okupacja

okupacja (II wojna świat.). Podtatrze Pol. wraz z Tatrami Pol. w czasie II wojny świat. zostało zajęte przez wojska niem. (którym towarzyszyły oddziały armii słow.) już pierwszego dnia wojny, 1 IX 1939, gdyż obszar ten nie był broniony przez wojska polskie.

Na terenie pow. nowotarskiego odbyła się tylko walka powietrzna, w której został strącony samolot pol. w okolicy Orawki (dwaj pol. lotnicy, którzy wtedy zginęli, są pochowani przy kościele w Orawce). Walki między oddziałami niem. i pol. toczyły się poza Podtatrzem, na pn. od Żeleźnickiego Pasma, k. Spytkowic i Wysokiej (niedaleko Jordanowa).

Przez prawie całą okupację Zakopane i Tatry Pol. były zasadniczo zamknięte dla pol. ruchu tur., wypoczynkowego i leczniczego, i w ogóle dla Polaków przyjeżdżających spoza tego terenu, chyba że się zdobyło specjalną przepustkę od władz. niem. (przepustki te Polacy szybko zaczęli podrabiać). W Zakopanem większe gmachy i wiele domów było zajętych przez Niemców, którzy zorganizowali w nich swe urzędy, szkoły, wojskowe domy wypoczynkowe, potem szpitale wojskowe.

W Tatrach Pol. pilnowali granicy żołnierze Grenzschutzu (często byli to Austriacy), na granicznych słupkach zmieniono napisy P (Polska) i ČS (Československo) na D (Deutschland) i S (Slovensko). Schroniska tatrz. były początkowo prowadzone przez Polaków, potem częściowo obsadzone przez Grenzschutz, częściowo przez zarządców niem., a hotel na Kalatówkach zarezerwowany dla niem. dostojników. Niemiecki ruch tur. był ograniczony do najbardziej pop. szlaków, a taternictwo Niemcy uprawiali w niewielkim zakresie (» Zweig Krakau des Deutschen Alpenvereins).

Pol. turystów prawie nie było poza nielicznymi z Zakopanego, natomiast pol. taternicy (z Zakopanego, Krakowa i Warszawy) po trochu przenikali w Tatry i w okresie wojny dokonywali nawet pierwszych wejść. Przekraczanie granicy słow. było Polakom zabronione przez niem. władze okupacyjne.

Przez cały okres okupacji prowadziły przez Tatry szlaki tajnych kurierów pol. i uchodźców pol. na linii Zakopane - Budapeszt. Terror gestapowski szalał w samym Zakopanem i na Podhalu. Pod koniec wojny niektóre schroniska w Tatrach Pol. spalili Niemcy w ramach akcji przeciw partyzantom.

Okupacja niem w pow. nowotarskim trwała do ostatnich dni stycznia 1945. Z Nowego Targu Niemcy zostali wyparci po krwawych walkach przez oddziały regularne armii radzieckiej. Przy wycofywaniu się Niemców większe walki toczyły się na zach. skraju Podhala k. Chochołowa i zwł. na Orawie (jeszcze w lutym).Pierwsze regularne oddziały armii radz. wkroczyły do Zakopanego 29 I 1945 w godzinach południowych, i to bez walk, gdyż cywilni i wojskowi Niemcy opuścili miasto już wcześniej. Radziecki oddział partyzancki kpt. Potiomkina przybył do Zakopanego tego samego dnia dopiero w godzinach wieczornych.Na słow. Podtatrzu już przed wybuchem wojny zgromadziły się duże oddziały wojska niem. i w dniu wybuchu wojny wkroczyły na teren pow. nowotarskiego, okrążając Tatry z obu stron (przez Orawę i Spisz).

W okresie II wojny świat. ruch tur. i tatern. w Tatrach Słow. był zasadniczo nieskrępowany, ilościowo jednak b. zmalał. Poza Słowakami (Czesi nie mogli przyjeżdżać) turystykę i taternictwo uprawiali tam Niemcy, gł. ze Spisza, ale także z Rzeszy. W słow. uzdrowiskach podtatrz. dużo gmachów zajęli na swe potrzeby Niemcy.Pod koniec wojny Niemcy obsadzili przejście przez Przełęcz pod Kopą (w jej otoczeniu gniazda karabinów maszynowych, na Szalonej Przełęczy podziemny bunkier, linia telefoniczna z Jaworzyny Spiskiej przez Przełęcz pod Kopą do owego bunkra), jednakże oddziały niem. wycofały się stąd przed nadejściem wojsk radzieckich. Te ostatnie wyparły Niemców z Podtatrza Słow. w okresie I-IV 1945; oswobodzenie Kiezmarku i Popradu nastąpiło 28 I, Mikułasza Lipt. 4 IV, Rużomberku 5 IV 1945. Najkrwawsze walki toczyły się w okolicach Mikułasza Lipt. (na wzgórzu nad nim urządzono po wojnie wielki cmentarz wojsk.).

Zob. też Goralenvolk, Konfederacja Tatrzańska, kurierzy, martyrologia wojenna, partyzanci, ruch oporu.

Lit. - Henryk Jost: Zakopane czasu okupacji. Wa. 1989.

---