serwituty

serwituty lub służebności. Były to pewne uprawnienia przysługujące chłopskim posiadaczom ziemi ornej, polan lub hal do ograniczonego korzystania z pobliskich lasów, pierwotnie królewskich lub dworskich, a w późniejszych czasach państwowych lub prywatnych, w obrębie » cerkli. Uprawnienia takie były oparte na zwyczajach, umowach ustnych lub dokumentach. Z czasem uprawnienia te były ograniczane w celu ochrony lasu i w związku z wprowadzaniem racjonalnej gospodarki leśnej.

S. na Podhalu i w Tatrach Pol. obejmowały: 1) prawo wypasu owiec, bydła i koni w lesie w określonych porach roku, z wyłączeniem obszarów świeżo zalesionych; 2) prawo przegonu owiec, bydła i koni oraz przejazdu wyznaczonymi do tego celu drogami; 3) prawo poboru drewna opałowego, budulcowego i na ogrodzenia (w pewnych przypadkach także ściółki) z ograniczeniem ich rodzaju i ilości. Prawie połowa obszaru leśnego Tatr Pol. była obciążona serwitutami.

S. wypasu był związany z własnością lub współwłasnością hali lub polany. Z tym s. łączyło się prawo przegonu i przejazdu oraz prawo poboru drewna "ku szałasom", tj. na budowę lub naprawę budynków past. oraz na opał. Z wykonywaniem s. wypasu związane były drobne opłaty, tzw. czynsz spaśny, obliczany od każdej owcy. Przed I wojną świat. opłaty te były ustalone w walucie austr., a potem nie były pobierane. Ponadto obowiązywała tzw. danina, tj. oszczypki pobierane w liczbie określonej osobno dla każdej hali.

S. przegonu i przejazdu był wykonywany określonymi drogami lub przecinkami leśnymi, czasem specjalnie w tym celu wyrąbanymi, np. dojście do wody z polany Zgorzelisko.

S. poboru drewna opałowego związany był z "numerami", tj. numerowanymi budynkami mieszkalnymi we wsiach. Lasy Uznańskich w Tatrach Pol. były obciążone takim s. w stosunku do wsi Bańska, Biały Dunajec, Gliczarów, Poronin, Skrzypne, Szaflary i Zubsuche. Właściciel budynku mógł nie posiadać żadnej własności w Tatrach, zresztą obciążone lasy nieraz leżały daleko od hal. Lasy Siedmiu Gmin (witowskie) były obciążone nie tylko prawem poboru drewna opałowego, ale również i drewna budulcowego.

Uprawnionym do poboru drewna opałowego wolno było zabierać (do pewnej grubości) wszelkie odpady zrębowe, drewno leżące na ziemi (np. wywalone przez wiatr) a przydatne tylko na opał, oraz posusz leżący i stojący o ile można było go zabrać bez pomocy siekiery. Wywóz takiego drewna mógł być wykonywany tylko w określone dwa dni w tygodniu i wyznaczonymi drogami, "bez żadnych opłat i asygnacji". Na terenie dawnych lasów Uznańskich (obecnie państwowych) komisja do regulacji służebności określiła prawo poboru drewna opałowego na 14 000 "fur parobydlnych" rocznie, co oznaczało, że dwa razy w tygodniu krążyło po tych lasach kilkaset furmanek; ich kontrola była praktycznie niemożliwa.

S. od dawna wywoływały częste zatargi między góralami a właścicielami lasów, tym bardziej że uprawnienia serwitutowe były często przekraczane przez pasterzy i przez wywożących opał; powodowało to postępujące niszczenie lasów tatrz. i wymagało regulacji uprawnień serwitutowych. W Galicji patent austr. (dekret) z 5 VII 1853 ustalił zasady tej regulacji (zasadniczo przez spłaty). Na terenie Podhala i Tatr Pol. komisja państw. w 1860-80 uregulowała częściowo te sprawy przez ścisłe ustalenie obciążeń serwitutowych oraz przez zarządzenie wykupu niektórych uprawnień serwitutowych lub ich zamianę na tzw. ekwiwalenty (» cerkiel). Działalność ta jednak nie była dokończona.W okresie międzywoj. regulacja s. nie była kontynuowana, ale zarówno PTT jak i władze państw. prowadziły wykupno udziałów na halach tatrz. Po II wojnie świat. na terenie dawnych lasów Uznańskich s. poboru drewna opałowego został zniesiony przez wydzielenie uprawnionym odpowiednich ekwiwalentów leśnych (na podstawie przepisów o regulacji służebności gruntowych). Następnie na podstawie uchwały Rady Ministrów z 8 XII 1960 władze państw. stopniowo wykupiły lub wymieniły wszystkie prywatne udziały na halach Tatr Pol., łącznie z serwitutami wypasu, przegonu i pobierania drewna.

Lit. - Marian A. Liberak: Dawne spory o własność i służebności w Tatrach. Za. 1926. - Tenże: Regulacje serwitutów w drugiej połowie XIX wieku w Tatrach. Za. 1930. - Stanisław Sokołowski: Las tatrzański. Wa. 1936.

---