Tatry

Tatry; Tatry; Tatra; Tátra. PS. Jedyne w Polsce i Słowacji góry o charakterze wysokogórskim, alpejskim. Stanowią najwyższe wzniesienie nie tylko w Polsce, Słowacji i w Karpatach, lecz w ogóle między Alpami z jednej strony, a Uralem i Kaukazem z drugiej.

Porównanie z innymi górami.

W porównaniu z wielkimi górami świata lub nawet Europy, T. stanowią niewielkie gniazdo górskie tak pod względem obszaru, jak wysokości i długości. Najwyższy szczyt T., Gierlach, ma 2663 m ( 2654 m) wysokości n.p.m., w Alpach: Mont Blanc 4807 m, w Kaukazie: Elbrus 5633 m, w Pamirze: Szczyt Komunizmu 7483 m, w Tien-szanie: Szczyt Zwycięstwa (Pik Pobiedy) 7439 m, w Hindukuszu: Tiricz Mir 7706 m, w Himalajach: Czomolungma (Mount Everest) 8848 m (najwyższy szczyt świata), w Ameryce: Aconcagua 6960 m, w Afryce: Kilimandżaro 5964 m. W Polsce najwyższym szczytem poza Tatrami jest Babia Góra 1725 m, w Czechosłowacji: Dziumbir (Ďumbier) 2045 m w Tatrach Niżnich.

Również pod względem powierzchni Tatry (785 km2) znajdują się daleko za in. górami, np. Alpy 175 000 km2, Himalaje 650 000 km2, Andy 3 620 000 km2. Podonie, jeżeli chodzi o długość: Tatry 53 km, Alpy 1200 km, Himalaje 2500 km, Andy 7300 km.

Położenie.

T. stanowią część Karpat Zach., a wznoszą się na granicy Polski i Słowacji, na pd. od pol. miast Kraków, Nowy Targ i Zakopane, a na pn. od słow. miast Poprad i Mikułasz Liptowski.

Cała część polska T. (Tatry Polskie) do 1782 wchodziła w skład starostwa nowotarskiego, następnie (pod okupacją austr.) w 1782-1867 znajdowała się w nowo powstałym cyrkule sądeckim (Sandecer Kreis), a po jego likwidacji w 1867 leżała w nowo utworzonym powiecie (dystrykcie) nowotarskim od 1867 do 1918. W wolnej Polsce od 1918 do 1939 był to nadal pow. nowotarski. Przejściowe zmiany graniczne w 1938-39: » historia. Również w czasie okupacji niem. 1939-45 Tatry Pol. były nadal w pow. nowotarskim (po niem. Kreis Neumarkt) i tak samo po wojnie do 1951. W latach 1951-75 zach. i wsch. część Tatr Pol. nadal znajdowała się w pow. nowotarskim, a środk. część leżała w granicach powiatu miejskiego Zakopane (wydzielonego z pow. nowotarskiego). Od 1975 (po zniesieniu pow. nowotarskiego) całe Tatry Pol. znajdują się w woj. nowosądeckim.

Bardziej szczegółowo: od I poł. XIX w. Tatry Pol. były objęte granicami katastralnymi gmin Witów, Kościelisko, Zakopane, Poronin i Brzegi, z tym że gmina Kościelisko została wydzielona z gminy Zakopane dopiero w 1845-46, a gmina Zakopane w 1951 została wydzielona z pow. nowotarskiego jako samodzielny powiat miejski.

Po różnych zmianach podziału adm. w 1954-72, Tatry Pol. i ich pn. podnóże aż do 1975 znajdowały się w obrębie powiatu miejskiego Zakopane oraz dwóch gromad pow. nowotarskiego: Kościelisko-Witów i Poronin (do tej ostatniej gromady była dołączona tatrz. część dawnej gminy Brzegi). W 1975 zniesiono w Polsce powiaty (m.in. nowotarski), a miasto Zakopane oraz gromady Kościelisko-Witów i Poronin przeszły z woj. krakowskiego do woj. nowosądeckiego. W 1977 z połączenia gromad Kościelisko-Witów i Poronin stworzono » Gminę Tatrz. (z tym że odłączono od niej Chochołów) i wtedy z Gminy Tatrz. i miasta Zakopane powstała jedna wspólna jednostka adm. (ze wspólną Radą Narodową) o nazwie: Miasto Zakopane i Gmina Tatrzańska. Od 1977 do 1991 w obrębie tej jednostki znajdowały się całe Tatry Polskie. Na pocz. 1991 wsch. część Tatr Pol. przeszła do gminy Bukowina Tatrzańska.

Cała obecna słow. część Tatr (tj. Tatry Słowackie, dawniej Tatry Węgierskie) aż do końca I wojny świat. znajdowała się w obrębie trzech komitatów węg.: orawskiego, liptowskiego i spiskiego, a niewielka część Tatr od wschodu (posiadłości miasta Biała Spiska) w 1412-1769 była w obrębie » starostwa spiskiego, należącego do Polski (» historia).

Pomijając tu zmiany podziału adm. w 1918-60 (»podział adm.), całe Tatry Słow. wg podziału adm. obowiązującego od 1960, leżą częściowo w pow. popradzkim (okres Poprad) kraju (tj. województwa) wschodniosłowackiego (Východoslovenský kraj), a częściowo w pow. liptowskomikułaskim (okres Liptovský Mikuláš) i dolnokubińskim (okres Dolný Kubín) kraju środkowosłowackiego (Stredoslovenský kraj).

Granice Tatr.

T. ciągną się z zach. na wsch., od Huciańskiej Przełeczy (ok. 905 m) na zachodzie aż po Zdziarską Przełęcz (1081, 1077 m) na wschodzie (ściślej: na pn.-wsch.), czyli sponad wsi Zuberzec i Huty aż ponad wieś Zdziar. Najdalej na zach. położonym wzniesieniem T. w ich gł. grzbiecie jest Biała Skała ( 1316 m), ale jeszcze dalej na zach. sięga boczny grzbiet odchodzący od Białej Skały ku pd.-zach. i zakończony Ostrym Wierchem Kwaczańskim (1125, 1128), nad wsią Kwaczany. Najdalej na wschód wysuniętym wzniesieniem T. jest Kobyli Wierch (1109, 1109 m) nad uzdrowiskiem Tatrz. Kotlina.

T. stykają się bezpośrednio z Choczańskimi Wierchami (poprzez Huciańską Przełęcz), Skoruszyńskimi Wierchami (poprzez Przełęcz Borek), Orawicko-Witowskimi Wierchami (poprzez Orawską Bramę) i Magurą Spiską (poprzez Zdziarską Przełęcz).

Dawniej niektórzy autorzy inaczej oznaczali granice Tatr. Jedni do T. włączali Magurę Spiską, inni Choczańskie Wierchy aż po Królewiany. Jeszcze inni uważali, że na zachodzie T. kończą się już na Palenicy Jałowieckiej (1574, 1576 m), tzn. wyłączali z Tatr grupę Siwego Wierchu. Byli też tacy (w literaturze niepolskiej), którzy wyłączali z T. całe Tatry Zachodnie. Wszystkie te stare poglądy na granice T. wyszły zasadniczo z użycia, chociaż można czasem jeszcze z nimi się spotkać, mimo że są nieuzasadnione.

Po II wojnie świat. niektórzy autorzy słow. w sposób dziwaczny odcinają część bocznej grani Tatr, biegnącej od Białej Skały ku pd.-zach., mianowicie od Jaworzyńskiej Przełęczy (przenosząc na nią błędnie nazwę Huciańskiej Przełęczy, Hutianske sedlo) poprzez Golicę Huciańską po Ostry Wierch Kwaczański, i tę część tej bocznej grani przydzielają do Choczańskich Wierchów, nie precyzując jednak przebiegu granicy między Tatrami a Choczańskimi Wierchami (» podziały).

Granica T., oddzielająca je od ich podnóża (tj. od Podtatrza) oraz od przyległych pasm górskich, jest na dużych odcinkach b. wyraźna, a gdzie indziej dość zawiła i raczej umowna. Miejscami ściśle a miejscami w dużym przybliżeniu, granica T. przebiega następująco:

Z Huciańskiej Przełęczy (ok. 905 m) w dół ku pn.-wsch. na dno Doliny Borowej Wody, po czym dalej w tymże kierunku, pd.-wsch. brzegiem Zuberskiej Kotliny do wylotu Zuberskiej Doliny, na Brestową Polanę. Z niej ku pn. w poprzek niskiego grzbietu (przez Maniówkę) do Błotnej Doliny i nią w górę ku wsch. na Przełęcz Borek (931, 930 m).

Z Przełęczy Borek w dół na wschód Mihulczą Doliną na pd. skraj Orawickiej Kotliny, jeszcze przed ujściem Mihulczego Potoku do Bobrowieckiego Potoku. Teraz ku wsch. (koło Jaszczurzycy i pd. brzegiem polany Betlejemka) do wylotu Bobrowieckiej Doliny. Dalej ku wsch., teraz pd. brzegiem Cichej Doliny Orawskiej, samym podnóżem regli, na szerokie siodło Orawskiej Bramy (ok. 950 m) i polanę Molkówkę.Zach. skrajem Molkówki przebiega granica pol.-słow., a Orawska Brama oddziela Tatry od Orawicko-Witowskich Wierchów.

Z Orawskiej Bramy ku wsch. przez Molkówkę, po czym w dół lasem i przez Chochołowski Potok na górny (pd.-zach.) koniec Siwej Polany, u wylotu Chochołowskiej Doliny (ok. 930 m). Stąd dalej ku wsch., zrazu pd. brzegiem Siwej Polany (mijając wkrótce wylot Macickiego Żlebu), a potem drogą leśną (Droga pod Reglami) przez las i górnym (pd.) skrajem Polany Biały Potok (mijając ujścia Lejowej Doliny i Jarońca) do szosy (911 m) przy pd.-wsch. kącie owej polany. Stąd dalej ku wsch. przez las (nie szosą lecz nieco na pd. od niej), u samego podnóża stromych stoków Skrajnej Kościeliskiej Kopki, po czym pd. brzegiem Leśnickiej Kiry i przez Kirową Wodę na Kiry u wylotu Kościeliskiej Doliny (927 m).

Z Kir dalej samym podnóżem regli ku wsch., zasadniczo Drogą pod Reglami (najniższy punkt ok. 900 m), ale pod sam koniec nieco na pd. od tej drogi (wciąż u samego podnóża Krokwi), na szosę do Kuźnic (ok. 940 m) przy moście na Bystrej (nieco powyżej "Księżówki" i "Murowanicy") w Dolinie Bystrej. Stąd dalej zasadniczo ku wsch., przez Dolne Bystre i tuż pod pn. stokami Nosala, a powyżej Polany pod Nosalem (na Bystrem) i Jaszczurówki, do mostu na szosie przy wylocie Olczyskiej Doliny (ok. 900 m).

Teraz dalej ku wsch., popod pn. stokami Małego Kopieńca i Wielkiego Kopieńca, częściowo szosą (Droga Oswalda Balzera) i pd. skrajem Toporowej Cyrhli, do Brzezin (1024 m) przy tejże szosie. Opuszczając tu szosę, łukiem ku pd.-wsch. i pd. (popod moreną z Niżnim Toporowym Stawem) do mostu (ok. 1050 m) na Suchej Wodzie przy wylocie Doliny Suchej Wody.

Następnie Suchą Wodą w dół ku wsch. (popod pn. stokami Kobyły) i na Wawrzeczkową Cyrhlę, popod pn. stoki Wysokiego Regla. Następnie dalej ku wsch., popod stromszymi stokami regli (m.in. przez las Ciemne Smreczyny) do kolana szosy przy wylocie Doliny Filipki (ok. 945 m). Stąd ku pn.-wsch. w górę (częściowo Drogą Oswalda Balzera) prawie prostą linią do rozstaju szos na Wierchporońcu (1105 m), po czym ku pd., mn.w. szosą, przez Łysą Polanę do mostu na Białce (ok. 960 m).Rzeka Białka stanowi tu granicę polsko-słowacką.

Od mostu mn.w. szosą (Drogą Wolności) ku wsch. do Jaworzyny Spiskiej (ok. 1005 m), u wylotu Jaworowej Doliny. Stąd (teraz u podnóża Tatr Bielskich) ku pn.-wsch. w dól Jaworowym Potokiem przez Podspady (919 m) do ujścia Hawraniego Potoku (ok. 900 m), którym w górę ku pd.-wsch. do ujścia Goliasowskiego Potoku; nim w górę ku wsch. (od Podspadów cały czas na pn. od Drogi Wolności) na Zdziarską Przełęcz (1081, 1077 m).

Z przełęczy (opuszczając zaraz za nią Drogę Wolności) ku pd.-wsch. w dół Potokiem Średnica do jego ujścia do Bielskiego Potoku (ok. 950 m) u stóp Ptasiowskich Turni. Bielskim Potokiem w dół ku wsch. i pd. (kolejno Doliną Bielskiego Potoku, Zdziarską Doliną przez dolną część wsi Zdziar i Doliną Kotliny) do skrętu tego potoku w Tatrz. Kotlinie (ok. 750 m).

Stąd ku pd., tuż ponad domami tej miejscowości, a u wsch. podnóża stromych stoków Kobylego Wierchu, po czym ku pd.-zach. do wylotu Czarnej Doliny Rakuskiej. Następnie ku pd., mn.w. poziomicą 900 m, tj. nieco poniżej Zbójnickiego Chodnika i zasadniczo równolegle do niego, do osiedla Kiezmarskie Żłoby (908 m).

Z Kiezmarskich Żłobów granica T. w dużym przybliżeniu biegnie dłuższy czas Drogą Wolności, najpierw ku pd.-zach., a potem zasadniczo ku zach., przez Matlary, Tatrz. Łomnicę, Stary Smokowiec, Nowy Smokowiec, Tatrz. Polankę i Wyżnie Hagi aż do rozstaju szosy (1210 m) przy rzece Poprad, przed Pośrednią Polaną Mięguszowiecką.

Opuszczając tu Drogę Wolności, granica T. biegnie teraz mn.w. nową szosą zasadniczo ku zach., znacznie poniżej Szczyrbskiego Jeziora, do Trzech Źródeł (u stóp Krywania) i dalej do Podbańskiej, do mostu na Białej Liptowskiej (ok. 950 m).

Od tego mostu, opuszczając szosę, dalej ku zach., teraz znakowanym szlakiem tur. u stóp gór na wysokości ok. 900 m, a potem ok. 800 m, do wylotu Jałowieckiej Doliny (ok. 800 m) i dalej w tym samym kierunku u podnóża gór przez Wyżnie Matiaszowce do górnego (pn.) końca wsi Kwaczany (630 m). Stąd ku pn. w górę biegiem potoku przez Kwaczański Wąwóz i wieś Huty na Huciańską Przełęcz (ok. 905 m).

Długość.

Mierzona w prostej linii od Huciańskiej Przełęczy do wsch. podnóża Kobylego Wierchu, tj. prawie dokładnie z zach. na wsch., długość T. wynosi blisko 53 km, jednakże ich rzeczywiście największa długość znajduje się na prostej linii łączącej pd. podnóże Ostrego Wierchu Kwaczańskiego (1125 m) z wsch. podnóżem Kobylego Wierchu (1109 m) i wynosi ok. 56,5 km.Długość głównego grzbietu T. od Huciańskiej Przełęczy do wsch. podnóża Kobylego Wierchu, mierzona nie w prostej linii lecz wzdłuż grzbietu (który ma przebieg kręty) wynosi ok. 80 km.

Szerokość.

Największa szerokość T., mierzona w prostym kierunku z pn. na pd., wynosi ok. 18,5 km i znajduje się na prostej linii łączącej Capowski Las (między Brzezinami a Palenicą Pańszczykową przy Drodze Oswalda Balzera) przez Krzyżne i Baszty ze Szczyrbskim Jeziorem. Przeciętna szerokość T. wynosi ok. 15 km. Powierzchnia. W granicach podanych wyżej powierzchnia T. wynosi ok. 785 km2 (78 500 ha), z tego ok. 175 km2 (17 500 ha) przypada na Tatry Pol. i ok. 610 km2 (61 000 ha) na Tatry Słowackie. Mniej niż 1 4 obszaru T. należy do Polski, a ponad 3 4 do Słowacji.

Krainy otaczające.

Następujące krainy otaczają T. wokoło: Podhale (od pn.), Spisz (od pn.-wsch., wsch. i częściowo pd.), Liptów (częściowo od pd. i od pd.-zach.), Orawa (od zach. i pn.-zach.).

Spisz i Orawa są przecięte granicą państw., dzielą się więc na Spisz Polski i Spisz Słowacki oraz Orawę Polską i Orawę Słowacką. Orawa Polska (w obecnych granicach państw.) i Spisz Polski (nie mylić z dawnym starostwem spiskim z lat 1412-1769) nie przytykają do T., ale krainy te miały dawniej bezpośrednie związki z T., chociażby przez pasterstwo (letnie wędrówki z owcami i bydłem), ale też bardziej ścisłe, gdyż np. granice katastralne Jurgowa sięgały dawniej w głąb Tatr.

Wyodrębnienie tych czterech krain (Podhale, Spisz, Liptów, Orawa) i zwł. ustalenie ich granic było wprawdzie w znacznym stopniu wynikiem warunków geogr., ale także rezultatem wydarzeń hist., i to nam tłumaczy przebieg ich granic, w wielu miejscach niezgodny z topografią terenu.

Leżące bliżej Tatr części owych czterech krain mają też wspólną nazwę: » Podtatrze; T. są otoczone wokoło Podtatrzem. Również i Podtatrze dzieli się na Podtatrze Polskie i Podtatrze Słowackie.

Kotliny otaczające.

T. wznoszą się nad swe otoczenie na kształt skalistej wyspy ponad dolinami górnego Dunajca, górnego Popradu, górnego Wagu i rz. Orawy. Wskutek niskich działów wodnych między dorzeczami Dunajca i Orawy oraz Popradu i Wagu, u stóp T. leżą właściwie tylko dwie wielkie kotliny: Orawsko-Nowotarska Kotlina (od pn.) i Liptowsko-Popradzka Kotlina (od pd.). Od pn. oprócz Orawsko-Nowotarskiej Kotliny ciągnie się jeszcze u samych stóp T. znacznie węższy od niej »Podtatrzański Rów, składający się z szeregu oddzielnych mniejszych kotlin i dolin tworzących wspólnie jeden ciąg.

Sąsiednie pasma górskie.

Najbliższe Tatrom pasma górskie są następujące: Skoruszyńskie Wierchy, oddzielone od Tatr zach. częścią Podtatrzańskiego Rowu, tj. Błotną Doliną, Przełęczą Borek i Mihulczą Doliną; Orawicko-Witowskie Wierchy, oddzielone od Tatr Cichą Doliną Orawską i Orawską Bramą; Gubałowskie Pasmo, oddzielone od T. dalszą częścią Podtatrzańskiego Rowu; Gliczarowskie Pasmo, oddzielone od T. jeszcze dalszą częścią Podtatrzańskiego Rowu; Magura Spiska, od T. oddzielona Goliasowską Doliną, Zdziarską Przełęczą, Potokiem Średnicą i od ujścia tegoż do Bielskiego Potoku dalej w dół tym ostatnim potokiem (przez Mąkową Dolinę, dolną część Zdziarskiej Doliny i Dolinę Kotliny) aż do Tatrz. Kotliny, tj. wsch. częścią Podtatrzańskiego Rowu; Lewockie Góry, oddzielone od T. doliną Popradu, mianowicie wsch. częścią Liptowsko-Popradzkiej Kotliny; Tatry Niżnie, oddzielone od T. środkową i zach. częścią Liptowsko-Popradzkiej Kotliny; Choczańskie Wierchy, od T. oddzielone Kwaczańską Doliną, Huciańską Doliną, Huciańską Przełęczą i Zuberską Kotliną, tj. pd.-zach. częścią Podtatrzańskiego Rowu.

Nieco dalej od T. ciągną się jeszcze następujące pasma górskie: Magura Orawska, Babiogórskie Pasmo (należące do Beskidu Wysokiego), Żeleźnickie Pasmo, Gorce, Pasmo Lubania, Pieniny, Wielka Fatra, Mała Fatra.

Zlewiska i dorzecza.

T. wraz z Podtatrzem leżą w zlewisku Bałtyku i zlewisku Morza Czarnego. Do zlewiska bałtyckiego należy wsch. część T., znajdująca się w dorzeczu Dunajca i Popradu. Do zlewiska czarnomorskiego należy zach. część T. znajdująca się w dorzeczu rz. Orawy i Wagu. Zob. też: dział wodny.

Grzbiety i doliny.

T. posiadają jeden gł. grzbiet (zwany też gł. granią) biegnący krętą linią długości ok. 80 km od Huciańskiej Przełęczy do Zdziarskiej Przełęczy, oraz odgałęziające się od niego w różnych kierunkach liczne boczne grzbiety, między które wcinają się doliny tatrz. Walnych dolin (dochodzących do gł. grzbietu tatrz.) jest w T. ponad 20. Pozostałe doliny to albo doliny boczne będące odnogami dolin walnych, albo samodzielne doliny zbiegające spod bocznych grzbietów tatrz. Najwyższe szczyty, Gierlach i Łomnica, nie wznoszą się w gł. grzbiecie tatrz. lecz w bocznych odchodzących na pd. Najwyższymi wzniesieniami gł. grzbietu są: Zadni Gierlach ok. 2640 ( 2616) m (stanowiący właściwie drugorzędny wierzchołek masywu Gierlachu) oraz Lodowy Szczyt 2630 ( 2627) m. Zob. też Grań Tatr.

Najwyższe szczyty.

Najwyższymi samodzielnymi szczytami w T. są kolejno: 1) Gierlach 2663, 2654 m; 2) Łomnica 2634, 2632 m; 3) Lodowy Szczyt 2630, 2627 m; 4) Durny Szczyt 2625, 2623 m; 5) Wysoka 2565, 2560 m; 6) Kiezmarski Szczyt 2556, 2558 m; 7) Kończysta 2540, 2535 m; 8) Baranie Rogi 2536, 2526 m; 9) Widły 2517, 2522 m; 10) Rysy 2503 m; 11) Krywań 2496, 2494 m; 12) Staroleśny Szczyt 2492, 2476 m; 13) Mały Lodowy Szczyt 2466, 2461 m; 14) Ganek 2465; 2459 m; 15) Batyżowiecki Szczyt 2458, 2448 m; 16) Sławkowski Szczyt 2453, 2452 m; 17) Pośrednia Grań 2440, 2441 m; 18) Mięguszowiecki Szczyt 2438, 2425 m 2438 m; 19) Żłobisty Szczyt 2433, 2426 m; 20) Szatan 2432, 2416 m; 21) Hruby Wierch 2431, 2428 m; 22) Litworowy Szczyt 2431, 2423 m; 23) Niżnie Rysy 2430, 2430 m; 24) Mała Wysoka 2429, 2429 m; 25) Rumanowy Szczyt 2428 m; 26) Jaworowy Szczyt 2424, 2417 m; 27) Zwalista Turnia ok. 2420 m? (brak pomiaru); 28) Baniasta Turnia 2414, 2414 m; 29) Solisko 2414, 2404 m; 30) Mięguszowiecki Szczyt Czarny 2404, 2398, 2410 m; 31) Kaczy Szczyt 2395, 2401 m; 32) Zmarzły Szczyt 2400, 2390m. Mniej samodzielne szczyty (stanowiące nieraz drugorzędne lub trzeciorzędne wierzchołki wymienionych wyżej samodzielnych szczytów) o wysokości ponad 2400 m to następujące: Pośredni Gierlach 2642 m; Zadni Gierlach ok. 2640, 2616 m; Lawinowy Szczyt ok. 2635, 2606 m; Gierlachowska Kopa 2630, 2600 m; Lodowa Kopa 2611, 2602 m; Mały Gierlach 2608, 2601 m; Mały Durny Szczyt ok. 2595, 2592 m; Wyżnia Wysoka Gierlachowska ok. 2590, 2581 m; Czubata Turnia ok. 2565 m; Ponad Kocioł Turnia ok. 2560 m? (brak pomiaru); Niżnia Wysoka Gierlachowska ok. 2547 m; Sępia Turnia ok. 2540 m; Mały Kiezmarski Szczyt 2524, 2513 m; Smoczy Szczyt 2523 m; Ciężki Szczyt 2520 m; Pięciostawiańska Turnia ok. 2515 m; Wielicka Turniczka 2492 m; Juhaska Turnia ok. 2490 m; Spiska Grzęda 2481 m; Śnieżny Szczyt ok. 2460, 2467 m; Stwolska Turnia 2463 m; Pośrednia Kończysta ok. 2460 m? (brak pomiaru); Mała Kończysta 2475, 2450 m; Ponad Próbę Turnia ok. 2440 m; Ponad Ogród Turnia 2425, 2433 m; Mały Ganek ok. 2425 m; Turnia nad Drągiem ok. 2417 m; Furkot 2405 m; oraz zapewne dalsze, dotąd niepomierzone (np. Poślednia Turnia).

Wszystkie szczyty wymienione w powyższych dwóch spisach znajdują się w Tatrach Wysokich. Zastosowany wyżej podział na szczyty zupełnie i mniej samodzielne nie jest oparty na żadnych ścisłych kryteriach (gdyż nie istnieją). Kolejność szczytów, zwł. na dalszych miejscach, może też ulec pewnym zmianom przy ostatecznym ustaleniu dokładnej wysokości szczytów (» wysokości).

Najwyższe szczyty w Polsce.

Najwyższym szczytem tatrz. w Polsce, wznoszącym się na samej granicy państw., są Rysy, ściśle biorąc ich pn.-zach. wierzchołek, który ma 2499 m (dokładnie 2499,2 m, 2498,4, 2499,2 m); najwyższy (środk.) wierzchołek Rysów ma 2503 m, ale znajduje się on już poza granicą Polski, na terenie Słowacji. Następne w kolejności są: Mięguszowiecki Szczyt 2438, 2425, 2438 m; Niżnie Rysy 2430, 2430 m; Czarny Mięguszowiecki Szczyt 2404, 2398, 2410 m; Pośredni Mięguszowiecki Szczyt 2393, 2393 m; Cubryna 2376, 2376 m; Wołowa Turnia 2373, 2373 m; Hińczowa Turnia 2372, 2377 m; Żabia Turnia Mięguszowiecka 2335, 2336 m; Świnica 2301, 2300, 2301 m; oraz dwa szczyty o jednakowej wysokości: Kozi Wierch 2291, 2291 (na mapie 2291,2) m i Żabi Koń 2291, 2291 (na mapie 2291,1) m.

Z wyjątkiem Koziego Wierchu wszystkie te szczyty, podobnie jak Rysy (pn.-zach. wierzchołek) wznoszą się na granicy państwowej. Najwyższym szczytem znajdującym się całkowicie, z wszystkimi swymi stokami na terenie Polski jest Kozi Wierch 2291 m.

Liczba szczytów i innych obiektów.

Wymienionych wyżej, bardziej lub mniej samodzielnych szczytów tatrz., osiągających wysokość 2400 m lub więcej jest 60. Wszystkich wzniesień (szczytów, turni, regli itp.) o własnych nazwach są w Tatrach setki. Trudno je zliczyć, bo żadna z dotychczasowych map czy książek nie podaje wszystkich, zwł. w Tatrach Zachodnich.

Oprócz szczytów jeszcze więcej jest w Tatrach innych nazwanych obiektów: przełęczy, dolin, kotlin, żlebów, polan, upłazów, stawów, potoków, wodospadów, jaskiń itd. W sumie obiektów takich jest co najmniej kilka tysięcy.

Podział.

Z różnych względów nauk. i praktycznych T. dzieli się na części, zwykle na trzy zasadnicze: Tatry Zachodnie, Tatry Wysokie, Tatry Bielskie. Inny często stosowany podział rozróżnia Tatry Polskie (obejmujące część Tatr Zach. i część Tatr Wys.) i Tatry Słowackie, oddzielone od siebie granicą państwową.

Wydziela się też nieraz Tatry Spiskie (leżące na Spiszu), Tatry Liptowskie (na Liptowie), Tatry Orawskie (na Orawie), Tatry Zakopiańskie (w pobliżu Zakopanego), Tatry Jaworzyńskie (w pobliżu Jaworzyny Spiskiej) itd. Dawniej używano też w różnym znaczeniu nazwy Tatry Wschodnie. Stosuje się też czasem określenie kombinowane, np. Tatry Wysokie Polskie i Tatry Wysokie Słowackie, które są łatwo zrozumiałe.

Poszczególne części Tatr są omówione pod własnymi hasłami. Zob. też osobne hasło: podziały Tatr i Podtatrza.

Granica państwowa.

W T. państwowa granica polsko-słowacka (przed 1993 była to granica polsko-czechosłowacka) biegnie gł. grzbietem tatrz. jedynie na przestrzeni od Wołowca (2064 m) do pn.-zach. wierzchołka Rysów (2499 m). Z Wołowca zbiega ona bocznym grzbietem na pn. przez Rakoń, Bobrowiec i Furkaskę na Magurę Witowską (1233 m). Z Rysów granica biegnie bocznym grzbietem na pn. przez Niżnie Rysy i Żabią Grań do spływu Rybiego Potoku z Białą Wodą, po czym rzeką Białką dalej w dół poza Tatry. Dawne zmiany granicy państw. w Tatrach: » historia.

Nazwa.

W dokumentach nazwa Tatr pojawia się po raz pierwszy w 1086 w przywileju ces. Henryka IV dla biskupstwa praskieg, w postaci Triti czy Tritri. Następnie przed 1125 występuje - powtórzona z poprzedniego dokumentu w poprawionej postaci - w rękopisie kronikarza czes. Kosmasa w formie Tatri, która przez różnych wydawców tego rękopisu była źle odczytana i podawana jako Tryn, Tritri, Triti, Tryti itd. W źródłach węg. z XII-XIV w. nazwa istnieje w postaci Turtur, Turtul, Tortol, Tarczal, Alpes Tatrarum itd. W pol. źródłach nazwa pojawia się od 1255 w tej samej postaci, co dziś: Tatry. W druku nazwa ukazuje się po raz pierwszy w 1549 w formie Tatri, w pracy G.Wernhera De admirandis Hungariae aquis hypomnemation, a w 1639 w formie Tatry, w dziele D. Frölicha Medulla geographiae practicae .

Z czasem ustaliła się w językach słowiańskich (polskim, słowackim i czeskim) forma Tatry, a po węg. i niem.: Tátra lub Tatra. Dawniejsze odmiany tej nazwy (Tryn, Triti, Tritri, Turtur, Turtul, Tortol, Tarczal i in.) występujące w aktach, w rzeczywistości zapewne nie istniały w potocznej mowie, ale powstały jedynie przez przekręcenie nazwy Tatry (jak to częściowo udowodniono) przez zapisujących lub przez przepisujących trudno czytelne dokumenty, albo też wskutek jakiegoś in. nieporozumienia. Zresztą nawet później, już po rozpowszechnieniu się nazwy Tatry, nieraz ją zniekształcano, np. Tartarisches Gebürge, Monts Tartares, Góry Tatarskie itd.

Nazwę Tatr różnie tłumaczono, nawet wywodząc ją błędnie od Tatarów. Pochodzenie nazwy jest zapewne ludowe, chociaż w XIX w. Podhalanie zwykle nazywali Tatry po prostu Holami lub Halami (» Podhale). Wśród ludności, różnej zresztą narodowości, mieszkającej w Karpatach lub w ich pobliżu, słowo tatry prawdopodobnie w ogóle oznaczało skały i stąd góry.

U Hucułów słowo tatry na oznaczenie pionowych skał miało być używane jeszcze ok. 1900. U ludu ukraińskiego Miodobory wyróżniające się w krajobrazie malowniczymi skałami nazywały się Tołtry czy Toutry. Istnieją ślady, że nawet u samego podnóża Tatr słowo tatry na oznaczenie w ogóle skał było znane na Spiszu Pol. i Słow. na przełomie XIX i XX w. W Beskidzie Śląskim słowa tatry i tatrziska były używane przez starych górali jeszcze w latach międzywoj. na oznaczenie skał czy w ogóle nierównego, niebezpiecznego terenu, a również na stare, nieużyteczne rupieci. W pow. oleskim na Śląsku wyraz tatry był używany w nieco innym, ale podobnym znaczeniu. Nazwa Tatry występuje w Ziemiańskim Podhradziu na Słowacji jako nazwa roli czy wzgórza, a w nieco odmiennej postaci - oprócz wspomnianych już Tołtrów - w Siedmiogrodzie (Tatros, Tatrang) i nawet dalej.

W dawnej literaturze pol., zresztą już po ustaleniu się nazwy Tatry, występują też czasem inne na oznaczenie tych gór, np. Sarmackie Alpy (co oznaczało również Karpaty) oraz Krapak lub » Krępak, a także Karpaty lub Alpy. W dawniejszej literaturze niem. często nie wyodrębniano Tatr osobną nazwą lecz określano je - łącznie z całym łańcuchem karpackim - mianem Karpaty (Karpathen, das Karpathische Gebirge itd.), potem wydzielono je z Karpat jako: Schnee-Gebirg (po łac. Montes Nivei), das karpathische Schneegebirg, a jeszcze później jako Zentralkarpathen (węg. Középponti Kárpátok, łac. Carpati centrales lub Carpati principales) określając tą nazwą albo całe Tatry, albo jedynie Tatry Wysokie, albo też Tatry łącznie z pewnymi pasmami górskimi w pobliżu.

Nazwa Tatr została też z rozmaitych względów (np. reklamowych czy sentymentalnych) przeniesiona na różne domy, hotele, przedsiębiorstwa, stowarzyszenia, wyroby przemysłowe, publikacje itd., często bez rzeczywistych powiązań. Przeniesiono ją też na in. góry w pobliżu (Tatry Niżnie) lub na odległe szczyty górskie: Tour Tatra w Alpach Franc. w 1931, Tatra Peak (4560 m) w Ruwenzori w 1939, Cerro Tatra (5200 m) w Andach Argentyńskich w 1956, Szczyt (Pik) Tatry (6142 m) w Pamirze Wsch. w 1970; były to wszystko szczyty zdobyte przez alpinistów polskich.

Lit. - Antoni Rehman: Tatry pod względem fizyczno-geograficznym. Lw. 1895. - Dzieło zbior. Naše Tatry. Pr. 1931, red. Karel Domin i Vladislav Mladějovský. - Rafał Malczewski: Tatry i Podhale. Poz. 1935. - Zofia Radwańska-Paryska: Zarys fizjografii Tatr i Podtatrza. W: "Past. Tatr Pol. i Podh." 1, 1959. - Konstanty Stecki: Tatry. Wa. 1968 i 1979. - Stefan Kwapiszewski =Czesław Momatiuk : 500 zagadek o Tatrach. Wa. 1969.

---