Budynek dawnej dyrekcji huty w Kuźnicach (fot. Andrzej Samardak) Kuźnice - tablica pamiątkowa (fot. Andrzej Samardak) Park dworski w Kuźnicach (fot. Andrzej Samardak)

Zakopane jest miejscowością stosunkowo młodą: najstarsze zachowane zabytki mają niewiele ponad 150 lat. Ośrodkiem, stanowiącym zespół zabytkowy dawnego założenia dworskiego o charakterze osady przemysłowej są Kuźnice - dziś przysiółek Zakopanego, znany głównie z tego, że jest tam dolna stacja kolejki linowej na Kasprowy Wierch oraz początek wielu tras turystycznych. W początkach i połowie XIX stulecia tętniło tam jednak życie - stały zabudowania huty żelaza, obok dwór właścicieli dóbr zakopiańskich i budynki gospodarcze. Do dziś zachowało się tylko kilka obiektów, pamiętających czasy świetności kuźnickiej huty - w połowie XIX w. największego ośrodka metalurgicznego w Galicji. W budynku dawnej dyrekcji huty dziś mieści się sanatorium młodzieżowe, w wozowni - budynek techniczny, w dawnej karczmie - warsztat. Nieopodal wozowni - ozdobna krata, niegdyś otaczająca fontannę, wykonana z tatrzańskiego żelaza.

Budownictwo góralskie. Początki XIX w. pamięta w Zakopanem także kilka najstarszych chałup na Bystrem i Kozińcu. Nieco młodsza jest zakopiańska "starówka" - zespół góralskich domów przy ul. Kościeliskiej, pochodzących przeważnie z połowy XIX wieku. Klasyczny dom góralski jest oczywiście drewniany, budowany ze świerkowych, rzadziej modrzewiowych lub jodłowych "płazów" - pni drzewnych, przeciętych wzdłuż i zestawionych "na zrąb". Szczeliny między belkami uszczelnione były mchem, w późniejszych czasach wełnianką - plecionką z drewnianych wiórów. Dach stromy, kryty gontem, kryjący w środku strych, będący zarazem miejscem przechowywania siana. Dom taki miał dwie izby - "czarną", w której była zarazem kuchnia (najpierw bez komina, a więc dym pokrywał ściany czarnym nalotem, stąd nazwa) i sypialnia oraz "białą" - bez pieca, wykorzystywaną do przechowywania cenniejszych sprzętów, "świętych" obrazów, dokumentów - a zarazem będącą miejscem większych uroczystości rodzinnych. Obie izby oddzielała sień, z tyłu często przylegała do niej komora na sprzęty domowe. Od zachodu, by osłonić chatę od zimnych wiatrów, pod kątem prostym w stosunku do budynku mieszkalnego, usytuowane były zabudowania gospodarcze: obora, stodoła, składzik. Budynek gospodarczy wznoszony był z gorszego gatunku drewna i kryty nie gontem, tylko "dranicami" - nieheblowanymi deskami.

Najstarsza chata góralska w Zakopanem - "Tea" ul. Bulwary Słowackiego 39 (fot. Andrzej Samardak)

Tablica na zagrodzie Gąsieniców "Nawsiów" (fot. Andrzej Samardak)

Zagroda Gąsieniców "Nawsiów" ul. Kościeliska 12 (fot. Andrzej Samardak)

Część mieszkalna była skromna, ale bardzo estetyczna, bogato zdobiona motywami roślinnymi i geometrycznymi. Budynki takie zachowały się do dziś w rejonie starego kościoła zakopiańskiego i przy drodze w kierunku Doliny Kościeliskiej. Tutaj było niegdyś centrum osady, tutaj też zatrzymywali się pierwsi goście i kuracjusze, przyjeżdżający do Zakopanego. Część starych chałup góralskich została znacznie przebudowana nie tylko we wnętrzu, ale i na zewnątrz. Te najbardziej zabytkowe przyozdobiono drewnianymi tablicami, informującymi o ich wieku i właścicielach. Pozostają one pod opieką konserwatora zabytków.

Dom Kasprusia pod koniec XIX w., współcześnie "Atma" (fot. archiwum MT)

Willa "Korwinowka" poźniej "Oksza" w 1896 r. (fot. archiwum MT)

Willa "Koliba" w 1900 r. przed rozbudową (fot. archiwum MT)

"Atma" na początku XXI w. ul. Kasprusie 19 (fot. Andrzej Samardak)

Willa "Oksza" ul. Zamouskiego 25 (fot. Andrzej Samardak)

Willa "Koliba" ul. Kościeliska 18 (fot. Andrzej Samardak)

Willa "Czerwony Dwór" w 1903 r. (fot. archiwum MT) Willa "Czerwony Dwór" ul. Kasprusie 27. Dom w stylu zakopiańskim. (fot. Andrzej Samardak)

Styl zakopiański. Na kanwie budownictwa i zdobnictwa podhalańskiego Stanisław Witkiewicz (ojciec) stworzył w latach 90. XIX wieku specyficzny styl w architekturze i sztuce użytkowej, cechujący się pewnym zuniwersalizowaniem motywów ludowych, rozszerzeniem ich i dostosowaniem do wymagań osób o większych potrzebach estetycznych i cywilizacyjnych. Pierwszym domem, wybudowanym wg projektu Witkiewicza w stylu zakopiańskim (w 1893 r.) jest willa "Koleba" (potem - "Koliba"), wzniesiona dla rodziny Gnatowskich przy ul. Kościeliskiej.

Domy w stylu zakopiańskim to przeważnie wille lub spore pensjonaty, budowane na zrąb z drewnianych płazów, zazwyczaj usytuowane na skarpie, na wysokiej podmurówce z łamanych kamieni. Budynek był jedno- lub dwutraktowy, piętrowy, przy czym piętro sytuowano szczytem do frontu części parterowej. Z połączenia wysokiej, często rzeźbionej kalenicy ze szczytem strzelały w niebo drewniane pazdury, w formie kielichów kwiatowych. Elementem charakterystycznym była usytuowana pod okapem od południa odkryta weranda, zwana przyłapem. W połaci dachowej lokowano małe facjatkowe pokoiki - wyględy. Projekty Witkiewicza zachowywały wszystkie tradycyjne zdobienia góralskie (rysie, psy, słonecka) i wprowadzały wiele nowych, wymyślonych przez artystę.