Chmielowski Janusz (9, nie 8, I 1878 Warszawa - 26
IV 1968 Katowice, poch. tamże: Katowice-Dąb), syn » Piotra Chmielowskiego. Jeden z
najwybitniejszych taterników, alpinista, autor pierwszego przewodnika tatrz. dla
taterników, współtwórca pierwszej organizacji tatern., z wykształcenia inż.
budowy maszyn (studia na politechn. w Rydze, Darmstadcie i Lwowie do 1903) oraz
matematyk (Uniw. Lwow. 1906).
W 1906-08 był nauczycielem we lwow. szkole średniej, potem pracował w
instytucjach techn. i ubezpieczeniowych w Wilnie (1908-12) i Petersburgu
(1913-23), w X 1923 wrócił do Polski. Od 1924 pracował na Górnym Śląsku, od 1928
w przemyśle hutn. w Katowicach aż do wybuchu wojny w 1939, a w 1939-44 w
towarzystwie handlu żelazem w Warszawie. Przeszedłszy w 1944 przez niem. obozy w
Pruszkowie i Skierniewicach, w III 1945 wrócił do pracy w Katowicach, do 1950 w
przemyśle hutn., a w 1950-65 jako red. naukowy wydawnictw hutn., ponadto jako
red. czasopisma "Hutnik" (1945-65). Pracował więc do 87 roku życia zachowując
jasność umysłu i doskonałą pamięć.
Wycieczki w Tatry
odbywał od 9 roku życia (z rodzicami do Morskiego Oka w 1887), a taternictwo zaczął
uprawiać w 1892 jako 14-letni chłopiec (I wejście na Mały Kozi Wierch), najintensywniej w latach,
kiedy jego rodzice mieszkali w Zakopanem
(do 1903) oraz w czasie swych studiów i pracy we Lwowie (do 1908). Z
przerwami kontynuował działalność tatern. aż do 1958, gdy mając 80 lat był na
swej ostatniej wspinaczce, Grani Kościelca. Do Zakopanego przyjeżdżał aż do
1963; wszedł wtedy pieszo, w 85 roku życia, na swój ostatni "szczyt", Antałówkę,
i napisał: "W górach, podobnie jak i w życiu, gdy nie można tak, trzeba -
inaczej !"
Żył lat 90. Z młodości pamiętał Tytusa Chałubińskiego i Sabałę, a przeżył Wawrzyńca Żuławskiego i Jana Długosza. Po Tatrach aż do I wojny świat.
chodził najczęściej w towarzystwie przewodników (np. Jędrzej Wala młodszy, Jan Bachleda-Tajber, od 1894 Klimek Bachleda, potem Jędrzej Marusarz Jarząbek), a także z licznymi
taternikami pol. i węg., ale na wyprawach odkrywczych prawie zawsze sam był
inicjatorem. Bez przewodników również dokonał z różnymi taternikami wielu
pierwszorzędnych wejść, np. w 1903 na Ostry
Szczyt
(I wejście
bez przewodnika, a w ogóle III).
Był pierwszym zdobywcą wielu szczytów i turni tatrz.,
m.in.: w 1895 Zadni Gierlach, w 1898 Poślednia Turnia, w 1902 Orla Baszta i Rumanowy Szczyt, w 1904 Zadni Mnich, Kaczy Szczyt, Czubata Turnia i Kozia Turnia, w 1905 Niżnie Rysy, Wyżni Żabi Szczyt i Kościołek, w 1907 Żabi Mnich, w 1908 Żabia Lalka. Odkrył też wiele nowych dróg w
Tatrach w latach 1892-1927, od Świnicy po
Jagnięcy Szczyt ; ostatnią było I wejście
pd. żebrem na Wołową Turnię. W dziejach
taternictwa zim. zapisał się jedynie I wejściem zim. na Gierlach w I 1905 (Żlebem Karczmarza), ale było to jedno z
czołowych osiągnięć w tej dziedzinie przed I wojną świat. (z Węgrem Karolem Jordánem oraz przew. Klimkiem
Bachledą, Janem Franzem sen. i Pawłem Spitzkopfem
sen.).
Zwł. w okresie 1900-14, ale także później, należał do czołowych taterników i
był najlepszym znawcą Tatr. Pisano o nim, że po Tytusie Chałubińskim został
Królem Tatr. Uprawiał też alpinizm w Alpach: w 1907 w Dolomitach i Wilder
Kaiser, w 1913 w grupie Mont Blanc.
W 1900-31 ogłosił liczne artykuły na tematy tatern. i alpin., biografie,
sprawozdania, recenzje, notatki itd. Poza fachowymi opisami nowych dróg tatern.
(w "Tat". od 1907) opublikował kilka wspomnień ze swych wypraw tatrz.:
Baranie Rogi i Pośrednia Grań ("Pam. TT" 1902), W głębi Tatr
(tamże 1904), W Tatrach ("Wędrowiec" 1905), Az Egenhoffer-csúcs első
megmászása ("Tur. Lapja" 1905), Reisenotizen aus der Hohen-Tátra
("Jahrb. UKV" 1905); w tym ostatnim artykule pisze o wejściu zim. na Gierlach. W
artykule pt. Z wycieczki po Alpach Tyrolskich ("Tat." 1907) przeprowadził
porównanie wejść alpejskich z tatrzańskimi.
Pisywał również na takie fachowe tematy tatern. jak W sprawie klasyfikacyi
wycieczek tatrzańskich (tamże 1910) i ogłosił szereg prac z dziejów
taternictwa, m.in. Droga na Łomnicę od strony północnej ("Prz. Zakop."
1902), Południowa ściana Ostrego Szczytu ("Tat".
1910, wsp. z Romanem Kordysem
), Przyczynki do monografji Łomnicy ("Wierchy" 1924), Lodowy
Szczyt ("Tat". 1928), Kozia Turnia (tamże 1931). Oprócz szeregu
drobniejszych napisał kilka obszerniejszych biografii ludzi związanych z
Tatrami: Klimek Bachleda ("Tat." 1910), Prof. Leopold Świerz
("Tat." 1911 i "Pam. TT" 1912), Kazimierz Przerwa-Tetmajer ("Tat."
1941 i przedruk tamże 1947).
Zajmował się też fotografowaniem w Tatrach i jego zdjęcia były reprodukowane
zarówno w czasopismach pol. (np. "Tat.") jak i zagr. (np. "Tur. és Alp."), a
także na pocztówkach. Ogłosił też artykuł Nieco o nowoczesnych aparatach
fotograficznych dla taternika ("Tat." 1928). Wygłaszał pogadanki o
taternictwie przez radio (rozgłośnia katowicka w 1926).
Wybitną pozycję w piśmiennictwie tatrz. zdobył jednak Ch. przede wszystkim
swym przewodnikiem: Przewodnik po Tatrach (Lw., t. 1-4, 1907-12). Był to pierwszy w tatrz. literaturze
przewodnik dla taterników, a nie tylko dla zwykłych turystów. Pojawiając się po
tur. przewodnikach Walerego Eljasza i Mieczysława Kowalewskiego oraz po
współczesnych im tur. przewodnikach niem. i węg., przewodnik Ch. był pozycją
przełomową w tatrz. literaturze przewodnikowej i odegrał wielką rolę nie tylko w
rozwoju taternictwa, ale również i w poznawaniu topografii Tatr, w ustalaniu ich
nazewnictwa i terminologii topograficznej. Podkreślić należy (wbrew temu, co się
nieraz pisze), że pierwsze przewodniki tatern. w in. językach pojawiły się
później (od 1914). Następnie, już wsp. z Mieczysławem Świerzem
, Ch. opublikował nowe wydanie swego
przewodnika: Tatry Wysokie (Kr., t. 1-4, 1925-26), znowu zdobywając
przodującą rolę w tej dziedzinie piśmiennictwa tatrz. Równocześnie z pierwszym
wydaniem swego przewodnika opublikował Ch. także mapę Tatry Wysokie (1:50
000) oraz mapy szkicowe: Tatry Zachodnie i
Tatry Bielskie (obie
1:75 000).Ch. należy również do czołowych działaczy tatern. na polu
organizacyjnym. Był jednym z gł. inicjatorów i współzałożycieli, a w 1903-04
pierwszym prezesem pierwszego stowarzyszenia tatern., » Sekcji Turystycznej TT,
której kontynuacją stał się Klub
Wysokogórski i wreszcie Polski Związek
Alpinizmu
.
Ch. przez szereg lat do 1914 zajmował się szkoleniem i egzaminowaniem
przewodników tatrz. Zarówno wśród taterników jak i przewodników tatrz.
upowszechnił stosowanie nowoczesnego sprzętu alpin., jak lina, raki, czekan,
specjalne obuwie itd. Żywo interesował się sprawami nazewnictwa tatrz. i
przyczynił się do jego uporządkowania w pol. piśmiennictwie, a także do
ustalenia tatrz. terminologii topogr., opartej w znacznej mierze na gwarze
podhalańskiej.
Przekształcenie się dawnego taternictwa, uprawianego na
modłę Stolarczyka czy Chałubińskiego,
w nowoczesne taternictwo - to zasługa przede wszystkim Chmielowskiego, który
doprowadził do tego zarówno swą działalnością w górach jak i piórem i pracą
organizacyjną.W 1913 jako jeden z pierwszych otrzymał członkostwo hon. STTT
(potem KWPTT), a w 1948 członkostwo hon. PTT i Order Odrodzenia Polski za
całokształt swych zasług w rozwoju taternictwa pol. W niem. i węg. nazewnictwie
tatrz. został Ch. uczczony nazwami: Chmielowski-Scharte i Chmielowski-rés (Poślednia Przełączka), Chmielowski-Turm i
Chmielowski-torony (Mała Poślednia
Turniczka) oraz Chmielowskispitze i Chmielowski-csúcs (Sępia Turnia
).
