Pawlikowski Jan Gwalbert Henryk

Pawlikowski Jan Gwalbert Henryk (13 VII 1891 Medyka - 26 I 1962 Zakopane, poch. na starym cment.), syn » Jana Gwalberta Pawlikowskiego, brat » Michała Pawlikowskiego, drugi mąż » Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Literat, działacz kult., społ. i sport., taternik, narciarz, znawca góralszczyzny podhalańskiej. Studia przyr. i rolnicze.

Od dzieciństwa przebywał dużo w Zakopanem, od 1897 w rodzinnym "Domu pod Jedlami"; poznał dobrze Tatry i Podhale, współżył blisko z góralami, mówił świetnie gwarą podh. W czasie I wojny świat. służył w wojsku austr. na froncie karp. i wołyńskim (1914-16), po czym zwolniony wrócił do Zakopanego.

W 1917 zorganizował na Kalatówkach zawody narc. i zbudował tam nową skocznię narc., jedną z pierwszych w Tatrach oraz uczestniczył w zawodach (zjazd i skoki). W 1919 wstąpił do Wojska Pol. i był instruktorem w » Kompanii Wysokogórskiej Brygady Strzelców Podh., stacjonującej wtedy w Zakopanem. W 1920 był oficerem łącznikowym przy alianckiej komisji wojsk., nadzorującej przygotowania do plebiscytu na Spiszu i Orawie.

Również w Zakopanem spędził znaczną część okresu międzywoj., uczestnicząc tam w życiu artyst. i kult., w środowisku takich osób jak Jan Kasprowicz, Rafał Malczewski, Stanisław Mierczyński, Helena i Jerzy Rytardowie, Karol Szymanowski, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Augustowie Zamoyscy, Juliusz Zborowski. Był członkiem Komisji Przewodnictwa Tatrz. PTT i Klubu Wysokogórskiego.

Brał udział w kampanii wrześniowej 1939, ale uniknął pójścia do niewoli i zamieszkał w Krakowie, a po wojnie w zakop. "Domu pod Jedlami". Mimo postępującej choroby reumatycznej zajmował się twórczością pisarską, współpracował z Muzeum Tatrz., był konsultantem filmów oraz autorem scenariuszy o tematyce podh. i tatrz., był członkiem Komisji Nazewnictwa TPN i wykładowcą Koła Przewodników Tatrz. PTTK w Zakopanem, zwł. na kursach szkoleniowych.

Pierwszym tatrz. utworem literackim P. był szkic Niemrawiec ("Lamus" 1909, nr 2), potem rozwinięty w na pół baśniową powieść o wietrze halnym Bajda o Niemrawcu (Medyka 1928, wyd. 2: Kr. 1968), jedno z czołowych dzieł literatury tatrz.-podh. Drugą jego powieścią o tematyce tatrz. i podh. jest saga rodu góralskiego Cisonie (Kr. 1963); powieść ta zdaniem krytyki (Stanisław Pigoń) stanowi w nowszej pol. literaturze jedną z najwybitniejszych pozycji przedstawiających psychikę chłopską (nie tylko góralską). Tym samym tematem (psychiką chłopską), ale w in. formie i specjalnie z nawiązaniem do zagadnienia »Goralenvolku, zajął się P. już wcześniej w rozprawie Przekleństwo zakłamania ("Twórczość" 1946, nr 1).

Najważniejsze in. prace P., dotyczące zarówno Podhala jak i Tatr, to: O początku osady "zakopiańskiej" i nazwy "Zakopane" ("Tyg. Powsz." 1951, nr 39), Z Kozińca po 65 latach ("Wierchy" 1962), Taniec góralski (w dziele zbior. "Past. Tatr Pol. i Podh." 7, 1967), Pasterstwo tatrzańskie w polskiej literaturze beletrystycznej (tamże). Ogłosił też lit. apoteozę narciarstwa pt. Pierwsze słowa ("Zima" 1929, nr 1) oraz wspomnienia: o Stanisławie Bronikowskim (Ofiara Zamarłej Turni, "Tat." 1915-21) i o Stanisławie Mierczyńskim ("Tyg. Powsz." 1952, nr 13). Pośmiertnie ukazało się też Z Orkanem w Nowym Targu ("Tyg. Powsz." 1973, nr 38).

P. był także współautorem zbiorowego utworu Pawlikowskich i Wolskich, poematu humor. Arka Noego oraz drukowanego anonimowo (Miłośnik gór) w "Wierchach" (1, 1923) utworu satyr. Jak upiększyć Tatry? (autorzy: Maria z Kossaków, Jan Gwalbert i Jan Gwalbert Henryk Pawlikowscy).

W 1931 za Bajdę o Niemrawcu był mianowany członkiem hon. Związku Górali w Zakopanem.

Zob. też: Pawlikowscy.

Lit. - Zofia Radwańska-Paryska: Odszedł wielki przyjaciel gór. "Dz. Pol." 1962, nr 26. - "Wiadomości", Londyn, 1962, nr 861 i 1963, nr 81 (Zofia Kozarynowa). - Zofia Starowieyska-Morstinowa: Ci których spotykałam. Kr. 1962. (Rozdz. Medyka). - Władysław Macheta: Zapomniany klejnot. "Podtatrze", lato 1975. - Tenże: Zmierzch tatrzańskiej legendy. Tamże, jesień-zima 1975. - "PSB" 25, 1980 (W.H. Paryski). - "LP-PE" 2, 1987.

---