swastyka

swastyka. Ornament lub symbol, który w swej typowej postaci ma kształt krzyża o równych ramionach, zgiętych na końcach pod kątem prostym (górne ramię albo w prawo, albo w lewo). S. o b. rozmaitych kształtach znajduje się na najstarszych zabytkach Indii, Iranu itd.

W sanskryckim słowo svastika pochodzi od svasti = pomyślność, dobrobyt, a znak był symbolem dawnego kultu rel., także słońca lub ognia, albo życzeniem pomyślności. Był też podobno starosłowiańskim symbolem ognia i ciepła. Jedna z odmian s. w latach międzywoj. stała się godłem hitlerowskiej organizacji politycznej.W Polsce s. jako znak symboliczny czy motyw zdobniczy pojawiała się podobno od dawna i w różnych okolicach ziem polskich. Nie wydaje się jednak, aby od s. pochodziły krzyżyki różnego rodzaju jako elementy ornamentacyjne, a czasem może jako znaki symboliczne, często napotykane w zdobnictwie podhalańskim. Pojawiają się one w miejscach dobrze widocznych na budynkach, sprzętach, narzędziach, ubiorze itd., także wytłaczane na maśle.

Ponadto jako znak niewątpliwie symboliczny (magiczny?) krzyżyk pojawia się od dawna na Podhalu jako tzw. krzyżyk niespodziany, w nie rzucających się w oczy miejscach danego przedmiotu (od spodu, od tyłu), np. na rysiach i spodkach domów, na krokwiach, na narzędziach i sprzętach, także u pasterzy na halach tatrz., np. na czerpakach i pucierach. Wg starych górali krzyżyk niespodziany (zwykle w postaci prostych lub bardziej ozdobnych nacięć w drewnie), umieszczony w niepokaźnym miejscu, chroni od złego budynek lub sprzęt i jego właściciela.

Najstarsze znane z Podhala krzyżyki niespodziane (z XIX w.), mające zwykły kształt krzyżyków (a nie s.) mogą się wywodzić po prostu z symboliki chrześcijańskiej. Władysław Matlakowski pisał (Budownictwo ludowe na Podhalu, 1892): "Czy to jest oznaka chrześcijańskiego krzyża, czy wywodzi się od swastyki, nie śmiem tego rozstrzygać", a przed swą śmiercią w 1895 dodał: " Stanisław Witkiewicz upatruje ...starożytniejszy rodowód, bo wyprowadza ten krzyżyk od swastyki" (Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu, 1901).

Na przełomie XIX i XX w. na ziemiach pol. pod zaborami rozwinęło się duże zainteresowanie filozofią hinduską i jej symboliką, m.in. swastyką. Tworzono różne teorie historiozoficzne (doprowadzane nieraz do absurdu) i hinduski mit swastyki połączono bezkrytycznie z realiami pol.; np. Tadeusz Miciński w swej wizyjno-symbolicznej powieści Nietota, księga tajemna Tatr (1908) z hipotezy Witkiewicza uczynił pewnik: krzyżyk niespodziany to swastyka.

Już wcześniej inni szerzyli nieomal kult s., m.in. Stanisław Eljasz-Radzikowski, który od 1899 ozdabiał swe publikacje swastyką (zarówno prawoskrętną, jak i lewoskrętną), a wkrótce potem Mieczysław Karłowicz w czasie swych wycieczek malował małe s. na skałach tatrz. Dlatego wyryto ten znak na jego pomniku w Tatrach.Swastykę zaczęto w ówczesnej literaturze coraz bardziej łączyć z góralszczyzną podhalańską. Ok. 1922 s. stała się oficjalną odznaką pułków podhalańskich gen. Andrzeja Galicy; w latach międzywoj. znalazła się też s. na pieczęci ZG PTT i jako ornament na balustradzie schodów w Murowańcu na Gąsienicowej Hali. Nieco wcześniej sam Witkiewicz dał wyryć s. nad wejściem do budynku Muzeum Tatrz., czym w czasie II wojny świat. radowali się Niemcy. S. "podhalańska" nie ma jednak nic wspólnego z hitlerowską, poza b. odległym i sztucznym rodowodem z dalekich Indii.W 1941 wielką drewnianą s. hitlerowską umocowali Niemcy na pn.-wsch. ścianie Mnicha w Tatrach, ale pol. taternicy już w nast. roku spowodowali, że ów symbol runął ze ściany i zdruzgotał się na piargach.S. i krzyżyk niespodziany to w rzeczywistości dwa zupełnie odmienne znaki, o in. kształcie i in. rodowodzie, sztucznie i niesłusznie połączone przez historiozofów i literatów Młodej Polski.Zob. też sztuka ludowa.

Lit. -Władysław Matlakowski jw., ponadto: Michał Żmigrodzki: Historja swastyki. "Wisła" 5, 1891 i odb. - Cz. =Czesław Łapiński : Swastyka na Mnichu. "Tat." 29, 1947, nr 1. - Barbara Bazińska: Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach Polskich. W: "Past. Tatr Pol. i Podh." 7, 1967. - Jan Reychman: Peleryna, ciupaga i znak tajemny. Wyd. 2: Kr. 1976 (s. 80-81, 86-91, 144-145 i in.).

---