyskiego i mijając po prawej strzelistą sylwetkę kościoła Świętego Krzyża, obok licznych pensjonatów dochodzimy do Krupówek.

    Po drodze, przy skrzyżowaniu Krupówek i al. 3 Maja mijamy pomnik hrabiego Władysława Zamoyskiego. Pomnik autorstwa zakopiańskiego rzeźbiarza Michała Gąsienicy-Szostaka, postawiono w 2003 r.

Kościół Świętego Krzyża widok od ul. Zamoyskiego (fot. Andrzej Samardak)

Pomnik hrabiego Władysława Zamoyskiego (fot. Andrzej Samardak)