Ustawowo określone są dwie formy ochrony zabytków nieruchomych: wpis do Rejestru Zabytków i Gminna Ewidencja Zabytków. Budynki, które zakwalifikują się do wpisu do Rejestru Zabytków, muszą spełniać wysokie walory artystyczne, być zaprojektowane przez znanych artystów lub architektów takich jak np. Stanisław Witkiewicz czy Karol Stryjeński. Inaczej przedstawia się sprawa wpisu do Gminnej Ewidencji Zabytków.

Do Rejestru Zabytków można wpisać budynek z „urzędu” lub na wniosek właściciela. W tym przypadku prowadzone jest pełne postępowanie administracyjne, zakończone decyzją i wpisem do ksiąg wieczystych. Obiekt taki podlega szczególnej opiece konserwatorskiej, a wszystkie prace budowlane w takim budynku wymagają decyzji konserwatorskiej, wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i pozwolenia na budowę wydaną przez Starostwo Powiatowe. Nie ma możliwości wykonania robót budowlanych lub remontowych poprzez ich zgłoszenie.

Odmiennie przedstawia się sprawa  opieki konserwatorskiej,  wynikającej z faktu wpisania budynku do Gminnej Ewidencji Zabytków. W tym przypadku ustawa z 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zobligowała „wójta (burmistrza, prezydenta miasta) do prowadzenia gminnej ewidencji zabytków w formie zbiorów kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków”. Przy dokonaniu wpisu do ewidencji ustawodawca nie przewidział żadnego postępowania administracyjnego (nie wydaje się decyzji.)

Do Gminnej Ewidencji Zabytków wpisywane są budynki i inne budowle przede wszystkim ze względu na wiek powstania, ich wartość historyczną lub interesujący architektonicznie detal, np. sosręb, króle, rysie. W obiektach objętych tą formą ochrony konserwatorskiej można prowadzić remonty, można je rozbudować i przebudować, a w razie udokumentowania złego stanu technicznego - nawet rozebrać. Opinię wydaje Miejski Konserwator Zabytków. Gminna Ewidencja Zabytków jest podstawą do sporządzenia programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy.